Semantyka – gałąź semiotyki (teorii o systemie znaków). Semantyka zajmuje się badaniem relacji znaków do rzeczywistości pozaznakowej.

Trójpodział semiotyki wg Ch. Morrisa (1938 Podstawy teorii znaków) i R. Carnapa (1942 Wstęp do semantyki):

> Syntaktyka (gramatyka) - relacje między znakami

Semiotyka > Semantyka – relacje między znakami a rzeczywistością

> Pragmatyka – relacje między znakami a użytkownikami

*Granica miedzy semantyką a pragmatyką jest zatarta, dość płynna. Semantyka podaje wzorce modelowe, pragmatyka – jak te wzorce się zmieniają. Pragmatyka formułuje zasady skutecznego komunikowania, jest bliska stylistyce.

Przykłady na określanie relacji:

* uważa, że uważa, iż pragmatyka (2. forma nacechowana, niesłusznie uznawana za b. elegancką)
*żona małżonka pragmatyka (2. forma nacechowana, nie wolno tak o swojej żonie powiedzieć)
* pies piesek pragmatyka, semantyka i gramatyka (deminutywizacja, zdrobniale, pieszczotliwie)
* uczęszczać chodzić pragmatyka (1. styl oficjalny, nacechowany)
* skąpy skąpić gramatyka
* fajny fajowy pragmatyka (obydwa nacechowane)
*ożenić się wyjść za mąż KONWERSJA – semantyka
*żółty kolorowy HIPONIMIA – semantyka
* posiadać należeć KONWERSJA – semantyka
* ziemniaki kartofle pragmatyka (2. forma nacechowana)
*kapela zespół pragmatyka (1. forma nacechowana)
*gotów gotowy gramatyka (relikt krótkiej formy: wesół, zdrów, godzien, winien)
*swego swojego pragmatyka (1. forma archaiczna, biblijna)
* chuć żądza pragmatyka (1. forma nacechowana)
*baksy dolary pragmatyka (1. forma nacechowana, slang)

Semantyka może być leksykalna (używa metody eksplikacji lub definiowania klasycznego) lub zdaniowa (metoda semantyki składniowej lub składni predykatowo-argumentowej).

Znaczenie - to w największym uproszczeniu zespół cech, które mamy na myśli, gdy używamy danego wyrażenia.
Pojęcie znaczenia trzeba przeciwstawić pojęciu oznaczania.

ZNACZENIE  vs OZNACZANIE

TREŚĆ ZAKRES

KONOTACJA DENOTACJA

Znaczeniem (konotacją , treścią) wyrazu kwadrat: równoległość, równoboczność, prostokątność.
Zakresem (denotacją) wyrazu kwadrat – wszystkie obiekty w rzeczywistości, które można nazwać kwadratami.

Przykład: Ojczym jest mężem matki ojczym odnosi się do pojęcia ojczym, a nie do konkretnego ojczyma - por. Ojczym wczoraj wyjechał.

Fundamentalna różnica między pytaniami: co wyrażenie znaczy i co oznacza. Pierwsze pytanie dotyczy tego, co jest za pomocą wyrażenia wyrażane, drugie o to, do jakiego przedmiotu dane wyrażenie się odnosi. Opozycja znaczenie-oznaczanie wprowadzone przez G. Fregego w 1892

Przyjąć trzeba także, że istnieje różnica między tym, co jest powiedziane, a tym, co w sposób logiczny wynika (pod groźbą popełnienia sprzeczność) z wyrażenia lub co wywnioskowane na podstawie wiedzy o świecie:

Starszy syn Anny wyjechał do Londynu znaczenie: zmienił miejsce pobytu

presupozycja: Anna ma dwóch synów

implikatura (element powiedziany nie wprost, odczytywany kontekstowo): np. Teraz będzie się Annie lepiej powodziło.

Piotr jest kawaleremznaczenie: nie jest żonaty

presupozycja: jest mężczyzną

implikatura (element powiedziany nie wprost, odczytywany kontekstowo): np. ‘Można go traktować jako potencjalnego kandydata na męża’.

TYPY PRESUPOZYCJI

• Presupozycje pragmatyczne (warunki właściwego użycia wypowiedzi): rozkazy presuponują , że nadawca jest w pozycji nadrzędnej wobec odbiorcy, a odbiorca jest w stanie wykonać polecenie; powiadomienie sugeruje przekonanie (wiedzę) nadawcy co do prawdziwości komunikowanego stanu rzeczy.

• Presupozycje semantyczne (informacje przekazywane poza asercją)

Presupozycje egzystencjalne: Kepler umarł w nędzyŻył ktoś taki, kto nazywał się Kepler.

Presupozycje zdaniowe (informacje w tle komunikatu): Kto zbił szybę Szyba jest zbita; Zamknij drzwi!Drzwi są otwarte.

Presupozycje leksykalne: Czy Pan sędzia przestał brać łapówki?  Pan sędzia brał łapówki; Czy nadal będziemy produkować buble? Dotąd produkowaliśmy buble.

Elementy logiki

Zdanie logiczne – zdanie oznajmujące w języku naturalnym, któremu można przypisać wartość prawdy lub fałszu

- może to być prawo matematyczne wyrażone w języku naturalnym (nie wzór matematyczny),
- musi być poprawne gramatycznie,
- musi być jednoznaczne semantycznie (np. modny – niejednoznaczne – nie wiadomo, co jest modne)
- tylko zdanie oznajmujące,
- nie może odnosić się do przyszłości,
- nie może być w nim modalności (naprawdę,
- musi być weryfikowalne,
- indeksacja, wskazywanie konkretne – kto, co, gdzie, kiedy
- nie mogą zawierać metafor,

Rachunek zdań logicznych

W klasycznym rachunku zdań przyjmuje się założenie, że każdemu zdaniu można przypisać jedną z dwu wartości logicznych – prawdę lub fałsz, które umownie przyjęto oznaczać odpowiednio 1 lub 0. Klasyczny rachunek zdań jest więc dwuwartościowym rachunkiem zdań.

W rachunku zdań treść rozpatrywanych zdań nie ma znaczenia, istotna jest jedynie ich wartość logiczna. Wartość logiczną zdań złożonych powstałych przez zastosowanie funktorów zdaniotwórczych określa funkcja prawdy, związana z każdym funktorem zdaniotwórczym. Wartość ta zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań składowych, a nie zależy od ich treści. Szczególną rolę w rachunku zdań odgrywają takie zdania złożone, dla których wartość logiczna jest równa 1, niezależnie od tego, jakie wartości logiczne mają zdania proste, z których się składają. Takie zdania nazywa się prawami rachunku zdań lub tautologiami.

p	q	p ^ q
0	0	0
0	1	0
1	0	0
1	1	1

Koniunkcja – konstrukcja, która łączy zdania za pomocą spójnika i (^) p ^q
- jest prawdziwa, gdy wszystkie składniki są prawdziwe

p	q	p ˅ q
0	0	0
0	1	1
1	0	1
1	1	1

Alternatywa – konstrukcja, która łączy zdania za pomocą spójnika lub (˅) p ˅ q *(nierozłączna)
- jest fałszywa, gdy wszystkie składniki są fałszywe

p	q	p ˅ q
0	0	0
0	1	1
1	0	1
1	1	0

* rozłączna – spójnik albo, bądź
- jest prawdziwa tylko, gdy jeden człon (obojętne który) jest prawdziwy (nie gdy oba)

p	q	p / q
0	0	1
0	1	1
1	0	1
1	1	0

Dysjunkcja –konstrukcja, która łączy zdania za pomocą funktora bądź…, bądź… (/) p / q
- jest fałszywa tylko wtedy, gdy oba człony są prawdziwe

p	q	p ≡ q
0	0	1
0	1	0
1	0	0
1	1	1

Równoważność – konstrukcja, która łączy zdania za pomocą funktora zawsze i wtedy, i tylko wtedy, gdy (≡) p = q
- jest prawdziwa, gdy oba człony mają taką samą wartość

p	q	p => q
0	0	1
0	1	1
1	0	0
1	1	1

Implikacja – konstrukcja, która łączy zdania za pomocą funktora jeśli…, to… (=>) p => q
- fałszywa, kiedy drugi człon jest fałsz

Wydzielanie jednostek leksykalnych

Leksem – wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Składa się na nią znaczenie leksykalne oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać, a także zespół form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach. Przykładowo wyrazy czytać, czytam, czytali, przeczytasz są formami tego samego leksemu. Konkretną realizacją leksemu, występującą w tekście jest wyraz tekstowy.

Frazeologizmy – wyrażenia złożone, ustalone połączenia wielosegmentowe, ich znaczenia nie da się wyprowadzić z poszczególnych segmentów, semantyka opisuje je tak samo jak leksemy jednosegmentowe.

Konotacja – zdolność pewnych leksemów do otwierania miejsc dla innych leksemów. Np. użycie przymiotnika jest niepełne - trzeba go uzupełnić rzeczownikiem, a przysłówek - czasownikiem. Rzeczownik w mianowniku nie ma właściwości konotacyjnych.

Będzie palić papierosa za papierosem. – 2 wyrazy tekstowe, 1 leksem

1. Pije but Jana.
2. Jan pije już czwarty dzień.
3. Jan pije kawę. – czasownik nieprzechodni, ma inne konotacje
4. Jan pije do Karola.

4 różne jednostki leksykalne, różne znaczenia słowa pije

1. Mieszkanie obok studentów jest uciążliwe.
2. Moje mieszkanie ma małą powierzchnię. – zjawisko leksykalizacji

Relacje w leksykonie:

HOMONIMIA – relacja wyrażania różnych znaczeń za pomocą identycznych form językowych. Występuje w morfologii fleksyjnej (synkretyzm form fleksyjnych, np. dam jako forma fleksyjna czasownika dać i rzeczownika dama) oraz słowotwórczej (np. ranny – zraniony, ranny – o poranku), a także w słownictwie (wyrazy homonimiczne, np. bal – przyjęcie (fr.), bal – kłoda (niem.), i składni (zdrada przyjaciela, oznaczająca fakt bycia zdradzonym przez przyjaciela lub zdradzenia go).

Wyrażenia, które łączy relacja homonimii, nazywamy homonimami lub wyrazami homonimicznymi. O znaczeniu homonimu decyduje jego użycie, czyli kontekst, w jakim może występować. Zdarza się jednakże, iż celowo przywoływane są dwa lub więcej znaczeń, na przykład w reklamie, w celu podniesienia atrakcyjności tekstu. Pozwala na to odpowiednie manipulowanie kontekstem oraz elementami pozajęzykowymi komunikatów reklamowych.

W zależności od tego, czy rozpatrujemy poziom fonetyczny, czy graficzny języka rozróżniamy odpowiednio homofony (Czech – trzech, wypaczona – wypatrzona, czysta – trzysta, drzemie - dżemie) i homografy (tak samo piszemy, inaczej czytamy, np. cis – drzewo/dźwięk, zamarzać – głodzić/zmieniać stan skupienia w niskiej temp.).

POLISEMIA – (gr. polýs - liczny, sêma - znak) zjawisko, w którym jedno słowo ma więcej niż jedno znaczenie, ale dają się one sprowadzić do wspólnego źródła (wspólnego mianownika).

Przykłady:

powód – 1) przyczyna, 2) termin prawny oznaczający osobę pozywającą do sądu
język – 1) organ, 2) mowa ludzka
zielony – 1) niedojrzały, 2) niedoświadczony
głowa – 1) ludzka, 2) państwa, 3) kapusty
owoc – 1) np. jabłko, 2) efekt czyjejś pracy

Są to różne znaczenia tego samego słowa, w przeciwieństwie do homonimów, gdzie pomimo tego samego brzmienia, wyrażenia rozpatruje się jako odrębne słowa.

Monosemia – polisemia systematyczna (pozorna)
np. jeść jabłko i jeść zupę – nie są polisemiczne, mimo że inaczej się to robi; kot jest ssakiem i kot złapał mysz – mimo że nie chodzi o tego samego kota
* przypadek polisemii: posadzić wiśnie (drzewa) i jeść wiśnie (owoce)

SYNONIMIA – kiedyś podawano: równoznaczność, bliskoznaczność; wyraz/wyrażenie na tyle bliskie znaczeniem, że można nim zastąpić inne; dziś powiemy raczej, że pole semantyczne jednego wyrazu w dużej mierze pokrywa się z polem innego (żeby były jednoznaczne muszą być wymienne w każdym kontekście – absolutna jednoznaczność jest niemożliwa).

Synonimia może występować na każdym poziomie:
- synonimia leksykalna – nabyć/zakupić, mieć/posiadać
- synonimia gramatyczna – moja/ma, chłopi/chłopy, profesorzy/profesorowie
- synonimia składniowa – konstrukcje: np. denerwuje mnie to, jak się zachowuje/denerwuje mnie jego zachowanie

Synonimy są ekonomiczne i przy ich pomocy możemy przekazać ładunek emocjonalny, treści niewyrażane wprost, nie wynikające z naturalnego znaczenia, synonimy pozwalają mówić barwnie, niemonotonnie. Zawsze znajdziemy różnice między konkretnymi synonimami w kwestii ich użycia – niektórych użyjemy w neutralnych, innych tylko w wysokich lub w niskich rejestrach, np. synonimy do umrzeć: odejść (neutralne), dokonać żywota (rejestr wysoki), kopnąć w kalendarz (rejestr niski).

Historycznie rzecz ujmując synonimy mogły kiedyś oznaczać inne rzeczy, a dziś się ujednoliciły znaczeniowo, lub odwrotnie – istnieje tendencja do różnicowania znaczeniowego synonimów, które wraz z istniejącym zawsze rozwojem każdego języka może doprowadzić do całkowitego rozdzielenia znaczeń obecnych synonimów
(np. owocowy i owocny – kiedyś mogły znaczyć to samo, dziś ich znaczenia się różnią).

ANTONIMIA – przeciwstawność, odwrotność znaczeniowa innego terminu, antonimy to terminy przeciwstawne.
Są nimi np. ciepło - zimno, mądry - głupi, syty - głodny. Antonimia porządkuje słownik wertykalnie.

Antonimy właściwe podlegają stopniowaniu (np. młody - stary, młodszy - starszy; mądry - głupi, mądrzejszy - głupszy), nie oznaczają niezależnych przeciwstawnych jakości, lecz służą jako leksykalny środek wyrażania stopniowania (np. wysoki - niższy - najniższy, młody - starszy - najstarszy).

Antonimy komplementarne to pary wyrazów, w których zaprzeczenie jednego powoduje stwierdzenie drugiego,
np. On jest żonaty. → On nie jest kawalerem.

Do antonimów zalicza się też tzw. konwersje, czyli pary wyrazowe typu kupić - sprzedać, ożenić się - wyjść za mąż, lekarz – pacjent, nad – pod, dać – dostać, rodzic - dziecko. Konwersja to relacja wzajemnie odwrotna, ogranicza się do tych wyrazów, które są dwuwalencyjne (otwierają 2 miejsca w tekście).

Termin antonim również posiada swój antonim, jest nim synonim.

HIPONIMIA – porządkująca relacja hierarchiczna, relacja podrzędności, hiponimem jest wyraz o treści bardziej szczegółowej i węższym zakresie w stosunku do wyrazu o treści bardziej ogólnej i szerszym zakresie,
np. jamnik jest hiponimem do pies, żółty jest hiponimem do kolorowy.
HIponimy wspólne dla tego samego hiperonimu to kohiponimy, np. żółty, zielony i fioletowy – są do siebie kohiponimami.

HIPERONIMIA – porządkująca relacja hierarchiczna, relacja nadrzędności, hiperonimem jest wyraz o treści bardziej ogólnej i szerszym zakresie w stosunku do wyrazu o treści bardziej szczegółowej i węższym zakresie,
np. pies jest hiperonimem do jamnik, kolorowy jest hiperonimem do żółty

DENOTACJA: cechy semantyczne niezbędne do identyfikacji desygnatu (obiektu świata pojęciowego lub świata doświadczanego)

KONOTACJA: „dodatkowe, uzupełniające elementy znaczenia wyrazu”, „odcienie stylistyczne”, „zespół cech afektywnych wyrazu, wykraczających poza jego znaczenie”, „drugorzędne cechy semantyczne”, „wartości dodatkowe, sekundarne, peryferyjne”

Rola konotacji w procesach leksykalnych:
1) leży u podłoża większości związków semantycznych między derywantem a derywatem (mroczne myśli – mrok; chmura – pochmurny; stalowe nerwy - stal),
2) wyjaśnia status derywatów semantycznych (borsuk ­– 1. zwierzę i 2. człowiek skryty; małpa – zwierzę i człowiek złośliwy; lis – zwierzę i człowiek przebiegły)
3) często jest jedynym elementem motywującym znaczenie związków frazeologicznych i metafor (człowiek z żelaza, zjeść z kim beczkę soli, rzucać perły przed wieprze, strusi żołądek. Itp.)

Klasyfikacja definicji

łac. definitio – ujęcie czegoś w ramę

Definicja klasyczna składa się z:
- członu definiowanego (definiendum),
- spójnika definicyjnego (to…, to jest…, nazywamy…),
- członu definiującego (definiens) – w członie tym powinny być zawarte rodzaj najbliższy i różnica gatunkowa.

Definicje

Zwerbalizowane Niezwerbalizowane
(deiktyczne – wskazujące)

Semantyczne Niesemantyczne

Przedmiotowe Metajęzykowe *Gramatyczne

* Rozczłonkowane *Pragmatyczne
(definiujemy za pomocą prostszych elem.)

* Nierozczłonkowane
(2 człony mają jednakowy poziom złożoności)

Postulat przekładalności: lewa strona definicji powinna równać się prawej

Błędy spotykane przy tworzeniu definicji:
- gdy definicja słownikowa jest de facto definicją encyklopedyczną
- brak synonimii między definiendum i definiensem,
- charakterystyka podana w definiensie odnosi się tylko do pewnej podgrupy definiendum,
- definiujemy nieznane przez nieznane (ignotum per ignotum)
- definiujemy to samo przez to samo (idem per idem), np. słodki – mający słodki smak
- błędne koło w definiowaniu *** toteż > a więc > a zatem

Znaczenie kategorii gramatycznych

Kategoria gramatyczna – typ cech semantycznych słowa, realizowanych w warstwie jego morfologii. Kategorią gramatyczną jest np. rodzaj. I tak rodzaj męski, żeński lub nijaki w przymiotnikach "zielony", "zielona", "zielone" (zatem pewna cecha "znaczeniowa", semantyczna tych słów) sygnalizowany jest przez odpowiednie końcówki:
-y, -a, -e (czyli przez cechy morfologiczne słowa).

Można wyróżnić kategorie gramatyczne:

Imienne – odnoszące się do rodziny rzeczownika, takie jak liczba, rodzaj, przypadek.

Werbalne – odnoszące się do rodziny czasownika, takie jak czas, osoba, aspekt, tryb, strona.

Wszystkie kategorie imienne mogą też w różnym stopniu stosować się do czasowników, np. imiesłowy – odmieniają się przypadki, rzeczowniki odsłowne również, a poza tym mają one aspekt: czytanie/przeczytanie.

LICZBA – w przypadku rzeczownika – kategoria semantyczna,
ale też może być kategoria syntaktyczna:
* pluralia tantum
* singularia tantum (abstrakty – wolność, miłość, kolektiwa – szlachta, substancje – woda, masło)

Nie wiadomo, o ilu elementach mowa, gdy używa się liczby mnogiej.

RODZAJ – rzadko rodzaj gramatyczny pokrywa się z rodzajem naturalnym, służy do klasyfikowania rzeczowników w paradygmaty. Mirosław Bańko wyróżnia 5 rodzajów.

PRZYPADEK – kategoria nominalna, Jerzy Kuryłowicz podzielił przypadki na gramatyczne (funkcja prymarna – syntaktyczna), stanowią jądro systemu i konkretne (funkcja prymarna – semantyczna), one pierwsze znikają z języka.

Mianownik – forma wzorcowa, podmiot gramatyczny
Dopełniacz – przydawka gramatyczny
Celownik umiera w języku polskim, przestał funkcjonować jako przypadek konkretny
Biernik – dopełnienie bliższe gramatyczny
Narzędnik
Miejscownik
Wołacz – nie jest przypadkiem, wyraża funkcję ekspresywną

Celownik - przestał funkcjonować jako przypadek konkretny, np. w kierunku domu zastępuje ku domowi

Kategoria nominalna – taka, której funkcje odnoszą się do imion

Kategorie werbalne: czas, aspekt, tryb, strona, osoba

OSOBA – kategorię tę wyraża zaimek osobowy, końcówka osobowa zgadza się z zaimkiem, co do osoby i liczby.
użycie czysto semantyczne: Ja. – odpowiedź na pytanie: Kto?, inne użycia czysto pragmatyczne
Funkcja deiktyczna osoby – wskazuje, kto jest nadawcą i odbiorcą komunikatu.

1 os. L. poj – oznacza nadawcę komunikatu; podkreślenie, przeciwstawienia
1 os. L. mn – za jej pomocą możemy określać siebie i innych

* my – nie jest liczbą mnogą od ja – bo my to ja + ktoś
* pluralism modestia – my, w znaczeniu: ja
* pluralism majestatis – My, król Polski z Bożej łaski…

* my na określenie jednostkowego odbiorcy, np. lekarz: Jak się dzisiaj czujemy?
* my do demonstracji władzy, np. nauczyciel: Wyciągamy karteczki.
* forma manipulacyjna, np. sugestia: Może zamnkniemy okno?
* nobilitacja

2 os. l.poj – wirtualny odbiorca
2 os. l. mn – forma wy – pierwotnie forma nobilitująca
3 os. l.mn – zwroty grzecznościowe, państwo słuchają

CZAS – ma funkcję deiktyczną – wskazuje na relacje między momentem mówienia a momentem wykonywania czynności. Momentem odniesienia jest moment aktu mowy.

Zdania przeszłe/teraźniejsze – zdania faktywne
Zdania przyszłe – niefaktywne – nie można określić ich prawdziwości > również, gdy w zdaniu użyte są czasowniki w funkcji performatywnej lub komentowane są wyrażenia

Czas bezwzględny – czas deiktyczny, lokalizuje wydarzenia względem aktu mowy / tu i teraz.
Czas względny – nie jest czasem deiktycznym, lokalizuje czas przebiegu jednego zdarzenia w stosunku do czasu przebiegu innego zdarzenia.
Czas habitualny – opsiuje jakiś zwyczaj, nie ma nic wspólnego z czasem bezwzględnym.

ASPEKT – każdy czasownik ma aspekt

Wykładnik dokonalności – prefiks na –
tylko przy dodaniu tego prefiksu nie zmienia się znaczenie semantyczne,
choć zmienia się aspekt – aspekt gramatyczny – odmiana przez aspekt

Inne prefiksy –następuje zmiana znaczenia – aspekt leksykalny – zmieniamy leksem czasownika wyjściowego – utworzenie nowej jednostki leksykalnej : do-, od-, w-, za-, roz-, s-, wy-, prze-, o-, po-,przy-, pod-
* jeżeli przez sufiksację z sufiksami – ywać możemy utworzyć wtórnie formę niedokonaną, to znaczy, że aspekt jest leksykalny.

Bernard Comrie: aspekt

niedokonany dokonany
sytuacja od środka sytuacja z dystansu

Aspekt dokonany redukuje czas trwania czynności do punktu na osi czasu, aspekt niedokonany nie oznacza, że czynność nie została dokończona. Czynności dokończone można opisywać aspektem niedokonanym ze względu na to, że nie wszystko w języku jest oparte na opozycji prywatywnej (prosta opozycja: cecha/brak cechy).

Czasowniki teliczne odmieniają się przez aspekt.

STRONA – odnosi się tylko do czasowników przechodnich, służy do wyrażania diatezy (środek służący do wyrażenia różnicy hierarchii argumentów predykatu, czyli orzeczenia)

TRYB – wyraża modalność, tylko tryb oznajmujący odmienia się przez czasy.

Imiesłów przysłówkowy:
- uprzedni – końcówka: - łszy (po spółgł.), -wszy (po samogł.) – tworzony tylko od czasowników dokonanych
- współczesny – końcówka: -ąc – tworzony tylko od czasowników niedokonanych

Imiesłów przymiotnikowy:
- czynny – końcówka: -ąca/-ący/-ące – tworzony tylko czasowników niedokonanych
- bierny – końcówka: -ny/na/ne – tworzony od czasowników dokonanych i niedokonanych, czasowniki nie przechodnie nie tworzą biernych (bo nie mogą mieć dopełnienia bliższego)

Zjawiska w tekście

KWANTYFIKACJA (referencja) – oznaczanie fragmentu rzeczywistości, o której predykat orzeka.

Kwantyfikacja ogólna – predykat odnosi się do wszystkich przedstawicieli grupy. Taka kwantyfikacja może być kolektywna – wszyscy) lub dystrybucyjna – każdy). Grzegorczykowa twierdzi, że wszystkie zdania z kwantyfikacją kolektywną/dystrybucyjną są wzajemnie przekładalne. > wyjątek: Zjadł wszystkie cukierki.
Kwantyfikacja szczegółowa – predykat odnosi się do grupy: określonej bądź nieokreślonej.

Kwantyfikacja ogólna generyczna – odnosi się do całego gatunku, używa przy tym liczby pojedynczej.
Krowa w Indiach jest święta. Indianie oswoili psa.

Kwantyfikacja szczegółowa nieokreślona: pewien, jakiś, ktokolwiek, niektórzy, ktoś, któryś z…

Kwantyfikacja może odnosić się do miejsca, czasu, przestrzeni itp.

ANAFORA – cofanie się po linii tesktu. Pies zjadł kibicowi bilet. Udało się go odzyskać. go – zaimek anaforyczny

KATAFORA – wybieganie naprzód po linii tekstu. On jego atakuje. Ten koper. on – zaimek kataforyczny

PRONOMINALIZACJA – podmiot w drugim zdaniu wyrażony jest zaimkiem. Kot wszedł do domu. Był on kompletnie mokry.

Hiponimia > Spotkałam sąsiadkę. Kobieta od zawsze mnie intrygowała.

Quasi-anafora > Duszą towarzystwa był Zenek. Ten młody architekt rozbawił wszystkich.

Człowiek o geograficznym imieniu wyszedł z zajęć.
kwantyfikator predykat

Negacja predykatu: Człowiek… nie wyszedł… Nieprawda, że człowiek…
Negacja kwantyfikatora: Jakiś człowiek wyszedł…, Każdy człowiek został…,

Bywają zdania z celowo niedookreśloną referencją: Wiadome kręgi się temu sprzeciwiają.

PRESUPOZYCJA – to, co jest powiedziane w zdaniu, do czego powiedzenia jesteśmy uprawnieni po analizie semantycznej zdania.

Moja starsza córka ma na imię Kaja. (dwie córki, nie bliźniaczki)

Presupozycja - w logice presupozycja zdania A to sąd, który musi być prawdziwy, żeby zdaniu A można było przypisać wartość logiczną (prawdę albo fałsz). Innymi słowy, presupozycja to wniosek wynikający zarówno ze zdania A, jak i z jego negacji. Np. presupozycją zarówno zdania "Obecny król Francji jest łysy" jak i zdania "Obecny król Francji nie jest łysy" jest: "Francja ma obecnie króla".

Najczęściej występujące presupozycje to sądy egzystencjalne presuponowane przez zdania zawierające deskrypcje określone, tj. nazwy typu "najdłuższa rzeka świata", "ulubiony film Stefana". Np. presupozycją zdania "Andrzej nie pamięta nazwy najdłuższej rzeki świata" jest: "Istnieje najdłuższa rzeka świata", lub też: "Istnieje Andrzej".

Presupozycje pojawiają się też często w wyniku użycia tzw. wyrażeń faktywnych, takich jak "wiedzieć, że...", "cieszyć się, że...", "martwić się, że...". Np. presupozycją zdania "Anna cieszy się, że dostała prezent", jest: "Anna dostała prezent".

W języku potocznym presupozycje to sensy wyrażeń, które nie są przedstawiane w pełni i zawierają w sobie ukryte myśli. Przykładem może być zdanie "Oficjalne źródła podają...", w tym zdaniu ukrytą sugestią jest to, iż poza oficjalnymi źródłami istnieją nieoficjalne. W zdaniu "szukamy porozumienia", mamy presupozycję, że jeszcze "nie ma porozumienia", w zdaniu "czy wolałby pan spotkać się ze mną w środę czy w czwartek" mamy supozycję, że "pan chciałby się ze mną spotkać". Presupozycje nie zawsze są wypowiadane i odbierane świadomie. Często też presupozycja jest używana w celu przemycenia do świadomości odbiorcy pewnych faktów, które nie są prawdziwe. Np. pytanie "kiedy przestał pan bić żonę?" zakłada, że osoba pytana biła żonę. Tego typu pytania realnie wpływają na odbieranie rzeczywistości przez rozmówcę i mogą powodować zmiany w tym odbiorze.

IMPLIKACJA – to, co w zdaniu nie zostało powiedziane wprost, ale co nadawca chciał, żebyśmy usłyszeli.

Struktura tematyczno-rematyczna – jest zdeterminowana aktualnym rozczłonkowaniem tekstu:
temat – człon wyjściowy (datum), remat – człon rozwijający (novum)
Jan śpi. Jan – temat, śpi – remat; Śpi Jan. Śpi – temat, Jan – remat
Jeżeli chcemy znaleźć remat, przeważnie znajduje się on w pozycji inicjalnej lub finalnej, może wskazywać na niego akcent .

Skłania predykatowo – argumentowa: orzeczenie – predykacja jest funkcją od argumentu,
Janek śpi. lubi jest predykacją od śpi Janek lubi zupę. lubi jest predykacją od Janek i lubi
Szyk prymarny (logiczny) SVO – Krowa je trawę.

Modalność – wg Grzegorczykowej wszystkie zdania mają modalność (modalność = intencja); inni twierdzą, że zdaniami modalnymi są tylko te zdania, które wyrażają obowiązek i zdania, w których nadawca wyraża przekonanie (informacja o stopniu przekonania).

Modalność deontyczna – dotyczy zdań, które wyrażają obowiązek, związana jest zawsze z przyszłością, najprostszym sposobem jej wyrażenia jest tryb rozkazujący (aspekt, modalność i negacja – art. Laskowskiego), aspekt dokonany ma znaczenie prewentywne (Nie wylej wody!).

Modalność epistemiczna – dotyczy zdań, w których wyrażane jest przekonanie o prawdziwości tego, co mówimy, stosuje się do tego tryb przypuszczający.

PLEONAZM – błąd polegający na sformułowaniu wyrażenia, w którym dwa wyrazy znaczą to samo (lub prawie to samo), inaczej tautologia, nadwyżka (redundancja znaczeniowa).

Przy tworzeniu tekstów powinno się stosować postulaty ekonomii.
Teoria Grice’a i jego maksymy (ilości, jakości, stosunku i sposobu).

Powody błędów (w stosunku do maksym Grice’a):
*przeskoki myślowe/ zbytnia zwięzłość (albo rozwlekłość)
* niedostosowanie do odbiorcy języka (np. styl naukowy do dziecka)
* nieznajomość znaczeń wyrazów
* dwuznaczność tekstu

Wyrażenia manipulacyjne:
- przecież, wszyscy widzą, że, na dobrą sprawę, z logicznego punktu widzenia, niemal, z reguły, niejaki, racjonalne teorie.

Jak zamienić konstatację na performatyw? Dodać czasownik np. oświadczam, chwalę się, potwierdzam, że..

Językoznawcy Robert de Beaugrande i Wolfgang U. Dressler, postanowili i określić, co sprawia, że pewien zestaw słów określić można mianem pełnoprawnego tekstu - podjęli się oni określenia kryteriów tekstowości i doszli do wniosku, że wyróżnić można siedem takich kryteriów:

KOHEZJA (spójność syntagmatyczna) --znaki w tekście powiązane są ze sobą formalnie, np. słowa powiązane są ze sobą odpowiednimi formami gramatycznymi. Są na przykład odpowiednio odmienione rzeczowniki, właściwie użyte spójniki itp. Z kohezją mamy więc do czynienia zdaniu Pies ugryzł kota, lecz nie w zdaniu Psie ugryzłośmy kotach.

KOHERENCJA (spójność semantyczna) - znaki w tekście powiązane są ze sobą znaczeniowo. Koherencja zachodzi w takim oto tekście: Robi się coraz chłodniej. Liście żółkną i spadają z drzew. Październik. Wyrażenia te powiązane są ze sobą znaczeniowo i są sensowne (wiadomo, że mowa tu o jesieni), mimo że pozornie mówią różnych sytuacjach.

INTENCJONALNOŚĆ - twórca tworzy tekst z pewną intencją, chce przekazać pewne znaczenie lub wywrzeć pewien efekt na odbiorcy.

AKCEPTOWALNOŚĆ - odbiorca powinien postrzegać tekst jako spójny (kohezja i koherencja), w pewnych przypadkach również przydatny lub umożliwiający nawiązanie sensownej interakcji.

INFROMATYWNOŚĆ - tekst powinien "równoważyć" elementy znane i nieznane, oczekiwane i nieoczekiwane. Tekst, w którym wszystkie informacje są znane (np. Słońce świeci za dnia, ale nie w nocy) nie przekazuje nic nowego i jest nudny. Tekst, w którym żadna informacja nie jest znana, nie przekazuje zgoła niczego i jest bezsensowny (przekazami takimi bawił się np. Stanisław Lem w Cyberiadzie. I tak zdaniem nieinformatywnym będzie Pćmy przypominają nurkwie i sepulki).

SYTUACYJNOŚĆ - tekst jest powiązany z sytuacją, w której został stworzony lub w której funkcjonuje. Na przykład napis Kąpiel wzbroniona powinien wisieć w pobliżu zbiornika wodnego, a nie na pustyni (jest to tzw. relewancja lub odpowiedniość tekstu).

INTERTEKSTOWOŚĆ - tekst może odnosić się do innych tekstów, może zawierać aluzje. Czasem pełne zrozumienie tekstu możliwe jest dopiero po zapoznaniu się z innymi tekstami.

Jak widać, kryteria te dotyczą zarówno struktury tekstu (koherencja, kohezja), jak i relacji tekst-autor (intencjonalność), tekst-odbiorca (akceptowalność, informatywność), tekst-świat (sytuacyjność) oraz tekst-tekst (intertekstowość). Co ciekawe, nie określają jednak tego, że tekst jest zapisany w formie graficznej (pismo) ani tego, że jest wytworem językowym. "Graficzność" została tu pominięta celowo, gdyż de Beaugrande i Dressler rozszerzyli zakres terminu tekst również na wypowiedzi ustne. Co do "językowości" tekstu, domyślać się możemy, że jest to dla autorów cecha domyślna -- wszak obaj byli językoznawcami i pisali prace na temat języka właśnie.

Niektóre z tych kryteriów wydają się dyskusyjne. Czy wspomniany już napis Kąpiel wzbroniona umieszczony na pustyni przestaje być tekstem tylko dlatego, że jest nierelewantny (umieszczony w nieodpowiednim miejscu)? Czy gęsty naukowy artykuł przestaje być tekstem tylko dlatego, że nie rozumie go dwunastoletnie dziecko (artykuł ten jest dla dziecka nieinformatywny)? Czy wypowiedź nie zawierająca odniesień do innego tekstu nie jest tekstem tylko dlatego, że nie jest intertekstowa? Odpowiedź na wszystkie te pytania brzmi zapewne "nie", choć pamiętać należy, że przy odrobinie uporu w semiotyce pokłócić się można o wszystko. Powyższe kryteria opisują tekst typowy czy też może tekst wyidealizowany. W rzeczywistości nie wszystkie z tych kryteriów są równie ważne i mogą być spełniane z różnym stopniu.

TEORIE SEMANTYCZNE

Semantyka strukturalna

Semantyka strukturalna – koncepcja wykorzystująca 3 koncepcje scalone w jedną:
- koncepcja pól semantycznych (1924 – termin ‘pole semantyczne’ –Ipsen)
- koncepcja rozkładania znaczeń na składniki

Za twórców semantyki strukturalnej uważa się Triera i Porziga – stworzyli niezależnie od siebie koncepcje semantyczne, które się idealnie uzupełniają.

Teoria pól semantycznych dotyczy tego, jak leksemy są poukładane w leksykonie > leksemy w leksykonie układają się paradygmatycznie (Trier), analizowanie znaczeń wyrazów w izolacji od całego paradygmatu nie mają sensu (Trier). W tej koncepcji wartość elementu językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, ale zależy od jego pozycji względem innych elementów: ma wartość względną.

Pole semantyczne to suma znaczeń danego znaku językowego, obejmująca jego denotację i konotacje. Do pola semantycznego danego znaku językowego należą te znaki językowe, których kryterialne cechy semantyczne mieszczą się w jego konotacjach.

Przykładowo do pola semantycznego polskiego wyrazu pisać należy wyraz bazgrać, którego cechy kryterialne "niestarannie stawiać znaki" określają jedno z możliwych znaczeń wyrazu pisać.

Denotacja – zakres danej nazwy (ekstensja), tj. zbiór jej desygnatów, czyli obiektów, o których powiedzenie "To jest N." będzie zdaniem prawdziwym. Denotacją nazwy "kot" jest zbiór wszystkich (przeszłych, obecnych i przyszłych) kotów.

Desygnat – każdy konkretny obiekt pasujący do nazwy, lub ściślej – każda rzecz oznaczana przez dany wyraz, pojęcie lub znak. Na przykład desygnatem słowa "pies" jest obiekt o którym można zgodnie z prawdą powiedzieć, że jest psem. Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy stanowi jej denotację. Desygnat jest pojęciem stosowanym w logice, językoznawstwie i filozofii.

Konotacja - cechy współoznaczane łącznie przez nazwę (przysługuje wszystkim desygnatom nazwy i tylko im), tworzące jej treść, sens; (współ)oznaczenie zespołu cech wyrazu, kojarzących się wtórnie z jego gł. znaczeniem; tworzy warstwę skojarzeniową słowa.

Weisgerber – kontynuował prace Triera o polach semantycznych

Porzig – jedyną uprawnioną metodą analizowania sensu jednostek semantycznych jest analizowanie ich w strukturach znaczeniowych (a więc syntagmatycznie), wyraz nabiera sensu poprzez „grawitację” – szczeka „przyciąga” psa.

Metoda semantyki strukturalnej - semantyka składnikowa – analizowanie znaczeń wyrazów za pomocą semów – cech dystynktywnych (sens -> kombinacje pewnych semów). Semy to minimalne jednostki semantyczne, ich zbiory to sememy. Semy ułatwiają tworzenie pól semantycznych. Znaczenie wyrazu przedstawia się jako zbiór cech charakterystycznych dla desygnatu nazwy, koniecznych i wystarczających dla odróżnienia go od reprezentantów innych klas obiektów.

Np. kobieta: +żywotność, +osobowość, +żeńskość, +dorosłość

Pole semantyczne – zbiór leksemów, w których sememy (zbiory semów) łączą się ze sobą.
John Lyons: pole semantyczne tworzymy w ten sposób, że dany leksem należy tylko i wyłącznie do jednego pola semantycznego, wtedy miejsca wspólne dla kilku pól będą zbiorem pustym

Relacje zachodzące w leksykonie diachronicznie – mogą się zmieniać etykiety.

Dynamika pól semantycznych – pole semantyczne się nie zmienia, ale zmienia się kilka składników i zmienia się ich zakres (np. skala ocen w zależności od poziomu szkoły).

Naturalny metajęzyk semantyczny

(NSM – Natural Semantic Metalanguage) to sztuczny język stworzony przez
Annę Wierzbicką (we współpracy z Cliffem Goddardem), koncepcję tę zainicjował Andrzej Bogusławski (1972 – wykład Bogusławskiego, na którym była Wierzbicka, a sama koncepcja wywodzi się od Leibniza – Alfabet ludzkich myśli. Za badania nad metajęzykiem i uniwersaliami językowymi Wierzbicka dostała nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2010). Koncepcja Wierzbickiej jako uniwersalnego zbioru jednostek prymarnych jest przeciwne do założeń skrajnego relatywizmu kulturowego w hipotezie Sapira-Whorfa. Znaczenie wg Wierzbickiej to coś, co ludzie myślą lub mają na myśli, gdy mowa o…
NSM to forma badania i opisywania znaczenia słów i emocji w różnych językach. Służy eksplikacji – definiowaniu pojęć. Jest jednym z narzędzi językoznawstwa kognitywnego. Metajęzyk odwołuje się do najprostszych (elementarnych, nierozkładalnych) pojęć występujących we wszystkich językach i mających w nim maksymalnie zbliżone znaczenie. Powstał i jest wciąż udoskonalany na podstawie analizy dostępnych danych dotyczących wszystkich istniejących języków świata.

zbiór jednostek elementarnych – 64 (pierwotnie 13) > zbiór jednostek złożonych – do 150 tysięcy
(semantic primitives, indefinibilia, uniwersalia)

Słownik metajęzyka tworzy kilkanaście gniazd językowych. Według obecnej wersji metajęzyk obejmuje następujące słowa/pojęcia:

ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało
ten, ten sam, inny
jeden, dwa, niektóre, dużo, wszystko
dobry, zły, duży, mały
myśleć, wiedzieć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć
mówić, słowo, prawda
robić, dziać się (zdarzać się), ruszać się
być (istnieć) mieć
żyć, umrzeć
nie, być może, móc, bo (=ponieważ, z powodu), jeżeli
kiedy, teraz, chwila, po (potem), przed (przedtem), długo, krótko, przez pewien czas
gdzie, tutaj, pod, nad, daleko, blisko, z tej strony, wewnątrz
bardzo, więcej
rodzaj, część
tak jak, taki jak

Z tego zestawu słów budowane są schematy opisujące dane pojęcia czy emocje. Taka konstrukcja schematu i jego odwoływanie się do pojęć najprostszych i uniwersalnych daje możliwość pełniejszego, niż w przypadku zastosowania innych metod, porównania słów (nierzadko słownikowo) tłumaczonych na siebie.

Schemat metajęzyka można zrozumieć na przykładzie objaśnienia słowa "złość":

Osoba x zrobiła coś
To jest coś złego
Nie chcę aby ta osoba robiła to
Gdy ta osoba to robi, to ja czuję coś złego

Nie chcę, by ona to robiła
Nie mogę nic zrobić, aby ta osoba nie robiła tego
Z tego powodu czuję coś złego

Metajęzyk znajduje obecnie duże zastosowanie w językoznawstwie kognitywnym, psychologii i komunikacji międzykulturowej i wszelkich naukach zajmujących się emocjami, w szczególności w różnych kulturach.

Semantyka generatywna

Zaproponowana przez krytyków modelu generatywnego sformułowanego przez Noama Chomskiego. W semantyce generatywnej komponentem, od którego wychodzi się w modelu jest komponent semantyczny i semantyka jest prymarna w stosunku do składni – determinuje ją. Wychodzi się od znaczenia, a dochodzi do formy językowej. Teoria głębokiego przypadka Charlesa Fillmore’a: gramatyka języka naturalnego powinna rozpoczynać się od struktury głębokiej, w której argumenty predykatu da się ująć w tzw. role semantyczne (agens, pacjens, beneficjens czy narzędzie).
Pod koniec lat. 70. George Lakoff, który był głównym zwolennikiem i propagatorem idei semantyki generatywnej porzucił paradygmat kognitywny, zwracając się w stronę kognitywnego badania metafor występujących w języku potocznym.
Na uboczu semantyki generatywnej powstała teoria sens <-> tekst, autorstwa Igora Mielczuka, która wywarła znaczny wpływ na językoznawstwo slawistyczne. Do niej nawiązuje „Żółta składnia”.

Model sens <-> tekst

Koncepcja powstała w Moskiewskiej Szkole Lingwistycznej pod koniec lat 60.
Twórcy: Igor Mielczuk, Aleksander Żółkowski, Jurij D. Apresjan

Cel: wyjaśnienie funkcjonowania języka jako urządzenia przetwarzającego informację na tekst.

Model składa się z komponentów: semantycznego, syntaktycznego, morfologicznego i fonologicznego.
W komponencie semantycznym sens jest modelowany jako reprezentacja semantyczna > komponent syntaktyczny i morfologiczny zamieniają struktury głębokie na powierzchniowe > tekst jest modelowany jako reprezentacja fonetyczna.

Model ten działa w obu kierunkach:
* sens > tekst: kodowanie (synteza, mówienie);
* tekst > sens: dekodowanie (analiza, rozumienie)

Ta sama informacja może być przekazywana na różne sposoby, za pomocą różnych struktur językowych, stanowiących wzajemne parafrazy, z użyciem różnych leksemów, struktur składniowych i morfologicznych.
* ten sam sens może zostać przekształcony na wiele różnych tekstów
* ten sam tekst może być wynikiem przekształcenia różnych sensów

Dwa rodzaje funkcji leksykalnych: paradygmatyczne – zamiany leksykalne (antonimia, konwersja, synonimia) i syntagmatyczne – parametry (związki łączliwości). Reguły parafrazowania to system tworzenia konstrukcji synonimicznych równoważnych semantycznie (ale o różnym składzie leksykalnym i właść. syntaktycznych).

Semantopragmatyka?

Pierwszy funkcje mowy badał Karl Bühler, w Teorii języka (1925) wyróżnił 3 podstawowe funkcje mowy:
- funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów (jest to funkcja podstawowa),
- ekspresywna, wyrażania siebie (cech psychologicznych i fizjologicznych nadawcy)
- apelacyjna, impresywna, oddziaływania na odbiorcę przez mówienie.

(1960) 6-elementowy schemat aktu komunikacji Romana Jakobsona: nadawca, odbiorca, kontekst, kontakt, komunikat, kod, odbiorca, zaowocował teorią funkcji mowy: w zależności od tego, który element aktu komunikacji wysuwa się na pierwszy plan, występują różne funkcje:
* nadawca – funkcja ekspresywna
* odbiorca – funkcja impresywna
* kontekst – funkcja informacyjna (poznawcza)
* kod – funkcja metajęzykowa
* kontakt – funkcja fatyczna (wprowadził ją Bronisław Malinowski)
* komunikat – funkcja poetycka

Teoria aktów mowy Johna Langshawa Austina (1962 How to do Things with Words), wyodrębnił wśród aktów mowy:
* konstatacje – opisują rzeczywistość – można oceniać je pod względem prawdziwości
* performatywy – współtworzą rzeczywistość – nie można oceniać ich pod względem prawdziwości, ale fortunności (skuteczności); performatywy mają moc sprawczą, wykonawczą, np. Ja ciebie chrzczę i nadaję ci imię Jan. (zawiera się ona w niektórych czasownikach, np. obiecuję, rozkazuję, proszę)
Ten dwudzielny model zastąpił następnie podziałem na 3 potencjalne aspekty mowy:
- lokucyjny – przekazuje informację
- illokucyjny – ukazuje działania nadawcy
- perlokucyjny – wyrażaje sposób działania nadawcy na odbiorcę

John Searle, uczeń Austina wyróżnił:
- akty bezpośrednie – informacja bez wartości naddanej, można odczytać ją niezależnie od sytuacji, np. Otworzę okno.
- akty pośrednie – informacja + wartość naddana, zawiera dodatkowo aspekt działania nadawcy i sposób oddziaływania na odbiorcę, potrzebna znajomość kontekstu, np. Gorąco tutaj.
a następnie 5 typów aktów mowy:
- asercje, akty dyrektywne, komisywne, ekspresywne i deklaratywne

Nad teorią skutecznego porozumiewania się pracował Paul Grice, sformułował on reguły konwersacyjne, spośród których najważniejsza jest zasada współpracy, uczestnik aktu komunikacyjnego powinien stosować się do 4 maksym:
- ilości – mówić tyle, ile trzeba,
- jakości – mówić tylko prawdę,
- stosunku – mówić na temat,
- sposobu – mówić w sposób zrozumiały i jasny.

Rozwinięciem teorii aktów mowy jest teoria implikatur konwersacyjnych Paula Grice’a. Implikatura znaczeniowa to znaczenie naddane, sens aluzyjny i niedosłowny, pojawia się, gdy użytkownik aktu komunikacji celowo (nie jest to wynikiem pomyłki ani nieporozumienia) narusza reguły konwersacyjne. Dwa typy implikatur:
- ogólne – do ich zrozumienia nie jest potrzebna znajomość kontekstu,
- szczegółowe – do ich zrozumienia niezbędna jest znajomość kontekstu.

Semantyka kognitywna

W ramach semantyki kognitywnej bada się sposoby konceptualizacji (czyli pojęciowej organizacji) wiedzy o świecie zawartej w wypowiedziach i utrwalonych znaczeniach jednostek językowych.

Teoria prototypów – znaczenia są kategoryzowane w świadomości mówiących na podstawie cech typowych egzemplarzy danej klasy, a potem ogarniają również egzemplarze nie mające wszystkich właściwości charakterystycznych

Sieć radialna wyrazu – struktura posiadająca centrum semantyczne, złożona z różnych znaczeń tego samego wyrazu; jej poszerzanie (czyli używanie wyrazu w nowych znaczeniach) jest możliwe na kilka sposobów:

• ROZSZERZANIE znaczenia
• ZAWĘŻANIE znaczenia
• METONIMIA POJĘCIOWA
relacja przyległości między całością a częścią (wybranymi aspektami) oznaczanego obiektu
• METAFORA POJĘCIOWA
ujmowanie pewnej rzeczy w kategoriach innej rzeczy

METONIMIA

Metonimia (gr. meta – „zmiana”, onoma – nazwa”) relacje semantyczne między znaczeniami wyrazów oparte są na związku przyległości między całością a jakąś jej częścią; powstają w wyniku styczności elementów obiektu.
Przykłady metonimii pojęciowej:
OSOBA ZA NAZWĘ (nie ma mnie w spisie pracowników)
AUTOR ZA DZIEŁO (nie lubię Mickiewicza)
MIEJSCE ZA LUDZI (Moskwa odrzuciła propozycję Rzymu)
PRODUCENT ZA PRODUKT (mój Zelmer jest ciągle sprawny)
OPAKOWANIE ZA ZAWARTOŚĆ (Najbardziej smakowała mi pierwsza butelka)

METAFORA – oparta jest na tworzeniu analogii pomiędzy pojęciami i polega na nadawaniu pojęciom metaforyzowanym struktury pojęć metaforyzujących.

„A jest B” 
„A jest podobne do B ze względu na cechy X, Y, Z”.

Przykłady metafory pojęciowej:

1) Metafory strukturalne
PAŃSTWO TO ORGANIZM (uzdrowić gospodarkę)
POLITYKA TO WOJNA (obóz lewicowy, kampania wyborcza, sztab wyborczy )

2) Metafory orientacyjne
GÓRA TO SZCZĘŚLIWY / DÓŁ TO NIESZCZĘŚLIWY
GÓRA TO DOBRZE / DÓŁ TO ŹLE

***

WSPÓŁCZESNE TEORIE SEMANTYCZNE

Problemy semantyczne znalazły się w polu zainteresowania współczesnego językoznawstwa dopiero w latach sześćdziesiątych, jednakże od razu zajęły w nim ważne miejsce. Do tego momentu badania semantyczne jako nieprecyzyjne, nie oparte na ścisłej metodologii usuwane były poza obręb zainteresowań badawczych. Wyjątek pod tym względem stanowią kierunki kontynuujące Saussure?owską myśl o względnym charakterze znaczeń, a mianowicie badania pól semantycznych, rozwijające się przede wszystkim w niemieckim środowisku językoznawczym nieprzerwanie od lat trzydziestych do dziś.

Wśród współczesnych teorii semantycznych można wymienić następujące główne kierunki:

1. Badania semantyczne w obrębie strukturalnej teorii języka, będące pod bezpośrednim wpływem idei de Saussure?a: należy tu przede wszystkim tzw. teoria pól semantycznych.

2. Badania semantyczne, które rozwinęły się w obrębie generatywnej teorii języka jako reakcja na pierwszą wersje modelu Chomskiego nie uwzględniającą semantyki.

3. Semantyka składnikowa wywodząca się z dwóch źródeł: teorii figur treści Hjemsleva i koncepcji znaczników semantycznych Katza i Fodora, twórców generatywnej teorii semantyki, rozwijana przede wszystkim przez Bierwischa.

4. Teorie semantyczne kręgu europejskiego, w tym głównie słowiańskiego. Należą tu przede wszystkim: model naśladujący działalność mowną człowieka, tzw. model Sens ? Tekst; badania semantyczne Bogusławskiego i Wierzbickiej, dążące do eksplikacji znaczeń w terminach prostych; modele semantyczne tworzone w szkole praskiej opracowywane przez Sgalla, Panevową i Hajiową.

5. Badania semantyczno- pragmatyczne, opisujące znaczenia wypowiedzi, wywodzące się z teorii aktów mowy Austina i kontynuatorów, rozwijane przede wszystkim przez Grice?a w postaci tzw. teorii implikatur.

Badanie pól semantycznych.

Z inspiracji idei de Saussure?a z jednej strony i pewnych myśli filozoficznych Humboldta z drugiej rozwinęły się w latach trzydziestych naszego wieku badania słownictwa jako odbicia wewnętrznie powiązanych struktur pojęciowych, znane pod nazwą teorii pól semantycznych. Teoria ta przetrwała do dziś i wzbogacona przez późniejsze badania semantyczne, a także etnolingwistyczne, rozwija się w formie licznych badań nad polami semantycznymi poszczególnych języków, a także porównawczo.

W językoznawstwie polskim teoria ta jest znana z licznych omówień, a także z prac oryginalnych zawierających opisy pól semantycznych.

Pierwsze badania dotyczące pól semantycznych, przede wszystkim rozprawa Triera o niemieckich wyrazach odnoszących się do pojęcia intelektu i Ipsena, nawiązują do idei Saussure?a o systemowości języka i wzajemnym powiązaniu, warunkowaniu się elementów językowych. W tej koncepcji wartość elementu językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, ale zależy od jego pozycji względem innych elementów: ma wartość względną.