UWAGA!!!: TEN ARTYKUŁ JEST STRASZNIE NUDNY I NIE DOSTARCZA ŻADNYCH WARTOŚCIOWYCH INFORMACJI
G) Smółkowska Teresa, Leksyka w początkowym okresie przemian ustrojowych. Rodzaje zmian, [w:] Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, red. J. Mazur, Lublin 2000.
W ewolucji języka okres dziesięciu lat stanowi stosunkowo krótki etap. W przypadku leksyki jednak, nawet w ciągu niewielu lat mogą zajść istotne przeobrażenia, zależy to bowiem od czynników poza- i zewnątrz językowych. Początkową granicę ostatniego dziesięciolecia wyznaczają nagłe, dokonujące się w krótkim czasie przeobrażenia polityczno- społeczne i gospodarcze.
Dawna opozycja wyszła z podziemia i rozpoczęła działania legalne poprzedzone nielegalnymi akcjami politycznymi, oświatowymi, wydawniczymi, kulturalnymi. Aktywni byli zwłaszcza ludzie młodzi, podwójnie buntowniczy- z racji wieku i poglądów, kształtowani często w sytuacji dwój myślenia: oficjalnego (szkoła, mass media) i nieoficjalnego (kościół, dom, różne grupy nieformalne). Dla tej gr. Wiekowej język był często jednym z dostępnych i dogodnych narzędzi umożliwiających wyrażanie sprzeciwu wobec zastanej rzeczywistości i wobec świata dorosłych, ale jednocześnie składnikiem, tej niechcianej i wywołującej niezadowolenie rzeczywistości.
Inne czynniki (mające wpływ na procesy dokonujące się w leksyce ostatniego dziesięciolecia):
Wpływ masowej kultury Zachodu (po przez telewizję, kino, muzykę)
Pogłębianie się i rozszerzanie mody na „swobodny styl bycia” (moda na młodość, brak wyraźnych wzorców, autorytetów)
Zmiany leksykalne opisujemy w dwóch punktach widzenia: na podstawie leksyki ustabilizowanej i na podstawie neologizmów tego okresu
Zjawiska leksykalne, które są charakterystyczne zwłaszcza dla początkowego etapu przeobrażeń dokonujących się w Polsce w ostatnim dziesięcioleciu. Uwzględnił przede wszystkim neologizmy wyekscerpowane z prasy n niespecjalistycznej, adresowanej do szerszego kręgu czytelników, w niewielkim zakresie nazwy własne oraz inne grupy wyrazów zasługujące na uwagę. Neologizmy tego okresu tworzą zbiór bardzo liczebny i zróżnicowany.
Dwa zjawiska szczególnie ważne i charakterystyczne: po pierwsze pola tematyczne, po drugie pożyczki . W ostatniej dekadzie powiększyły się lub/i zmieniły, w stopniu wcześniej niespotykanym, zasoby takich pól tematycznych jak: technika, ekonomia i polityka. W krótkim czasie na polskim rynku znalazły się wytwory nowoczesnej techniki w postaci wyposażenia gospodarstwa domowego, sprzętu radiowo-telewizyjnego, środków łączności i transportu, np. kombi war, mikrofalówka, hi-fi, video fon. Z nowoczesnymi urządzeniami klienci zetknęli się też w bankach, na pocztach, w sklepach. Wraz z wytworami pojawiły się nowe nazwy, będące często pożyczkami lub hybrydami.
Ostatnie dziesięciolecie to okres stopniowego wprowadzania ustrojowych zmian gospodarczych, stąd wiele nazw określa różne zjawiska, procesy, doktryny ekonomiczne. Najwyraźniejsze zmiany dokonały się w handlu, który z uspołecznionego stał się prywatny. Prywatny handel rozwijali kupcy nazwani chodnikowcami, naręczni kami, sprzedający swoje towary z nowych rodzajów straganów zwanych walizkami, szczękami. Na wyższym poziomie w hierarchii handlowej sytuowali się dealerzy, brokerzy, upowszechnił się leasing, uaktywniały się bussineswoman.
Makropole „gospodarka” obejmuje nazwy należące do różnych warstw leksyki: specjalnej, środowiskowej, potocznej, ponieważ tworzyli je nie tylko fachowcy, ale także tzw. Ulica.
Makropola „technika” obejmuje przeważnie nazwy należące do leksyki ogólnej, nienacechowane, pojawiające się wraz z samym wytworem, a nie tworzone na gruncie polszczyzny.
Makropole „polityka” obejmuje różne rodzaje nazw, m.in. nazwy ludzi.
Wzrost liczby apelatiwów tworzonych od nazwisk (tzw. eponimy).
W zasobie leksykalnym współczesnej polszczyzny takie nazwy określały głównie zwolenników doktryny, idei naukowych, ekonomicznych, artystycznych, nazywały miłośników twórczości różnych pisarzy, malarzy itp. Lub ich badaczy, rzadko wytworu, np. leninówka, bardotka. Istniejące i oficjalnie używane nazwy zwolenników różnych polityków, mężów stanu określały albo niepolskie realia albo polskie postaci historyczne. W odniesieniu do polskiej rzeczywistości nazwy tworzone od nazwisk żyjących i aktywnie działających polityków pojawiały się wyjątkowo w okresach przełomów politycznych lub, rzadziej, w jakiś czas po nich.
Przydatność takich nazw w omawianym okresie, zwłaszcza w polskich warunkach jest bardzo łatwo uzasadnić. Partii politycznych, ugrupowań było wiele, ich programy uważano za niedookreślone. W tej sytuacji łatwiej popierać konkretnego, na ogół znanego człowieka. Powstawaniu takich nazw sprzyjają kampanie wyborcze, por. wałęsista/ Wałęsowiec. Ten rodzaj nazw wyzyskiwano także w opisie powojennej rzeczywistości, por. bierutyzm, Gomułkowiec. Na ogół nazwy takie, bardzo częste w jakimś okresie, nie stabilizują się, a więc nie powiększają zasobu leksemów. Są jednak dowodem potrzeb nazewniczych, pozostają w tekstach jako świadectwa określonych zjawisk politycznych i możliwości systemu językowego. Można nawet stwierdzić, że istnieje w tym czasie wyraźny związek między intensywnością życia politycznego a produktywnością określonych morfemów słowotwórczych i pierwszych członów.
Zmienił się i powiększał także zasób wyrazów należących do takich mikropól jak kultura, sport, rozrywka. Ze względu na to, że dziedziny te cieszyły się względną swobodą począwszy od dekady gierkowskiej, zachodzące w Polsce na przełomie lat 80 i 90.przeobrażenia nie miały na nie większego wpływu. Przemiany te odzwierciedliły się natomiast wyraźnie w kilku mikropolach, np. jedzenie, picie, materiały. Obok towarów polskich pojawiły się w dużych ilościach także masowo importowane z Zachodu artykuły spożywcze (np. cheeseburger, chipsy, snikers, pizza).
W świecie bez cenzury dowodem przełamania tabu obyczajowego było pojawienie się, po części znanych, tyle że nie w tekstach oficjalnych i używanych już wcześniej wyrazów dotyczących sfery seksu, np. gej, heteryk, seksoholik.
W pierwszych latach przełomu uderzający jest masowy napływ pożyczek. Były to wyrazy w większości zapożyczone tylko z jednego języka – angielskiego, często obecne także w innych językach europejskich. Omawiane zjawisko ma zatem szeroki zasięg. W wielu dziedzinach takich jak sport, współczesna muzyka młodzieżowa, neologizmy to pożyczki z języka anglo- amerykańskiego. Niektóre dziedziny, np. leksyka komputerowa, były od początku i w całości proweniencji amerykańskiej.
Nie istnieje obowiązek polszczenia nazw obcych, nie ma ku temu zresztą żadnych możliwości. Nagłe otwarcie na Zachód, przy istnieniu w Polsce opóźnienia cywilizacyjnego, wytworzyło dogodne warunki do wchłonięcia przez polszczyznę dużej ilości pożyczek. Za główną przyczynę zapożyczenia wyrazów obcych w wyżej omówionych polach tematycznych można uznać potrzeby nominatywne. Wyrazy zapożyczone nie miały bowiem odpowiedników polskich.
Największa moda na pożyczki wyrazowe zapanowała w handlu, wskutek czego stały się one wszechobecne na ulicach miast. Pożyczki opanowały reklamy uliczne, szyldy. Ogłoszenia prasowe firm poszukujących pracowników określonych specjalności były (i są nadal) tekstami anglojęzycznymi. Kioski oferowały Fast food, poza hot-dogami do ulicznego menu należały hamburgery, cheeseburgery, cofee. W pierwszym okresie przełomu opis pożyczek- neologizmów, w większości szybko osiągających status leksemów, o ile ma być zgodny ze stanem faktycznym, winien zawierać metafory zaczerpnięte z wojskowości- natarcie, agresja, zmasowany atak. Z czasem to gwałtownie przebiegające zjawisko straciło impet, napływ pożyczek nie ustał wprawdzie, ale dla przeciętnego użytkownika języka stał się mniej zauważalny.
Dla leksyki ostatniej dekady charakterystyczne jest także zjawisko rozszerzania się zasięgu leksyki potocznej i ekspresywnej oraz środowiskowo-społecznej. Obecność tej grupy wyrazów w tekstach prasowych, a zwłaszcza duża częstotliwość należących do niej wyrazów (np. oszołom, kuroniówka, komuna, odlotowy)oraz ich stylistyczna wielofunkcyjność, wynika z jednoczesnego działania różnych czynników. Dwa są szczególnie ważne: sprzeciw wobec nowomowy, wobec języka sztywnego, schematycznego oraz wcześniejsze zmiany w kodzie kulturowym, które spowodowały przesunięcie środków leksykalnych z repertuaru nieoficjalnego do repertuaru leksykalnego dopuszczalnego w kontaktach oficjalnych. Rosnąca wieloodmianowość lub/i zmiana przynależności takich wyrazów do określonej warstwy leksykalnej stwarzają poważne problemy natury teoretycznej i praktycznej, leksykograficznej.