Dzieci z upośledzeniem umysłowym charakteryzują się głównie spowolniałym tempem pracy, widocznymi trudnościami w sferze intelektualnej, w kojarzeniu i wiązaniu ze sobą poszczególnych faktów. Mają dosyć ubogi zasób słów, ich mowa bywa niewyraźna pod względem artykulacyjnym. W swoich reakcjach są bardzo spontaniczne, dość głośne, niecierpliwe lub przeciwnie, wycofane i zamknięte. Wykazują wzmożoną męczliwość, szybko zniechęcają się do zadań wymagających większego nakładu pracy lub tych, których nie rozumieją, które są dla nich zbyt trudne. Ich pamięć bywa wybiórcza i krótkotrwała. Najczęściej zapamiętują te treści, z którymi mogą się emocjonalnie identyfikować. U młodszych dzieci w trakcie pisania lub rysowania można zaobserwować mimowolne ruchy: oblizywanie się, wyginanie ciała, pochylanie głowy.
Najczęstsze trudnością związane z edukacją dzieci upośledzonych w stopniu lekkim to: nierozumienie pojęć matematycznych, zaburzenia w myśleniu logicznym, trudności w prawidłowym postrzeganiu pojęć związanych z czasem i przestrzenią (pojęcia abstrakcyjne). Uczniowie ci często mają pamięć wybiórczą, nie potrafią na dłuższy czas zapamiętać ważnych słownych informacji. Nie w pełni rozumieją polecenia, zasady czy reguły, chociaż mogą je prawidłowo stosować w praktyce, a nawet wiernie odtwarzać. Mogą wykonać jakąś czynność według napisanego wzoru, reguły, ale nie wyjaśnią znaczenia tych reguł. Potrafią czytać ze zrozumieniem, ale mają trudności z prawidłowym wnioskowaniem. Mają też trudności, które swoją specyfiką przypominają dysleksję i dysgrafię.
Uwaga!
Znacznym problemem wychowawczym, który może ujawnić się w szkole, jest to, że dzieci upośledzone umysłowo często nie rozumieją i nie potrafią przewidzieć konsekwencji swojego zachowania i postępowania. Reagują nieadekwatnie do istniejącej sytuacji. Te zachowania mogą stać się przyczyną kpiny innych uczniów lub mogą być celowo przez nich wykorzystywane do ośmieszania dziecka upośledzonego.
Szczególnie w młodszym wieku dzieci upośledzone często naśladują zachowania innych i są w tym bezkrytyczne, np. potrafią ciągle powtarzać niecenzuralne słowa, które przypadkiem usłyszały. Ponieważ mają silną potrzebę bycia w grupie, są „lepkie”, czyli potrafią nie opuszczać ani na chwilę ulubionego kolegi, przez cały czas dążą do zawładnięcia jego uwagą, nawiązują kontakt cielesny (biorą za rękę, przytulają się), co może na dłuższą metę stać się uciążliwe i męczące dla drugiej osoby. Te same zachowania potrafią też demonstrować w stosunku do ulubionego nauczyciela.
W takiej sytuacji można starać się odwrócić uwagę ucznia, zlecać mu np. czynności, które jest w stanie samodzielnie wykonać – wycieranie tablicy, podlewanie kwiatów. Należy też z dzieckiem porozmawiać na osobności i w jasny sposób zakomunikować mu, że jesteśmy niezadowoleni z jego zachowania i proponujemy, aby próbował się poprawić. Trzeba przedstawić mu, jak powinno postępować w stosunku do innych, jakich słów można używać w szkole, jak np. witać się z kolegami i że nie zawsze trzeba rozmawiać tylko z jedną osobą. Powinniśmy też zadbać o to, aby zmieniać mu towarzystwo. Najlepiej, żeby uczeń upośledzony pracował z grupą innych uczniów, a nie tylko z jednym, który może się czuć obciążony tą sytuacją.
Ważne!
Podstawą prawidłowego funkcjonowania ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkole jest jego akceptacja, która staje się czynnikiem najbardziej uspołeczniającym, prowadzącym do umiejętności prawidłowego współżycia z innymi i współdziałania z nimi. Nauczyciel akceptujący to taki, który lubi swojego ucznia, traktuje go sprawiedliwie i na równi z innymi, zauważa, chwali i aprobuje zachowania pozytywne.
Chodzi o taką postawę nauczyciela, która daje uczniowi z obniżoną sprawnością intelektualną pewną przestrzeń do popełniania błędów, samodzielnego doświadczania różnorodnych interakcji społecznych. Chodzi też o poczucie obiektywizmu i sprawiedliwego oceniania jego zachowań – bez specjalnego pochylania się nad uczniem, bez podkreślania jego nie w pełni uświadamianego zachowania. Ta postawa nie wyklucza też przemyślanych i konsekwentnych wymagań w stosunku do ucznia. Nauczyciel może okazywać swoje niezadowolenie z konkretnych zachowań dziecka i w sposób jasny mu to komunikować.
Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim uczęszczający do szkół masowych powinni mieć orzeczenie z poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego i możliwości realizowania tego kształcenia w placówce ogólnodostępnej.
Orzeczenie to powinno zawierać również określenie ilorazu inteligencji oraz wytyczne do pracy z dzieckiem, np. z jakich dodatkowych zajęć powinien korzystać uczeń, jakie są preferowane metody pracy, potrzebne terapie. Na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego można uczniowi obniżyć wymagania edukacyjne, zwolnić z konieczności nauki drugiego języka obcego, a wreszcie otrzymać dla niego odpowiednie testy kompetencyjne, które piszą uczniowie szkół specjalnych.
Istotnym elementem edukacji szkolnej jest promocja do następnej klasy i oceny na półrocze. W nauczaniu początkowym, zintegrowanym, nauczyciele stosują oceny opisowe. Taka ocena w przypadku ucznia z obniżonymi wymaganiami edukacyjnymi powinna być bardzo szczegółowa. Istotne jest to, by przy promowaniu do następnej klasy wskazać dokładny zakres programowy, jaki dziecko zrealizowało z danego przedmiotu. W załączniku nr 1 znajduje się przykładowa ocena opisowa ucznia klasy II realizującego zindywidualizowany program nauczania z matematyki.
Uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim według wytycznych MEN realizują te same podstawy programowe co uczniowie szkół masowych. Różnice polegają na doborze treści i konstrukcji materiału.
Podstawą nauczania dzieci z upośledzeniem umysłowym są zasady:
• indywidualizacji,
• poglądowości,
• podawania treści od bliskich dziecku do bardziej odległych, uogólnionych.