III. CHARAKTERYSTYKA UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU LEKKIM
Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie nauczycielom klas I-III szkół masowych sylwetki dziecka zakwalifikowanego do kategorii niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Z takimi bowiem uczniami bardzo często pracują. Aby praca ta przebiegała prawidłowo konieczna jest znajomość możliwości rozwojowych jak również ograniczeń charakterystycznych dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
Charakterystyka taka jest stosunkowo skomplikowana z uwagi na ogromne zróżnicowanie jednostkowe. Rodzaj i poziom zaburzeń rozwojowych u tych dzieci wynika z faktu, iż etiologia upośledzenia umysłowego stopnia lekkiego , zdaniem wielu autorytetów naukowych ( min H. Borzyszkowskiej i J. Wyczesany) zawiera oddziaływanie kilku czynników patogennych w przeciwieństwie do głębszych postaci niedorozwoju umysłowego, gdzie ma miejsce zaistnienie jednego czynnika o znacznej wadze patogennej (np. wada genetyczna). Ponad to w większości opracowań naukowych podkreślany jest istotny wpływ nieprawidłowego funkcjonowania środowiska rodzinnego dziecka na występowanie niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Pojawia się czasem określenie upośledzenia uwarunkowanego społecznie lub opóźnienia społecznego. Bardzo trudno jest rozstrzygnąć, czy poziom funkcjonowania w momencie badania młodszych dzieci wynika z rzeczywistego upośledzenia, czy tylko braku stymulacji w rodzinie. Dlatego często wynika konieczność dalszego diagnozowania ( np.: stosowanie odroczenia obowiązku szkolnego na określony okres czasu pozwalający na sprecyzowanie diagnozy).
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie wyróżniają się swym wyglądem zewnętrznym wśród rówieśników i dopiero po wnikliwej obserwacji można zauważyć istotne odchylenia w funkcjonowaniu określonych czynników psychofizycznych.
Dla procesu nauczania i uczenia się pierwszorzędne znaczenie ma poziom sprawności procesów poznawczych. Poznawanie otaczającej rzeczywistości odbywa się za pośrednictwem:
-poznania zmysłowego ( postrzegania)
-poznania umysłowego ( myślenia)
-manipulacji ( praktycznej działalności)
Dziecko upośledzone umysłowo w wyniku oddziaływania wielu czynników lub uszkodzeń centralnego układu nerwowego ma utrudniony i zaburzony poziom spostrzegania. Spostrzeganie jest niedokładne, często wybiórcze, co wiąże się ze znacznym zaburzeniem procesu analizy i syntezy. Jan Opiat zwraca uwagę na wolniejsze tempo spostrzegania i jego zwężony zakres oraz na trudności w analizowaniu kształtu i materiału spostrzeganego przedmiotu ( różnicowanie barw, odrębności przedmiotów, powiązanie w całość określonych elementów).
Najtrafniej poziom poznania zmysłowego u tych uczniów można określić cytując słowa H. Borzyszkowskiej: „dziecko upośledzone umysłowo mało widzi- kiedy patrzy i mało słyszy- kiedy słucha”.
Często nauczyciele mający kontakt z dzieckiem upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim zauważają zaburzenia w zakresie koncentracji uwagi. Jest to następna cech tych dzieci. Ich uwaga jest krótkotrwała, mało podzielna i łatwo ulega zakłóceniu ( odwracalna). Bardzo trudno jest im skoncentrować uwagę zwłaszcza, gdy wymaga odniesienia się do czynności abstrakcyjnych lub zadań sprawiających dziecku duże trudności. Dlatego tak istotne jest odchodzenie w tym przypadku od metod werbalnych w kierunku wszelkiego typu praktycznego działania . Istotne znaczenie ma również stworzenie w trakcie zajęć odpowiednich warunków organizacyjnych i dydaktycznych. Stymulacja uwagi u dzieci upośledzonych umysłowo wymaga od nauczyciela wykorzystania całych pokładów pomysłowości i wielkiej cierpliwości. Jest to proces ciągły i nie można go pomijać w trakcie realizacji działań rewalidacyjnych. Poziom koncentracji uwagi ma bowiem wielki wpływ na spostrzeganie i funkcjonowanie procesów myślenia.
Dzieci upośledzone mają raczej dobrą pamięć mechaniczną. Natomiast pamięć logiczna jest w dużym stopniu u nich zaburzona. Odtwarzanie zapamiętanych informacji odbywa się według zapamiętanej kolejności. Dlatego maja trudności z „ odpytywaniem na wyrywki”, często po prostu nie rozumieją tego, czego wyuczyły się na pamięć. Maja trudności w posługiwaniu się wyuczoną tabliczką mnożenia, bo wymaga to wybiórczego stosowania zapamiętanych wiadomości. Potrzebują również większej liczby powtórzeń, aby utrwalić zapamiętane informacje. Wiąże się to dla nauczyciela z zaplanowaniem większej ilości tzw. „powtórek” oraz z koniecznością cyklicznego powracania do już zapamiętanych informacji czy wyuczonych umiejętności.
Rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często bywa opóźniony, jednakże z uwagi na stosunkowo dobrą pamięć mechaniczną są w stanie przy dobrej stymulacji środowiskowej opanować znaczny zasób słownictwa. Mają natomiast trudności w rozumieniu znaczenia wypowiedzi oraz w samodzielnym tworzeniu opowiadań ( twórcze stosowanie mowy). Częściej też w porównaniu z dziećmi w normie występują u nich wady wymowy. Z moich obserwacji wynika , że ponad 50% ( czasem nawet dużo więcej) uczniów klas I-III szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ma różnego rodzaju wady wymowy. Z uwagi na częste zaniedbanie środowiskowe można zaobserwować nasilenie wulgaryzmów i wyrażeń slangowych. Podsumowując poziom funkcjonowania mowy u omawianych uczniów można powiedzieć, że mają stosunkowo dobrze rozwiniętą mowę odtwórczą natomiast słabą funkcję twórczą mowy.
Funkcjonowanie każdego człowieka jest uzależnione od sprawności procesów myślowych. Tu właśnie napotykamy na największe trudności. Dzieci upośledzone umysłowo mają bardzo zaburzone myślenie abstrakcyjne, słowno-pojęciowe. Ich rozwój bardzo często zatrzymuje się na poziomie myślenia konkretno - obrazowego. Mają więc kłopoty z abstrahowaniem, uogólnianiem, tworzeniem pojęć, wnioskowaniem czy przewidywaniem ( myśleniem przyczynowo-skutkowym) Wnioski takie wysuwają zgodnie wszyscy zajmujący się tym zagadnieniem. Marta Bogdanowicz określa, że uczeń upośledzony umysłowo w stopniu lekkim osiąga w wieku 15-21 lat wiek inteligencji 8-12 lat. Zaburzenia wyższych form myślenia w znacznym stopniu utrudnia zdobywanie wiedzy i powoduje, że bardzo dużo umiejętności jest niedostępne dla osób z niedorozwojem umysłowym w stopniu lekkim.
Najczęściej występujące trudności szkolne dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim to:
-zaburzenie orientacji przestrzennej,
-słaby poziom sprawności grafomotorycznej,
-częściej występujący niż u rówieśników słabszy rozwój motoryczny,
-słaba koncentracja uwagi,
-częściej występujące wady wymowy,
-wolne tempo pracy,
-zaburzenia rozumienia znaczenia wypowiedzi,
-zaburzenia analizy i syntezy ( wzrokowej, słuchowej, wzrokowo-słuchowej),
-trudności w rozpoznawaniu liter oraz w czytaniu,
-trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu,
-istotnie zaburzony poziom rozumienia wszelkich reguł, zasad, definicji,
-utrudnione tworzenie pojęcia liczby,
-ograniczony poziom pamięciowego wykonywania działań matematycznych,
-brak zrozumienia treści zadań tekstowych i trudności w ich rozwiązywaniu,
-zaburzenia wyobraźni przestrzennej utrudniające rozumienie i wykonywanie
zadań geometrycznych,
-trudności w orientowaniu się w stosunkach czasowych i posługiwaniu się nimi,
-kłopoty w powiązaniu nowych informacji z poprzednio zapamiętanymi,
-słaby poziom stosowania umiejętności w praktyce,
-mała samodzielność w wykonywaniu wszelkich zadań,
-często występująca nadpobudliwość psychoruchowa lub zahamowanie,
-brak krytycyzmu, egoizm,
-brak antycypacji zachowań,
-znaczna impulsywność,
-podatność na negatywne wpływy otoczenia,
-niski poziom motywacji,
-mała wrażliwość na potrzeby innych,
-częste przejawy agresji
Wymienione powyżej trudności nie muszą przejawiać się w każdym przypadku. Każdy z naszych uczniów jest inny, jego poziom funkcjonowania w szkole, zachowanie, możliwości i ograniczenia są indywidualne. Zebranie sytuacji z jakimi nauczyciel może się spotkać ma za zadanie uświadomić mu na co musi zwrócić baczną uwagę podczas obserwowania ucznia. Uświadomienie rodzaju problemu jaki napotka pozwoli mu stworzyć plan działania. Inaczej mówiąc, żeby pracować musimy dokładnie wiedzieć co chcemy osiągnąć i jaką drogą do tego celu dążyć.
IV. PLANOWANIE PRACY
Tworzenie indywidualnych planów pracy
I Diagnoza wstępna
Podstawowym elementem właściwego planowania i efektywnej pracy z dzieckiem jest jego wnikliwe poznanie. Proces ten zawiera kilka elementów tj.
Przeprowadzenie badań diagnostycznych w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej
Diagnozę wspomagającą w wykonaniu nauczyciela
Systematyczną obserwację ucznia w toku nauki
Wynikiem diagnozy dokonanej w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej jest tzw. orzeczenie. Dokument ten jest wystawiany za zgodą opiekunów prawnych dziecka, którzy decydują również czy zostanie on przekazany do wiadomości szkoły . Zawiera on wyniki badań psychologicznych określających poziom rozwoju umysłowego z określeniem rodzaju dysfunkcji oraz badań pedagogicznych diagnozujących poziom rozwoju poszczególnych umiejętności szkolnych. Specjaliści formułują również ogólne zalecenia do pracy z dzieckiem.
Wyposażony w te informacje nauczyciel powinien pogłębić swoją wiedzę o uczniu poprzez poznanie jego środowiska rodzinnego (przydatne może być opracowanie ankiety dla rodziców lub opiekunów). Znajomość sytuacji dziecka w rodzinie pozwoli nauczycielowi ocenić do jakiego stopnia może liczyć na współpracę z rodzicami. Jest to zasadniczy warunek powodzenia pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo. W warunkach organizacyjnych pracy szkoły nauczyciel nie może poświęcić każdemu uczniowi zbyt wiele czasu. Mimo wszelkich starań i zaangażowania z jego strony niezbędne podkreślam jeszcze raz absolutnie konieczne jest kontynuowanie pracy przez rodziców w domu ( realizacja wszelkiego typu ćwiczeń utrwalających i usprawniających według wskazówek nauczyciela). Należy zwrócić na ten fakt uwagę rodziców, którzy decydują o uczęszczaniu swojego dziecka do klasy integracyjnej. Bardzo często bowiem zdarza się, że nie zdają sobie z tego sprawy jak wielka jest ich odpowiedzialność w tym zakresie. Z przykrością trzeba stwierdzić jak rzadko taka współpraca z rodzicami przebiega prawidłowo. Wiąże się to najczęściej z nieprawidłowym funkcjonowaniem rodziny spowodowanym bardzo różnymi czynnikami ( zapracowanie rodziców, brak wiedzy , czy w skrajnych przypadkach patologie społeczne)
Następnym krokiem nauczyciela powinno być własne uzupełnienie diagnozy w trakcje odpowiednio dobranych ćwiczeń i zabaw poprzez ocenę poziomu sprawności poszczególnych funkcji rozwojowych i umiejętności min.:
-lateralizacji
-orientacji w schemacie własnego ciała i w przestrzeni
-tempa mechanicznego uczenia się
-spostrzegawczości
-myślenia logicznego i wnioskowania
-koncentracji uwagi
-pamięci wzrokowej
-percepcji wzrokowej
-koordynacji wzrokowo-ruchowej
-sprawności manualnej i grafomotorycznej
-pamięci słuchowej
-analizy słuchowej
-syntezy słuchowej
-słuchu fonematycznego, pamięci fonologicznej, sprawności aparatu
artykulacyjnego i wymowy ( konsultacja z logopedą)
-zasobu słownictwa
-rozumienia podstawowych poleceń
-znajomości liter i techniki czytania
-pojęcia liczby i umiejętności liczenia
-poziomu samodzielności i samoobsługi
Uzyskanie wszystkich tych informacji pozwoli na właściwe postawienie celów oraz pozwoli na określenie pozycji wyjściowej z jakiej dane dziecko rozpoczyna swoja drogę edukacyjną. Drogę trudną i mozolną z uwagi na znaczne ograniczenia w postaci różnego rodzaju zaburzeń. Jak więc pracować w obliczu tylu utrudnień? Najważniejszym elementem jest intensyfikacja działań rewalidacyjnych. Należy przede wszystkim zadbać o to by zapewnić dziecku szanse na możliwie najgłębsze usprawnienie wszystkich zaburzonych funkcji. Jest to zadanie długofalowe, wymagające udziału specjalistów ( logopedii, gimnastyki korekcyjnej, terapii pedagogicznej itp.)
Pamiętać należy, że każde dziecko musi być traktowane indywidualnie zarówno pod względem diagnostycznym jak i realizacji zadań w nauczaniu. Kto ma doświadczenia w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim potwierdzi stwierdzenie, że każde z tych dzieci jest inne nawet mimo podobnego poziomu sprawności umysłowej. Indywidualizacja jest więc podstawową zasadą stosowaną w pracy z tymi uczniami. Zasada ta leży u podstaw tworzenia planów pracy ( rozkładów materiału)
II Indywidualne plany pracy
Obecnie funkcjonuje wiele programów nauczania zintegrowanego dla klas I-III. Wybór odpowiedniego programu leży w gestii nauczyciela. Przed podjęciem decyzji o wyborze programu, w sytuacji, gdy do klasy uczęszcza uczeń z upośledzeniem umysłowym, należy dokonać wnikliwej analizy zawartych w nim treści programowych pod kątem możliwości modyfikacji, dostosowania do możliwości takiego dziecka. Wśród wielu programów z jakimi się spotykamy pojawiły się już takie, które zawierające interesujące nas modyfikacje oraz posiadają opracowane odpowiednie podręczniki i karty pracy. Trzeba przyznać , że jest to dużym udogodnieniem dla nauczyciela.
Po dokonaniu wyboru programu nauczania oraz przeprowadzeniu wszelkich działań diagnostycznych możemy przystąpić do tworzenia indywidualnych planów pracy.
Plany takie opracowujemy raz w miesiącu, co daje nam możliwość dostosowania treści nauczania do tempa pracy dziecka. Umożliwia też lepszy dobór metod pracy oraz szybką reakcję na zmiany różnych czynników wpływających na efektywność nauczania.
Przedstawiamy przykładowe plany pracy opracowane na podstawie kilku wybranych programów przez nauczycieli szkół Powiatu Kwidzyńskiego.