Adam Karpiński „Renesans”

3. Renesans połowy XVI – czas sporów, wzorów i Mikołaja Reja

# Wiek XVI to złoty okres (czas stabilizacji, niezakłóconego rozwoju państwa)

# Połowa XVI w. = rozwój kalwinizmu. Luteranizm rozwijał się na obrzeżach państwa.

# Rządzi bardziej tolerancyjny Zygmunt I August.

# Ugoda sandomierska z 1570 r. między polskimi kościołami protestanckimi (z wyłączeniem braci polskich zwanych arianami) > wieczny pokój między różniącymi się w wierze, przejaw tolerancji religijnej.

# Ruch egzekucji praw > egzekucjoniści domagali się reformy kościelnej, przeprowadzenia rewindykacji dóbr królewskich, uporządkowania sądownictwa, unifikacji państwa. Wzmocnienie władzy centralnej i zapewnienie decydującej roli średniej szlachcie.

3.1. Spory…

Państwo i Kościół – dialogi czasów reformy

# Króluje dialog, który jest stworzony do prezentowania poglądów, konfrontacji postaw.

Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543) > Mikołaj Rej.

• Odzwierciedla konflikt między trzema stanami.

• Rej wyraża postulaty obozu szlacheckiego i z perspektywy tego obozu atakuje duchowieństwo, urzędników państwowych, system podatkowy i sądowniczy oraz sposób organizacji i finansowania wojska (ruch „egzekucji praw” zainicjowany przez średnią szlachtę w latach 1520-78).

• Postacie wyjęte z wiejskiej rzeczywistości, prowincjonalno-ziemiański charakter.

• Rozmowy o sprawach kościelnych (Pleban), pokazanie goniących za zyskiem i prywatą urzędników świeckich (Wójt), przedstawienie ciężarów rujnujące stany kmiecy (Wójt), utrapienia średniozamożnego szlachcica (Pan).

• Stan szlachecki krytykowany przez Pana Wójta.

• Pleban kończy w przemowie, w której wyraża brak troski o państwo ze strony tych, którzy sprawują urząd.

• Ostatnie słowo ma upersonifikowana Rzeczypospolita, która skarży się na to, że wszyscy dbają o własne sprawy, a nie o nią, o dobro wspólne.

• Trzy postacie to są maski autora. Ważniejsze jest to, co te postacie mówią, a nie kto.

• Występują satyryczne obrazki, rozbudowane scenki rodzajowe.

• Język skrótowy, dosadny, obrazowy. Humor i ironia.

• Najwybitniejszy i najwszechstronniejszy dialog polemiczny XVI w. Gatunek przydatny w prowadzeniu sporów i polemik, wyrażania postaw autorów wobec dyskutowanych problemów.

• Gatunek ociera się o formy dramatyczne, ale dramatem nigdy się nie stał. 1 – rodowód antyczny, dialog pisany prozą typu platońskiego. 2 – średniowieczny rodowód, dialog wierszowany.

Dialogi polemiczne > dotyczą sporów religijnych wywołanych przez ruch reformacyjny. Jeden utwór bywał początkiem całej serii utworów pisanych z obu stron konfliktu.

• Student. Rozprawa krótka a prosta o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych (1549) > kaznodzieja luterański Jan Seklucjan.

• Rozmowa nowa niektórego Pielgrzyma z Gospodarzem o niektórych ceremoniach kościelnych (1549) > replika ze strony katolickiej Stanisław Morawicki.

• Rozmowy polskie łacińskim językiem przeplatane, rytmy ośmiorzecznymi złożone (1553) > Wit Korczewski. Urozmaicony wstawkami o charakterze rodzajowym, humorystycznym, bogactwo frazeologii i przysłów.

• Rozmowa Dworzanina z Mnichem (1551-53) > Marcin Kromer. Dialog antyreformacyjny. Staje w obronie katolicyzmu i programu odnowy Kościoła w duchu rodzącej się kontrreformacji. Najlepszy polskojęzyczny utwór prozatorski renesansu. Zawiera uwagi na temat poetyki gatunku.

• Dialog albo Rozmowa około egzekucyjnej Polskiej Korony (1563) > Stanisław Orzechowski. Gospodarz i Papieżnik, jako strony dialogu reprezentujące autora, pouczają bezradnego Ewangelika, który dla autora jest innowiercą i zwolennikiem programu egzekucyjnego.

Koncepcje irenisty i temperament polemisty – Modrzewski i Orzechowski

Mowa do Zygmunta II Augusta, Króla Polski… Łaski, albo O karze za mężobójstwo mowa pierwsza (1543) > pisana po łacinie mowa Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

• Pierwsza z czterech mów w sprawie nierównomierności kary wyznaczanej przez prawo za zabicie człowieka.

Do Króla, Biskupów, Księży i ludów Polski i reszty Sarmacji Mowa… O wysłaniu posłów na sobór chrześcijański (1546) > AFM.

• Problem sposobu wyznaczania delegatów na sobór trydencki.

Rozważania o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięcioro > program naprawy Rzeczypospolitej. W kontekście roli Kościoła w państwie.

• Ogłoszenie drukiem okazało się niemożliwe (ingerencja cenzury).

• Cenzura okroiła wersję do pierwszych trzech ksiąg: o obyczajach, o prawach i o wojnie.

• O Kościele i o szkole rozdziały zostały zatrzymane.

• Całość ukazała się w 1554 roku w Bazylei. Zyskały rozgłos w humanistycznej Europie

• Rozdział 1: O obyczajach > autor-moralista poddaje surowej ocenie obyczaje grup społecznych, narzeka na zepsucie obyczajów, proponuje drastyczne kary i skrupulatny nadzór zachowań. Pomyślność państwa zależy od moralności obywateli, która wynika nie tylko z przestrzegania prawa, ale i z dobroci natury ludzkiej. Dobro i godność RP polega na: uczciwości obyczajów, surowości sądów i sztuce wojennej.

• Księga O prawach i O wojnie > prawo ujęte w przepisy jest koniecznym warunkiem zachowania moralności i dobra RP. Rozróżnienie na wojnę niesprawiedliwą i sprawiedliwą > w obronie granic.

• Księga O Kościele i O szkole > pojmowanie roli religii, która głosi miłość bliźniego i jest strażniczką moralności. AFM szuka porozumienia w imię jedności świata chrześcijańskiego. Irenistyczny ton = nawoływanie do kompromisu. Równy dostęp do wiedzy, sprawna organizacja szkolnictwa nadzorowanego przez państwo, ale finansowanego z dochodów kościelnych.

Stanisław Orzechowski > przeciwnik i przeciwieństwo AFM. Talent literacki, oratorski, wyczucie potrzeby odbiorcy i aktualnej sytuacji politycznej.

• Turcyki (1543 i 1544) > dwa wystąpienia, mowy nawołujące do chrześcijańskiej akcji przeciw Turcji. W nurcie literatury antytureckiej.

• Pisma w sprawie celibatu księży (1547 i 1551) > sam będąc wyświęconym kapłanem ożenił się i udzielił ślubu innemu księdzu.

• Kroniki polskie od zgonu Zygmunta pierwszego (1554) > wplótł historię swojego małżeństwo jako jeden z wątków autobiograficznych.

• Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego (1561) > dzieło pisane w języku polskim.

• Chimera, czyli o Stankara okropnym Królestwu Polskiemu kacerstwie (1560) > ostro atakuje innowierców. Tytułowa Chimera to włoski emigrant, Franciszek Stankar (główny filar kalwińskiego zboru małopolskiego).

• Rozmowa albo dialog około egzekucyjnej Polskiej Koron (1563) > opowiada się po stronie katolicyzmu i tworzy wizję RP jako państwa teokratycznego. Dialog toczy się między reprezentującymi pogląd autora Papieżnikiem i Gospodarzem a Ewangelikiem.

• Quincunx, to jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony (1564). Papież i sam Orzechowski przeciwko Ewangelikowi. Quincunx (albo cynek) to figura geometryczna zbudowana z 5 punktów, z których można utworzyć ostrosłup w kształcie piramidy, wyobrażający idealne państwo: 4 punkty; król, kapłan, ołtarz i wiara = podstawa piramidy. Piąty, wierzchołek = Kościół powszechny.

• Konstrukcja obu dialogów nie daje równych szans rozmówcom. W obu dialogach postuluje o model państwa wyznaniowego a zarazem projekt swobód szlacheckich. Wizje upadku zarażonej kacerstwem RP. Przekonanie o własnej wyjątkowej roli pisarza-wyroczni.

• Traktat Policyja (tj ustrój, urządzenie) Królestwa Polskiego na kształt Arystotelesowych Polityk wypisana > nieukończone. Policyję tworzy kapłan, król i wolna szlachta rycerska. Pogląd o absolutnej wolności szlacheckiej.

Okiem humanisty

Jan Kochanowski (1530-1584) > poeta, który przemawia w imię zgody w państwie, harmonii, mającej uspokoić „rozterk domowy” na wzór harmonii wszechrzeczy.

• Elegia X Księgi pierwszej > sympatia dla nowinek religijnych, antypapieska łacińska elegia.

• Elegia V Księgi trzeciej > wita Filipa Padniewskiego, który obejmuje krakowskie biskupstwo. Bohater to upersonifikowana Wisła. Model mówienia o sprawach społecznie ważnych.

• Zgoda (1564) > podmiot mówiący to Zgoda. Nawiązuje do popularnych w renesansie kwereli (skarg).

• Satyr albo Dziki mąż (1564) > poemat; wypowiada się tytułowy Satyr, który wygłasza mowę przypominającą wotum senatorskie na sejmie, zostaje sprowokowany przez Polaków wycinających lasy i do nich się zwraca. Wypomina utratę rycerskiego ducha, odstąpienie od starych obyczajów, zepsucie praw i religijne waśnie. Program jaki prezentuje przeczy z postawą Kochanowskiego (ukończył studia w Padwie = krytyka studiów zagranicznych Satyra). Poemat satyrowy.

3.2. … i wzory

W kręgu renesansowej parenetyki

# Literatura parenetyczna > która zaleca i propaguje wzorce osobowe; uogólniony wzorzec postępowania; traktat, dialog, biografia. Np. Podręcznik żołnierza Chrystusowego (1504) Erazm z Rotterdamu, Książę (1513) Niccolo Machiavelli, Dworzanin (1528) Castiglioni. O wychowaniu przełożonego (1551) humanista niemiecki Reinhardt Lorichius (o wychowaniu panującego), O senatorze doskonałym (1568) Wawrzyniec Goślicki.

# Stawały się rodzajem zwierciadeł, które wszechstronnie reprezentowały obrany wzorzec osobowości.

Proza polskiego renesansu doby Jagiellońskiej:

Żywot człowieka poczciwego (1568) > Mikołaj Rej.

• Czerpie z doświadczeń życiowych pisarza i z realiów życia ziemiańskiego.

• Literatura parenetyczna

• Ukazał się pod tytułem, jako część pierwszego obszernego tomu, Zwierciadło albo Kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawom, jako we zwierciedle, przypatrzyć.

• Po ŻCzP pisana prozą Przemowa krótka do tychże ksiąg należąca, do chrześcijańskiego człowieka każdego o przypadkach rozlicznych czasów dzisiejszych.

• Później zbiór wierszowanych apoftegmatów Apoftegmata, to jest krótkie a roztropne powieści, człowieka poczciwemu słusznie należące oraz Apoftegmata krótsze z przypadłości czasów i rzeczy zebrane.

• Zespół wierszy zatytułowany Przemowa krótka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego.

• Prozaiczna Zbroja pewna każdego rycerza chrześcijańskiego.

• Krótkie Do uczciwego a bacznego Polaka… napomnienie

• Złożone z 20 wierszy Żegnanie ze światem.

• Całość zamknięta biogramem Reja Żywot i sprawy poczciwego szlachcica polskiego Mikołaja Reja (podpisany przez Andrzeja Trzecieskiego).

• Rozpoczyna się od stworzenia świata i opowieści o biblijnych rodzicach. W ten uniwersalny i święty porządek zostaje wpisana biografia człowieka poczciwego – szlachcica cnotliwego i prostego.

• Całość podzielono na trzy księgi: młodość, dojrzałość i wiek podeszły.

• Każda księga składa się z rozdziałów, wewnątrz których materia została uporządkowana w punktach i osobno podkreślona notami na marginesach.

• Szczegółowy spis treści Pokazanie krótkie, co które księgi w sobie zamykają.

• Encyklopedyczne zamierzenie zawarcia całości doświadczeń życia ludzkiego.

• Księga 1: dominuje temat wychowania młodego człowieka.

• Księga 2: małżeństwo i założenie rodziny.

• Księga 3: temat starości i śmierci.

• Zamieszczone są drzeworytowe ilustracje.

• Naturalne postrzegania świata ziemiańskiego w perspektywie cyklicznych przemian w przyrodzie.

• Natura poddana człowiekowi i człowiek poddany naturze tworzą harmonie.

Humanistyczny portret dworzanina

# Łukasz Górnicki sparafrazował jeden z najważniejszych utworów literackich późnego renesansu włoskiego.

# Il Cortegiano > Oryginał to traktat w formie dialogu, który składa się z 4 ksiąg poświęconych kolejno: zaletom fizycznym i moralnym doskonałego dworzanina, jego zachowaniu na książęcym dworze, kobiecie i jej roli w życiu dworu, kwestii wychowania władcy połączonej z wykładem platońskiej teorii miłości. Obraz dworu przedstawiony w dyspucie, towarzyskiej grze rozmową. Dworzanie dyskutują przez cztery dni, każdego dnia na inny temat. Dzień 1: problem języka literackiego połączony z pochwałą sztuk pięknych. Dzień 2: żywioł żartów i anegdot. Dzień 3: spór wyższości jednej płaci nad drugą, rozważania o dwornej miłości. Dzień 4: polityka, problem wychowania władcy, wojny i pokoju, zaletom różnych ustrojów państwowych i aktualne kwestie polityczne.

# Autor Dworzanina polskiego musiał zmienić koncepcje wzorca idealnego człowieka (dzieło parenetyczne).

Dworzanin polski (1566) > Łukasz Górnicki (1527-1603), bibliotekarz królewski.

• Emanacja kultury późnego renesansu włoskiego.

• Adaptacja utworu Castiglioni

• Literatura parenetyczna.

• Przekład między wzorami kulturowymi.

• Wstęp do pierwszej księgi > przedmowa do czytelnika, dotyczy staropolskiej praktyki i teorii przekładowej. Konieczność przeniesienia realiów w polskie klimaty (np. brak obecności kobiet, inny temat rozmowy).

• Miejsce akcji: renesansowa willa biskupa Bernarda Maciejowskiego.

• Czas: początek panowania Zygmunta Augusta.

• Bohaterowie: dziewięć osób. Brat biskupa, kasztelan. Dwaj wykształceni panowie. Dwóch światowców i znawców płci pięknej. Zadanie humorystów i facecjonistów pełni dwóch panów. Majordomus jako przedstawiciel „domowej” szlachty.

• Księga 1: dyskurs o języku polskim i obrona języka, jego czystości.

• Przeniesienie dyskusji europejskiej na grunt polski.

• Rozprawa na temat głównych kwestii estetycznych, takich jak naśladowanie i wdzięk.

Senator – wizerunek obywatelskiej cnoty

# Zainteresowanie parenetyki etosem senatora od którego zależą losy obywateli i państwa.

Mowa Stanisława Orzechowskiego (1561) > Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego.

• Renesansowa biografistyka.

• Pochwała. Idealny wzorzec polskiego szlachcia-magnata.

• Bohater wzgardza drogą wskazaną przez Rozkosz i udaje się ścieżką Cnoty. Dobro ludu jest dla niego najważniejsze.

O senatorze doskonałym księgi dwie > Wawrzyniec Goślicki (1530-1607).

• Najbardziej znany pisarz-humanista w świecie. Praca napisana po łacinie, ukazała się w Wenecji (1568). W Polsce nie cieszył się popularnością.

• Księga 1: o państwie, ustrojach, najlepszy z nich to monarchia (król połączony z prawem).

• Księga 2: o senatorze, roztropności w sprawowaniu urzędu i powinnościom.

Odprawa posłów greckich (1578) > Jan Kochanowski.

• Odpowiedzialność jednostki za losy państwa, postawy ludzi, którzy decydowali o losach kraju.

• Wydane z okazji ślubu Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną.

• Dramat wysnuty z konfliktu postaw obywatelskich w obliczu grożącego ojczyźnie niebezpieczeństwa.

• Epizod z mitu trojańskiego: posłowie, Ulisses i Menelaus, przybywają upomnieć się o porwaną przez Parysa, Helenę, a król Priam, władca Troi, ma zdecydować o wojnie bądź pokoju. W radzie królewskiej racje Parysa (Aleksander) zderzają się z racjami Antenora (pozytywny bohater utworu), który dąży do utrzymania pokoju, czującego na sobie odpowiedzialność za losy narodu. W dramacie Antenor przegrywa (bo musi), w sferze etycznej jego postawa jest godna zaakceptowania.

Rycerz chrześcijański

# Wzorzec ludzkiego żywota wzorowany na Podręczniku żołnierza Chrystusowego Erazma z Rotterdamu > przewodnik pobożności chrześcijanina; metafora życia jako walki o wieczność, w której żołnierz Chrystusowy jest wyposażony w tarczę wiary, pancerz sprawiedliwości, a mieczem mu słowo Boże.

# Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny (1558) > Wojciech Nowomiejski, przekład.

Zbroja pewna każdego rycerza chrześcijańskiego > Mikołaj Rej.

• Motyw rycerza chrześcijanina.

• Postawa rycerza ma służyć życiu społecznemu.

• Naprawa i odbudowa państwa powinna rozpocząć się od wewnętrznego doskonalenia wiary i cnoty każdego obywatela.

# Ćwiczenia duchowe (1583) > Ignacy Loyola (założyciel zakonu jezuitów). Źródło inspiracji.

3.3. Mikołaj Rej – dopełnianie wizerunku

Żywot i sprawy Mikołaja Reja

Moralitetowy Kupiec

Narracyjny poemat Wizerunek własnego żywota człowieka poczciwego > summa wiedzy o człowieku osnuta wokół alegorycznego motywu wędrówki.

Krótka rozprawa między trzemi osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543) > dialog wierszowany.

Żywot człowieka poczciwego > arcydzieło literackiej parenezy

Źwierciadło (1560) > ostatnie dzieło.

• Tylko raz ustawił siebie na bardzo eksponowanym miejscu. Tak to był przeciwny renesansowemu, nowoczesnemu traktowaniu roli i pozycji piszącego twórcy.

• Na ostatnich kartach jest zamieszczony żywot Mikołaja Reja, który napisał Andrzej Trzecieski. Mamy tu styczność z allonimem > pseudonim wykorzystujący nazwisko realnie istniejącej osoby. Autobiografia Reja, język i styl wskazuje na to, że to on napisał. Spis publikacji.

# Legenda Reja prostaczka, obżartucha i opijcy, którą on sam pielęgnował mimo że pod koniec życia miał liczne majątki.

# Dba o kontakt z odbiorcą, by czytelnik mógł się z nim identyfikować. Rej dostosowywał się do odbiorcy, mówić jego językiem.

# Większość utworów powstaje w języku polskim (Polacy swój język mają).

Praeceptor Poloniae – szlachecki teolog

# Pisarz polityczny, pisarz-moralista. Etykieta ojca literatury i języka polskiego.

# Utwory wyrażają postawę religijną polskiej reformacji, kościelno-teologiczny charakter.

Dwa anonimowo wydane przekłady (1541-45):

• Catechismus, to jest nauka bardzo pożyteczna każdemu wiernemu chrześcijaninowi, jako się ma w zakonie Bożym a w wierze i w dobrych uczynkach sprawować > przekład.

• Psałterz Dawidów, który snadź jest prawny fundament wszystkiego pisma chrześcijańskiego, teraz nowo prawie na polski język przełożony, acz nie jednakością słów, co być nie może, ale iż wżdy położenie rzeczy w każdym wierszu według łacińskiego języka się nie zamyka > przeróbka.

Utwory dramatyczne o charakterze moralitetowym:

• Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielonym w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i dobrych obyczajów zamyka (1545).

• Kupiec, to jest Kształt a podobieństwo Sądu Bożego Ostatecznego (1546) > przeróbka.

Teksty teologiczne:

• Świętych słów a spraw Pańskich, które tu sprawował Pan a Zbawiciel nasz na tym świecie jako prawy Bóg będąc w człowieczeństwie swoim Krojnika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótko uczyniona (1557) > zbiór kazań, pisarz religijny. Dzieło kościelno-teologiczne w języku polskim = najobszerniejsze. Manifest reformacyjny Reja.

• Apocalipsis, to jest dziwna sprawa skrytych tajemnic Pańskich, które Janowi świętemu, gdy był wygnany prze wyznanie wiary świętej na wyspę, który zwano Patmos, przez widzenia i przez Anioły rozlicznie zwiastowane były > adaptacja.

# Moralistyka Reja przesiąknięta troską o człowieka.

# Rej popierał reformację. Występował bardzo ostro przeciw Kościołowi katolickiemu (krytyka papizmu, sprzeniewierzenie się nauce Chrystusa i odmawianie ludziom dostępu do Słowa Bożego, sam rej był krzewicielem ewangelii).

# Członek kalwińskiego Kościoła reformowanego (jednak obca myśl Jana Kalwina o predestynacji).

Pisarz nowoczesny i jego impresor

Zwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, zwierząt i ptaków kształty, przypadki i obyczaje właśnie wypisane. A zwłaszcza ku czasom dzisiejszym naszym niejako przypadające. Na rok od narodzenia Pańskiego 1562 > druga redakcja w 1574 roku nieco zmieniona.

• Antologia, zbiór egzemplów i anegdot wypisanych z różnych źródeł z dodatkiem własnej inwencji.

• Epigramatyczna forma ośmiowierszy złożona z regularnego trzynastozgłoskowca.

• Pięć części. Rozdział 1: sprawy i postępki postaci starożytnych i biblijnych. 2: prezentacja osób ze stanów i domów zacnego narodu polskiego. 3: urzędy, instytucje i sprawy polskie (najwięcej satyry, paszkwilu i szyderstwa zwłaszcza wobec kościoła). 4: pojęcia ogólne, cnoty, rozkosz ziemskiego i inwentarz gospodarskich (najwięcej emblematów). 5: 236 epigramatów pt Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie, które sobie po zatrudnionych myslach dla krotofile, wolny będąc, czytać możesz. Teraz nowo drukowane > zbiór anegdot, facecji.

• Zakończenie wersem iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.

• Pierwszy polskojęzyczny zbiór epigramatów.

• Jako pierwszy skomponowany na wzór europejskich zbiorów emblematycznych.

• Rej zamieszcza drzeworytnicze grafiki, ale i stemmata (łączące wiersz z przedstawieniem herbu) czy icones (wiersz jest pisany pod obraz konkretnej osoby).

# Rej drukuje u Macieja Wirzbięta. Postylla, Wizerunek, Źwierzyniec i Źwierciadło to perełki renesansowej typografii (oprawa drzeworytnicza i z rycinami samego Reja).