Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku,

oprac. Stanisław Grzeszczuk, wyd. 2 zm, BN I 186, 1985.

WSTĘP

1. Rodowód społeczny polskich sowizdrzałów.

• nurt staropolskiej literatury plebejskiej.

• dwa dialogi o przygodach Szwejka-klechy Albertusa: „Wyprawa plebańska” 1590 r., „Albertus z wojny” 1596 r., anonimowe, dały początek długiej serii tzw. albertusów (bohaterem jest ucieszny klecha), np. „Komedia rybałtowska nowa” 1615 r.

• zbiory wierszy Jana z Kijan: „Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzał” 1596 r., „Sowiźrzał nowy abo raczej Nowyźrzał” 1614 r., „Fraszki Sowiźrzała nowego” 1614 r., „Fraszki nowe Sowiź-rzałowe” 1615 r.

• „pisma” Jana Dzwonowskiego: „Sejmu domowego [walnego] artykułów sześć” 1608 r., „Nie-pospolite ruszenie abo Gęsia wojna” 1621r.

• kalendarze z przepowiedniami, humorystyczne i parodystyczne, np. „Kalendarz wieczny” Ja-na Żabczyca, ok. 1614 r.

• nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących.

• pierwsza generacja krakowskiej cyganerii artystycznej – fikcyjny cech frantowski, twórcy ukry-wali się pod komicznymi pseudonimami (Jan z Wychylówki, Tymoteusz Moczygębski), środo-wisko małopolskich klechów i rybałtów, negatywny stosunek do świata feudalnego, brak pers-pektyw na zmianę sytuacji życiowej i społecznej, na marginesie stanów, zawiedzione nadzie-je, niespełnione ambicje, plebejska duma i niezależność.

• ustawiczna wędrówka w poszukiwaniu chleba i znośnych warunków pracy.

• działalność autorów sowizdrzalskich – ostatnie lata XVI w. i pierwsza połowa XVII w. wiąże się z rozkwitem małopolskiego szkolnictwa parafialnego.

• filozofia „lekkiego chleba”.

1. Program literacki. Humorystyka jako światopogląd.

• produkt anonimowy, prowokacyjna amoralność, brak przegrody, jaka stoi pomiędzy twórcą-moralizatorem a odbiorcami, wspólna lektura w karczmie – przybytek kultury ludowej.

• czynność zarobkowa (jawnie).

1. Konfrontacje, prowokacje i paradoksy.

• tendencja do sprowadzania abstrakcji do wymiarów najprostszych i materialnych, sprzecz-ność między ogólnymi prawami i teoretyczną intencją prawd kościelnych a sensualizmem i konkretnością chłopskiego myślenia.

• „Pismo święte” traktowane z poufałością i brakiem dystansu.

• skompromitowanie mitu niebiańskiej szczęśliwości (nerwowa pogoń za pieniądzem) i dobrej żony.

• zasadniczy element postawy wobec świata – prowokacja wypływa ze sprzeczności między kulturą ludową a oficjalną.

• odwrócenie hierarchii i wartości,

1. Parodie sowizdrzalskie.

• pochwała czarownic, cudzołóstwa, żarty z duchownych.

• antybohater-Rycerz, Albertus-żołnierz-oferma.

• aprobata dla sprytu i tchórzostwa.

1. Świat na opak.

• wszystko kłóci się ze zdrowym rozsądkiem.

• absurd urealniony.

1. Miejsce i znaczenie literatury sowizdrzalskiej w piśmiennictwie polskim.

• brak hamulców i rygorów – słabość i siła błazeństwa.

• groteska.

TEKST

1. „Albetusy” i „Komedia rybałtowska”.

1. „Wyprawa plebańska”, 1590 r., wydana u Łazarza (syna).

• osoby: Pleban, Albertus, Wendetarz (tandeciarz) i Rostrucharz (handlarz końmi).

• Pleban narzeka na nałożenie na duchowieństwo obowiązku wojskowego (po 1582 r., najazd tatarski i groźba wojny z Turcją), „cnoty kość” żołnierz, znalazł Albertusa (Wojtka), skromny, biedny, Albertusowi sprzykrzyła się szkoła, jadą kupić konia (byle tanio), z Wendetarzem roz-mawiają o potrzebnym rynsztunku, do Rostrucharza po konia (14 lat), Albertus obiecuje Ple-banowi nie ryzykować podczas bitwy, Pleban zaleca mu być dobrym, nikogo nie krzywdzić, z tyłu bitwy się trzymać i nie ryzykować.

1. „Albertus z wojny”, 1596 r., wydany u Łazarza.

• osoby: Ksiądz, Albertus, Wojtas.

• Ksiądz się zastanawia, czy Albertus żyje, ten przyjeżdża, pyta, gdzie ma zostawić konia, miał z nim problem – wszedł z koniem w błoto, stracił buty, miał przy sobie list pisany „palcem Bo-żym”, konia zaczął wyciągać z błota za szyję (powróz), koń się dusił, Albertus sprzedał rynsz-tunek (zbroję też, bo ubranie miał od błota tak twarde jak zbroję).

• Wojtasowi na wojnie zabrali konia i brodę zgolili, u pasa ma zdobyczne kokosze („tu we wsi, niedaleko”), to kradzież, Ksiądz: „drugiemu nie czyń, coć niemiło”, Albertusowi nie było niemi-ło, ksiądz namawia Albertusa na zostanie księdzem, oferuje mu plebanię po swojej śmierci.

1. „Komedia rybałtowska nowa”.

• osoby: Magister albo Klecha, Kantor, Dzwonnik z maczugą, Albertus, Konfederat (z wojska, grabieżca), Gospodarz, Gospodyni, dziad, Baba, Diabeł, epilog (tu: postać zamykająca przedstawienie).

• w Prologu – prośba o datek.

• Traktat pierwszy: Gospodyni i Gospodarz o głodzie, spustoszenie po Konfederatach.

• Traktaty (3) przedzielone Chorusami (3).

• w Traktacie trzecim Baba (= czarownica) i Diabeł, którego ona przegania.

1. „Fraszki” Jana z Kijan.

1. „Nowy Sowiźrzał”.

• 1. Autor tych książek – nie opisuje tu nauk wyzwolonych, starych, lecz dla przyjemności.

• 2. Do czytelnika – urodził się w czyśćcu, chrzcił w Jordanie po świętym Janie, uczył się w Pa-ryżu (dawno, książki pogubione, zżarte przez mole), szkoła była męką, potem służba na dwo-rze, podczaszy na królewskim dworze (krowom wody żłób) u Henryka Walezego.

• 12 Przekupstwo – odwrócenie realnej sytuacji, piwo do Przemyśla, sól do Bochni.

• 14 Rzemieślnicy łgarze – 2 lata łgarstwa, 1 rzemiosła się uczą.

• fraszki 28-48 „Medicina”.

• 30 Łysina na głowie – rada dla łysych, gnój na porost włosów.

• 50 Nauki potrzebne do rzemiosła – ustawiczne wędrowanie, wprawiaj się w niecnoty, śpij do południa, nie myj się, nie czesz, żadnej pracy nie wykonuj, rozkazów nie słuchaj, szkody czyń, nie czyść butów, kłóć się z żoną i dziećmi pana.

• 55 Disticha Catonis¹ „przekłady” – „W swe siły nie bardzo dufaj”, „Nie wierz żonie, gdy dobre-go sługę łaje”, nie kłóć się z kobietą („Krótki rozum, długie włosy…”), nie wierz kobiecie (kła-mie), nie miej kochanki, bo żona też ci tym odpłaci, lepsze chowaj dla siebie, nie spiesz się, nie idź pierwszy.

• 63 Mąż z żoną jedno ciało – jeśli to prawda, dlaczego on nie czuje, że ją „kto inszy (…) kut-neruje?”.

• 69 Psalm szewcom ku czci, ku chwale, bo łgarze.

• 75 Zamknienie – dla wszystkich to dzieło, autor mieszka w Bieszczadach.

1. Jan z Kijan „Fraszki Sowizdrzała nowego” w wyborze.

• „Jan z Kijan FRASZKI te wszytkim ofiaruje), 1614 r., Kraków.

• 2 Co ludzie robią na świecie? – Bóg nierówno rozdał ludziom bogactwa, bogaty – rozum, bie-dny – głupota, gdyby Salomon był biedny, uważano by go za głupca.

• 18 Własność turecka – kosztowne towary do Polski.

• 19 Węgrzyn – gospodarny i ma dobre towary, ale zmienny w wierze.

• 20 Włoch – pięknie buduje, „Każdą rzecz ozdobi”, mdłej natury.

• 21 Niemiec – boi się Polaka, gwałtowny, skory do bitwy.

• 22 Hiszpan – dobry żołnierz, lepsze żelazo niż w Polsce.

• 23 Anglikowie – kupcy.

• 24 Arabowie – kupiec-pirat.

• 25 Polacy – przymierają głodem, ale w luksusie, odważny, skory do bójki.

• 26 Moskwa – zdrajcy.

• 28 Rusin – złodzieje.

1. [Jan z Kijan] „Fraszki nowe Sowizdrzałowe” w wyborze.

• Kraków 1615 r.

• 11 O Niemcu – budował organy, sklepienie się zawaliło, zbierał pieniądze, przekręcił słowa.

• 20 Pożyczana świeca – mąż umiera zbyt wolno, żona martwi się o świecę.

1. „Minucje sowizdrzalskie”.

1. „<Minucje sowiźrzałowe – A>” zachowane fragmenty.

• 1 Miesiące: sierpień – grudzień; sierpień: nie chodź do kochanki, bo ktoś inny do twojej żony, październik: „Chroń się wody”.

• 2 Części roku: wiosna: praca, lato: polowanie, jesień: dzieci, zima: ksiądz po kolędzie, bożo-narodzeniowa kradzież „na szczęście”.

• 3 Nauka puszczenia krwie.

1. „<Minucje sowiźrzałowe – B>”.

• 1 Do czytelnika – zawsze chodził prostymi drogami, ale Bóg zasiał je cierniem i teraz musi je z daleka omijać.

• 2 O postanowieniu roku.

• 3 Pan doroczny – przepowiednie, większa jałmużna dla karczmarzy niż mnichów.

• 4 Drogi i poselstwa – drogi niebezpieczne z powodu deszczu.

• 5 Choroby.

• 7 Urodzaj.

• 7 Wojny.

• 8 Ognie i pożogi.

• 9 Odmiana księżyca.

• 10 O postanowieniu księżyców².

• O powodzeniu szczęśliwym miast niektórych 23-29: Kraków, Lwów, Przemyśl, Sędziszów, Dębica, Pilzno, Biecz.

• 30 Koniec roku.

• 31 Kalendarz nowy dla prostaków.

1. „<<Pisma>> Jana Dzwonowskiego”.

1. „Statut Jana Dzwonowskiego” (jak sądzić łotry i kuglarze).

• „Pisano go przy szynkwasie/ Tak rok jakoś o tym czasie”.

• Do czytelnika – w karczmie dla zabawy.

• List wolny (paszport) i przywilej (dyplom) frantowskiego cechu, z pana nie błaznuj przy goś-ciach.

• 20 artykułów zebranych szybko „Konstytucji nowych”.

• artykuł XV – nikt nie powinien karać żony za to, że obiła męża, gdy on nie potrafi się sam ob-ronić.

• Kryminały, np. „o czary” – jeśli na dobre, to pochwała czarownic.

1. „Niepospolite ruszenie abo Gęsia wojna”.

• Kraków, 1621 r.

• osoby: szlachcic i Karczmarz.

• Szlachcic z wojny, Karczmarz o stratach podczas wojny.

1. „Dziwy albo Absurda”.

1. „[Januarius Swizralus] Peregrynacja Maćkowa”.

• proza, język mało zrozumiały, błędy „jazem się zmordowan, juzem tez nie mog dalej uść”…

• Maciek zwiedził kawał świata (nonsensy geograficzne), głuchy usłyszał szelest w krzakach, ślepemu coś mignęło, nagi wystraszył się, że ich pozbawią ubrania, chromy chce uciekać…

• Napomnienie do sąmsiadów – nie puszczajcie w świat rymów.

• Do czytelnika Maciek.

• podpis: „Januarius Swizralus pede propria³, Anno Domino, 91073526000”.

1. „Cadasylan Nowohracki na Krempaku”.

2. „Sakwy” z nowinami, w wyborze.

3. „Naenia abo wiersz żałosny”.

• na śmierć Matysa Odludka, księcia ultajskiego, wielkiego hetmana łotrowskiego.

• był tak mądry, że ze świniami siedział.

• matka – czarownica, rodzina – złodzieje i przestępcy.

• akrostych: wersy 155-167 MACIEJODLUDEK.

1. „Śpiewnik sowizdrzalski”.

1. „[Jan z Wychylówki] Kiermasz wieśniacki}, „Rozgwara”.

• osoby: Kmoś i Bartosz.

• „Taniec albo pieśń o Kaśce” i inne „Pieśni” (6), 8. O krawcach, 9. Mięsopust.

• Żarty kiermaszowe w wyborze.

1. „Szkolna i plebejska mizeria”.

1. „Synod klechów podgórskich”.

• 10,01,1607 r.

• klechowie mówią o swoich biedach.

1. „[Januarius Sowizralius] Peregrynacja dziadowska”.

• Annus Dominus 831954730, 1612 r.

• dziadowska rozprawa, osoby: Chełpa, Lagus, Marek i Bałabasz, Kubrak, Lepiarz, Korman…

• o niedoli starszych, Lagus chce iść do „Kalwaryjej nowej”, Oświęcimia, Wiednia i Rzymu, Ma-rek i Bałabasz do Częstochowy, zabiorą też dwie baby – Truchnę i Kromczonkę, Kubrak do zboru albo Lutra (Żydzi urzynają), Lepiarz, Ślepy Dziad też chce gdzieś iść, Zwoniczka Stara może go wynieść w pole, może też pomóc impotentowi, Latawica ma „czartowskie zioła”, mo-że zarazić kogoś chorobą, Stypa.

1. „Nędza z Biedą z Polski precz idą”.

• „Ustąpiły złe czasy, nastąpił rok miły”.

• Nędza zabiera Biedę, zostawia za to Mizeryję.

• rozmawiają z Chłopem, potem z Babą, oboje chcą je obić, Mnich wymawia Nędzy, że przez nią biedni zabijali dla pieniędzy.

• Nędza do włoskiej ziemi, szatan wszędzie po trochu.

• Śmierć w Turcji, rozmawia z Żakiem, który namawia ją, by postraszyła bogaczy, ona, że nie może wybierać, on się przeraził, że jej nie umknie, Śmierć nie oszczędzi nikogo, ale Żak uciekł.

Jan Andrzej Morsztyn, Wybór poezji,

oprac. Wiktor Weintraub, BN I 257, 1988.

WSTĘP

1. Poeta baroku.

• zastosowanie pojęcia „barok”.

• Edward Porębowicz – nazwa stylu (niezwykła metaforyka, paradoksy, dowcipna puenta).

• po I wojnie światowej uczeni niemieccy nowa epoka, między renesansem a Oświeceniem.

• w Polsce głównie zasługi Romana Pollaka.

1. Marino i marinizm.

• niespokojny duch, najgłośniejsze dzieło „L’Adone” 1623 r., popularność, sława, zm. 1625 r., poemat hedonistyczny, liryki – 4 wydania, najpełniejsze 1615 r. „La lira”, akrobatyka języko-wa, brak głębszych przeżyć.

• 1623 r. przekład „L’Adone” nieznanego Pomorzanina Piotra Kostki (żenująco nieudolny), do-piero Morsztyn dorównał oryginałowi.

1. Życie Morsztyna.

• Jan Andrzej Morsztyn 1621-1693 r., ojciec Andrzej, kalwin, Jan przeszedł na katolicyzm, wy-kształcenie Walerian Otwinowski (1571 – przed 1642).

• tłumaczenie „Georgik” Wergiliusza i „Przemian” Owidiusza, 1638 r. podróż zagraniczna, dwo-rzanin Lubomirskich, poseł na sejm (sześciokrotny), od 1648 r. związany z dworem Władysła-wa IV, 1653 r. Jan Kazimierz – tytuł dworzanina królewskiego, powiernik Ludwiki Marii, 1659 r. ślub z dwórką królowej, Katarzyną Gordon, szybka kariera, 1668 r. podskarbi wielki koron-ny, polityka profrancuska, w opozycji królewskiej po śmierci Jana Kazimierza i za Michała Wiśniowieckiego.

• w 1670 r. oskarżony o nadużycia, poparcie Sobieskiego, magnat, przywrócony do łask dworu i wpływów, król zbliżył się do polityki prohabsuburskiej, Morsztyn do opozycji (ostrej), 1678 r. obywatelstwo francuskie, 1679 r. sekretarz Ludwika XIV (przysięga wierności), tajna kores-pondencja królewska (Sobieskiego) dla Ludwika XIV, 1680 r. zakup ogromnych dóbr we Francji, 1683 r. oskarżenie o zdradę stanu, Morsztyn wyjechał, zmarł w 1693 r.

1. Twórczość. Epika i dramaty Morsztyna.

• do 1662 r. (wystawienie „Cyda” Corneille’a), potem okolicznościowe wiersze.

• poezja dworska, nie polityczna (panegiryk dla Ludwiki Marii w „Psyche”), aura gry miłosnej.

• przekład-adaptacja „Psyche” z Lucjana, Apulejusza, Marina, pieśń Marina z „L’Adone (Kupido o swojej miłości do Psyche).

• utwór dramatyczny „Amintas” z Tassa (1573 r.), polski przed 1651 r., apoteoza zmysłowej mi-łości, błędy i nieudolności przy przekładzie.

• „Cyd albo Roderyk”, wystawiony w 1660 r. w Zamościu u Jana Zamoyskiego (Sobiepana) w Zamościu, pierwszy przekład z francuskiego, stosunkowo wierny, Corneille – precyzja słowa, 1662 r. przed królem + „Prolog” – Wisła składa hołd parze królewskiej.

1. Twórczość liryczna.

• najbardziej reprezentatywne – 210 wierszy z dwóch ksiąg „Lutni, brak wśród nich najjaskraw-szych obscenów oraz prywatnych.

• wiersz dedykacyjny do Łukasza Opalińskiego, drugi – do czytelnika, „Do panny” (Kasia – mu-zą).

• drugi zbiór skromniejszy – 32 wiersze, „Kanikuła” – skomponowane latem 1647 r. (wiersz de-dykacyjny), większość erotyków, wielotematyczność, utarte motywy, aby olśnić czytelnika i zapędzić w kozi róg poprzedników, także drobnostki, ikoniczne wiersze (francuski Ronsard, nie Marino), zaskoczenie – kalambury, homonimy, puenty.

• także styl prosty (np. listy poetyckie).

• niemal wszystkie utwory to przekłady lub przeróbki.

• wzory: Marino, Marcjalis.

• 9 wierszy religijnych.

• erotyki (ale brak psychologii miłości), ważne miejsce – poezja okolicznościowo-towarzyska (anakreontyki, skandale), fraszki.

• wirtuoz w eksponowaniu możliwości polszczyzny.

1. Wersyfikacja.

• żaden poeta staropolski nie może się mierzyć z Morsztynem.

• od 5- do 13-zgłoskowców, głównie 8-, 11- i 13-zgłoskowce.

• tok przerzutniowy – zjawisko wyjątkowe.

1. Dzieje recepcji.

• Morsztyn nie drukował swoich utworów.

• rękopiśmienne odpisy.

• druk dopiero w XIX wieku.

TEKST

KANIKUŁA⁴

Do jaśnie wielmożnego jegomości pana koniuszego koronnego – Aleksandra Lubomirskiego; licha praca, do większej autor dopiero nabierze ochoty.

Ad Musas – panny są przyczyną wszelkich wierszy, prośba o natchnienie: woda z hippokre-teńskiego źródła na Helikonie.

Dwoja⁵ bieda – „psia gwiazda”, upał wysusza wody, rzeki, autora męczy też Wenus, oby obie prędko minęły.

Do kanikuły („Potężny piesku, co władasz gorącem”) – wieczne śniegi topią się z gór, prośba, by miłość ogarnęła też jego „dziewkę”, ona ma wszystko w sobie.

Nadgrobek Perlisi⁶ - piesek zdechł z gorąca, rozpacz Kanikuły (burza).

Chłód daremny – podczas panowania Raka (22 czerwca – 22 lipca), autor chowa się do lasu, chłodu nie znajdzie gdyż ma w sobie ogień (miłość).

Dyskrecyja⁷ – pod dębem leży śpiąca dziewczyna w otoczeniu Kupidynków, jeden rozpiął jej sukienkę i wszyscy „chłodzili swoje oczy”, autor rzucił jej się do ust i piersi, obudziła się, zła, to bogini, on zwala winę na kanikułę.

Wiejski żywot – wiejski żywot nie jest najgorszy (tak żyli przed potopem), owoce, nie znali wi-na z Włoch, piwo, domowe krosna, każdy miał jakieś zajęcie (śpiewanie piosenek, wicie wian-ków…), brak hałasu, wierni przyjaciele, brak intryg i zdrad dworskich, brak wojny, wszystko w zgodzie, Jaga, może autor ją zdobędzie.

Jabłka – „drażnięta” przez nikogo nie dotykane, strzeż się kanikuły.

Dobra myśl – pijmy wino na ochłodę (Noe miał winnicę, Aleksander Wielki po pobiciu Persów sobie popijał), trunek – „Ojcem szczerości, matką jest nadzieje/ (Tylko że ją gdzieś sen z głowy wywieje)”, koniecznie z pannami.

Do kanikuły („Zła kanikuło, psie niebieski wściekły”) –jest zły, bo przez nią uciekł chłód, tylko niech jego pani zostanie.

Redivivatus⁸ – jako wietrzyk chłodzić będzie Jagę, także jej piersi.

Rzeki – katalog rzek Rzeczypospolitej z „Roczników” Długosza.

Na płacz jednej panny – Filidy, wzgardziła jego łzami, może teraz zmięknie.

Przechadzka („Czy z mej namowy, czy-li z dobrej woli”) – Kasia chce iść na kwiatki i doić kro-wę, wątpliwy komplement.

Bombyx – ze zgryzoty i rozczarowania plecie sobie trumnę.

Serenada ("Już słońce padło, już horyzont ciemny”) – otwórz okno, Jago (nocą).

Zapał – piecze go miłość.

Vaneggiar d'una innamorata – to nie ogień, to męka, mróz? miłość? kocham? łańcucha nie wi-dać, „żyję, umieram”.

LUTNIA

• 1661 r. Łukaszowi Opalińskiemu.

Księga pierwsza.

Do jegomości pana Łukasza ze Bnina Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego – „po kolędzie”, w darze.

Do czytelnika („Lutniąś wziął w rękę, która-ć w różne tony") – komu się spodoba, ten niech czyta.

Do tegoż („Jam nie myślił nigdy o tem”).

Do panny („Obróć łaskawe, panno, ku mnie oczy") – oczy to fontanna wody parnaskiej (źródło natchnienia), „Miłość jest Muzą”, do Kasi.

Do swoich książek („Dokąd się, moja lutni, napierasz skwapliwie?") – apostrofa do swoich utworów z Marcjalisa, nie do druku.

O sobie – anafory „Nie tyle” (pszczółek ukraińskie ule, różnych barw tęcza i zorze), ale on „bó-lów” wycierpiał do Katarzyny.

Do Jana Grotkowskiego⁹, pisarza pokojowego JKM („Tobie, mój Janie, tobie przed wszytkimi”) – był większym poeta od Morsztyna, autor składa mu hołd.

Ogród miłości – ogród Kupidyna (chwast – płonne obietnice…), on kopacz.

Na klacz hiszpańską – opis konia, zalecenie rozmnażania go, szczęśliwy, kto jej dogląda.

Na jabłko – żadne się nie równa z tym, które Kasia mu dała, rozpaliło go.

Na łakomą – do Zosi, miłość a pieniądze.

Czary niemieckie – towarzysze Odyseusza i Kirke, Hans i czara, 4 wersy.

List do jegomości pana Otwinowskiego, podczaszego sendomirskiego¹⁰ – wyjeżdża, ale nie za-pomni Otwinowskiego.

Respons – odpowiedź Otwinowskiego, nadzieja, że Morsztyn wróci i nic go nie powstrzyma.

Lament pasterski. Fragment – przekład (czego?), opuszczony Dafnis przez Dorydę, umrze z żalu.

Niestatek („Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni") – „Prędzej”, „Niźli będzie sta-teczną która białogłowa”.

Przechadzka ("Ogrodzie wdzięczny, niech mi wolno będzie") – zwrot do ogrodu o pozwolenie na przechadzkę, zakochany, cierpiący z miłości.

Zapust – cały świat wesoły, on zrozpaczony, nieszczęśliwie zakochany, umrze.

Niebytność – nie spodziewał się takiego bólu z rozstania.

Drużyna zapustna¹¹ – zaproszenie na chlanie.

Oczy wojenne – kobiety-wojowniczki (Amzonki, Atena…), Zosia wojuje oczyma.

Łzy a simili – przez porównanie, dzieje miłości (tęsknota do popiołu), pomóc może Kasia.

Sen – śnił o ukochanej, miał umrzeć, śmierć się wzruszyła jej rozpaczą.

O swej pannie – „Biały” marmur, łabędź, bielsza twarz i szyja.

Nieustawiczna – Jagienka, zmienna.

Do Jana Grotkowskiego, pisarza pokojowego JK M Sestina („Nielutościwe i zawarte nieba").

Do Walka – z Marcjalisa, „źle mię udano” – fałszywie oskarżono, nie rogacz, jest koczotem (stręczycielem) własnej żony.

Na wiązanie – podarunek imieninowy, zazdrosny, ona wolna, on w niewoli.

Do Jana Szomowskiego¹², dworzanina pokojowego JKM – dotyczy służby „pokojowych”, zależ-ni od rozkazów króla.

Do Stanisława Morsztyna¹³, rotmistrza JKM – degustacja alkoholi.

Raki – krytyka kobiety (pieniądze, chciwość, gościna, hazard, pijaństwo…).

Do jednej – gospodarna pani.

Do oczu swoich („Żart to i fraszka przeciw Bogumile").

Do panny („Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem").

Wachlarzyk oddany.

Pewny skarb – same szkody z materialnymi rzeczami, ale nie z przyjaźnią.

Proprium pańskie – rys charakterystyczny, Piotr jest panem, bo długów nie płaci.

Niestatek („Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem") – piękna, jeśli w zgodzie, brzydka, gdy się pokłócą.

Dialog z Wenerą – rady w miłości – podarki, listy, przysięgi, porwanie, niewola.

Do Jagnieszki – portret.

Do panny („Na głuche skały, na śnieżyste Tatry") – „serce jak skała”, „śnieg ciało”.

Do kramarki.

Do swoich książek („Hola! Już dosyć, dosyć, moja księgo!") – wystarczy tych wierszy.

Księga wtóra.

Do lutnie („Lutni wszechmocna, lutni slodkostronna") – „wszędzie cię pełno”, uciecha, zabawa.

Posyłając wiersze jegomości panu marszałkowi wielkiemu koronnemu – czyli Jerzemu Lubo-mirskiemu (poeta).

Iglica w szpadę¹⁴ – „straszliwa broń”, on śmiertelnie ranny.

Wiosna – a ona zimna.

Do Jagi („Sroga jest żmija żądłem jadowita") – bardziej sroga niż żmija, miłość, tygrysy i lwice.

Pszczoła w bursztynie – jakby we własnym miodzie.

Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza JK M w Neapolim („Króla od Wisły i od Manzanaru").

Śmiech i płacz – ona się śmieje, on umiera, wskrzeszony, gdy ona płacze.

Do przystarej – drwi z jej zakochania.

Na Pawła – zakochany w brzydkiej Zosi, ona ślepa na jedno oko, on na dwa.

Na zazdrosnego – chciałby być tak bogaty, by Walek mu zazdrościł.

Mieszana – jędza czy dziewka (+)?

Do sztucznego – rozdaje starym bogactwa, by mu się „wróciły”.

Lais stara.

Do sąsiada – powinien być zadowolony, bo może Bóg odebrać to szczęście.

Przyjaciółka – „dać się obłapić”, nie żona.

Na sen – Marino, mężatka, była u niego we śnie.

Do lutnie („Córko starego głośnobrzmiąca buku") – Sarbiewski.

Do Bogumiły – serce zostało u niej, dusza też, jeśli nie wrócą, on umrze.

Do wiatrów.

Na toż [Na śniegową grę] – Jaga rzuciła w niego śnieżką.

Faunus do nimf – dlaczego uciekają przed nim?

Meditatio mortis. Do Eustachego Przeczkowskiego – rozmyślanie o śmierci, dworzanin królew-ski, odrzucenie smutków, carpe diem.

Do wiarołomnej („Ty wieczna, której Atropos ni Kloto") – poszła za bogatym.

Nadgrobek Lukanowi.

Miłość zerwana – uwolniony z niewoli, zdradzony, teraz nieprzyjaciel.

Do panny. Sonet („Tysiąckroć, moja bohatyrko cudna”) – zdrajczyni, obłudna.

Cuda miłości. Sonet („Karmię frasunkiem miłość i myśleniem") – Marin..

Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza królewskiego w Neapolim. Sonet („Nowe zaloty i no-wego tworu”).

Do galerników. Sonet – i tak mają lepiej niż on, brak ulgi, w płomieniu.

Do trupa. Sonet – ma lepiej niż zakochany.

Na krzyżyk na piersiach jednej panny. Sonet – „między dwiema wystawion łotrami”.

Do motyla. Sonet – lecącego do płomienia, chciałby umrzeć, ale pocałować usta ukochanej.

Do zorze („Noc człowiekowi na wytchnienie dana") – noc wytchnieniem, frasunki, Amora zako-chana w Cefalu (on w innej).

Do zorze. Sonet („Noc, człowiekowi na pokój stworzona”) – noc pokojem, wrony, dzień = nocy, Amora zakochana w Cefalu.

Żona myśliwemu. Sonet.

Do Władysława Szmelinga. Sonet – dworzanin, szydzi z wierszy Morsztyna, że to erotyki, Morsztyn rozkocha w sobie jego Kordulę.

Cuda miłości. Sonet (,.Przebóg! Jak żyję serca już nie mając?”).

Do starego. Sonet – żonaty z młodą, obrzydlistwo, on jedną nogą w „trunnie”.

Desperacyja. Sonet – Marino, Miłość nie pomoże, ani Gniew, Fortuna i Czas, tylko Śmierć.

Na uśmiech. Sonet – uciekną ból, płacz, niesmak i tęsknice.

Na powrót. Sonet – rozbity okręt na skałach.

Obraz ukradziony. Sonet – „znam się” (przyznaję), ukradł jej portret, ona – jego serce.

W niebytności we Szwecyjej. Sonet – jako poseł, tęskni, przez 6 miesięcy nie zobaczy słońca.

Na zausznice w dzwonki. Sonet.

Na toż („Znam twą, Kupido, zazdrościwą zrzędę”).

Na toż („Wiemy to dobrze wszyscy chrześcijanie") – dzwony towarzyszą wszelkim świętom (ślub).

Na toż („Jużeś nam, panno, tyle serc nakradła").

Na toż („Diana na fontanie”) – Akteon ma być cicho, by nie zbudzić jej.

Rogi – Akteona, wszyscy mężczyźni są rogaczami, trudno zataić zdrady.

Serce jednakie – Sarbiewski, do Pietra.

Odjazd – odjeżdża, ale jego połowa zostaje z nią (dusza).

Mierność – Horacy, umiarkowanie.

Na posła.

GADKI

Do jejmości paniej Teofili z Raciborska Rejowej¹⁵, starościnej małogoskiej – ona jest cnotliwa, więc nie dla niej erotyki, psalmów pisać nie umie, więc daje jej zagadki.

Gadka trzecia – wszystkich obłapia, wszystkich ma pod sobą, bez głowy (koszula).

Gadka szósta – grób ożywa; zgnije, żyje (zboże).

Gadka dziewiąta – ręka i głowa, boją się go (młotek).

Gadka dziesiąta – świeże drzewo, nic nie radzi, rózgi z niej (miotła).

Gadka jedenasta – związany z czarną miłośnicą, orzeka wyroki, wszędzie (papier).

Gadka dwunasta – najpiękniejsza, wzbudza uczucia, Jagusia (piękność).

Gadka trzynasta – (chleb).

WIERSZE ROZPROSZONE

Pot krwawy – Jezus-niebieski kowal, pospieszny goniec, waleczny żołnierz, winy ludzkie, cier-pienie, „o Miłości ukrwiona!”.

Pokuta w kwartanie – gorączka co 4 dni, „Jam robak ziemny, proch nożny, pies zgniły”, „bo-gów wiele / miałem”, wymienienie grzechów, „od ducha/ Ukorzonego nie odwracaj ucha”, „nie za-pomnisz o nas w każdej toni”, „Bądź tedy łaskaw”.

W kwartanie. Sonet – 8 miesięcy, prośba o wybawienie duszy od ognia wiecznego.

Nowe lato 1648 – do siostry, życzenia pomyślności, drugiego syna i drugą Jagusię.

Na imię – „Gniewam się” 3 razy, nie na Jagę, winny ksiądz za takie imię.

Do wiarołomnej („Zmyślaj, jako chcesz, sadź się, jako raczysz") – możesz mówić, co chcesz, i tak tobie nie wierzę.

Do Jagi („Kto-ć dowcip tak zaostrzył, że skrytej natury") – bystrość Merkurego, cnota Minerwy, uroda Wenus, Kupido i Febus.

Serenata („Dobranoc, dziewczę moje!") – dla niej noc spokojna, dla niego bój.

Do oczu („Oczy, serce wam hołduje") – miłość nie dla „nadgrody”, dla sługi – łaska.

Czujność – „nie drzemie, kto kocha”.

Rozjazd – z Kasią, ona w gościnę, on w trumnę.

Do oczu swoich („Oczy me, w czymżem was zdradził") – na szkodę, patrzą na ukochaną, Iza-bellę.

Pieśń („Chłopcze, nalej mi wina") – z kwiatka na kwiatek skacze.

Pieśń („Kiedy męki mej ślicznej Zosi") – Zosia drwiła z niego, on z niej, pogodzili się.

Pieśń („Gdy-ć swego, Melito, sam serca nie ukażę").

Pieśń („Kasiu, czyś chora, czy uporem")¹⁶ – przed ślubem, nie chciała z klasztoru do obozu przyjechać.

Pieśń („Niech się świat mieni, niech się mienią czasy") – u nóg Kazimiery przez cały rok.

Do Piotra o swoich księgach – krytykował, że zbyt otwarte wiersze, odpowiedź, nie do szkoły.

Na tabak do Piotra – tytoń do niższych warstw, potępienie.

Non fecit taliter ulli nationi – nie uczynił tyleż innemu narodowi, ile Bóg Polsce, przedmurze chrześcijaństwa, tylko „rządu potrzeba!”.

Pospolite ruszenie l 649 – potrzebne pieniądze na wojsko.

Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653 – „Bracia, do koni!/ Już flaszka na stole”.

Do jegomości pana Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego.

Ad Moscoviam. Fragmentum.

WIERSZE Z WIĘKSZYCH CAŁOŚCI

Calliope. Comoedia – pijanemu chłopu wmawiają, że jest królem.

[Pochwała złotego wieku] – z „Amintasa” I akt.

[Pochwala miłości] – z „Amintasa” II akt.

Prolog [Do Cyda].

[Monolog Roderyka].

PSYCHE [Fragmenty]

Do jegomości pana Stanisława z Raciborska Morsztyna, kasztelana czerskiego – 1687 r., we Francji.

[Refleksje o życiu] – 6. bitwa i śmierć, żywot, rózga, po trudach szczęście.

[Wenus poszukuje Kupidyna i znajduje go w Warszawie].

[Królowa Ludwika Maria].

[Kupido zakochuje się w Psyche].

Piotr Skarga, Kazania sejmowe,

oprac. Janusz Tazbir, współudział Mirosław Korolko,

BN I 70, 1995.¹⁷

WSTĘP

1. Epoka.

1. Rzeczpospolita u schyłku wieku XVI.

• rozwój handlu, wejście Polski na rynek zachodnioeuropejski.

• „złoty wiek” historii szlacheckiej; wpływ na decyzje państwowe, liczne przywileje.

• Polska po unii lubelskiej rozciągała się na obszarze 815 tys. km2 (w XVII w. prawie milion).

• śmierć Zygmunta Augusta (1572 r.) zapoczątkowała okres wolnej elekcji, powołanie władców z krajów rządzonych raczej na sposób absolutny, zabezpieczenie szlachty w artykułach hen-rykowskich.

1. Między „złotą wolnością” a „tyranią”.

• wzrost znaczenia sejmików – stopniowa decentralizacja państwa (propaganda, przekupstwo, intrygi, użycie prywatnego wojska na sejmikach).

• początek XVII w. rokosz sandomierski (konflikt między panującym a poddanymi).

1. Regaliści i opozycja.

• regaliści – zwolennicy króla Zygmunta III Wazy: Lew Sapieha, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (zwany Sierotką), Hieromin Gostomski, Zygmunt Gonzaga Myszkowski; niezgoda, jaki ma być program reform.

• opozycja skupiona wokół Zamoyskiego.

1. Kontrreformacyjny model państwa.

• papalizm – rozwinął się XII-XIII w., papież skupia władzę świecką i duchową, monarchowie realizują władzę świecką.

• przez wieki duchowieństwo osądzało heretyków, a władze świeckie wymierzały karę.

1. Walka z konfederacją warszawską.

• od 1552 r. ustało faktyczne wykonywanie przez starostów wyroków sądów duchownych, 10 lat później tolerancja została potwierdzona na sejmie.

• konfederacja warszawska 1573 r. potwierdzała istniejący status quo: utrzymanie przez refor-mację jej zdobyczy, brak przelewu krwi w imię wiary.

• konfederacja nie określiła, jak ma się układać współżycie ze szlachtą różnowierczą w spra-wach materialnych (dziesięciny, zabory ziem i budynków kościelnych), nie wspominała nic o jurysdykcji duchownej.

• wobec niesprawiedliwości (ataki na różnowierców i ich mienie) innowiercy stanęli po stronie opozycjonistów.

1. Propaganda różnowiercza.

• walka „na pióra’ wraz ze spadkiem ceny wydania książki (druk).

• katolicy posługiwali się różnymi argumentami, m.in. reformacja burzy porządek polityczny, ist-niejący od wieków, podkopuje autorytet monarchy wobec szlachty, szlachty wobec chłopów, rodziców wobec dzieci, reformacja sieje niemoralność.

1. Piotr Skarga jako kaznodzieja królewski.

1. Działalność Skargi przed rokiem 1588.

• ur. w lutym 1536 r. w Grójcu na Mazowszu, nazwisko od podwarszawskiej wsi Powązki (Po-węzki) – kmiecie, poddani; w 1593 r. król i sejm potwierdza (wątpliwe) szlachectwo Skargi.

• utrata matki i ojca w dzieciństwie, szkoła parafialna w Grójcu, Akademia Krakowska 1552-1555, bakałarz na wydziale filozoficznym.

• kierownictwo szkołą parafialną przy kolegiacie św. Jana w Warszawie.

• od 1557 r. wychowawca Jana Tęczyńskiego, 1560 wspólny wyjazd do Wiednia, w 1562 r. Skarga wraca do Polski (Tęczyński nadal podróżuje), krótki pobyt u biskupa kujawskiego Ja-kuba Uchańskiego.

• przebywa we Lwowie, ok. 1564 r. przyjmuje święcenia kapłańskie, 1567 r. jest na dworze Ja-na Krzysztofa Tarnowskiego, decyzja o wstąpieniu do zakonu jezuitów.

• 1569 r. podróż do Rzymu, nowicjat, 1571 r. powrót do kraju, wykładowca i kaznodzieja w ko-legium jezuickim w Pułtusku.

• 1573 r. przeniesiony do Wilna, początkowo wicedyrektor, od 1579 r. rektor tamtejszej szkoły.

• zostaje profesem – składa czwarte śluby zakonne (przysięga bezwzględne posłuszeństwo papieżowi).

• ożywiona działalność duszpasterska i piśmiennicza, dzieła: „Pro Sacratissima Eucharistia…” 1576, „Siedm filarów, na których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakremencie Ołta-rza” i „Artem duodecim sacramentariorum” 1582, „O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem…” 1577, „Żywoty świętych” 1. wydanie Wilno 1579, egzotyka, beletrystyka, popu-larność.

• Stefan Batory zatwierdził utworzenie w Wilnie w miejsce kolegium jezuickiego akademii, któ-rej rektorem został Skarga.

• w 1584 r. przeniesiony zostaje do Krakowa do domu zakonnego Św. Barbary (duże wyróżnie-nie), założył Arcybractwo¹⁸ Miłosierdzia (pomoc ubogim), a przy nim fundusz św. Mikołaja (po-sag dla ubogich dziewcząt), Bractwo św. Łazarza (pomoc żebrakom), w 1588 r, Komorę Po-trzebnych („bank”, pożyczki bezprocentowe pod zastaw, przeciwdziałanie lichwie), jednał naj-uboższe warstwy dla kontrreformacji.

• Skarga wydał kilka ulotnych pisemek krytykujących konfederację warszawską „Upominanie do ewangelików” 1592 i „Proces konfederacyjej” 1595.

1. Kaznodzieje nadworni.

• wybitni kaznodzieje: Leonard Słończewski, Klemens Ramułt, Łukasz Lwowczyk, Melchior z Mościsk (pisma nie zachowane), drukowali: Marcin Białobrzeski, Jan Dymitr Solikowski, Miko-łaj z Wilkowiecka, Jakub Wujek, Józef Wereszczyński, Stanisław Sokołowski.

• za właścwiego twórcę kazań politycznych w Polsce uchodzi Hieronim Powodowski („Propozy-cja z wyroków Pisma św. zebrana na sejm […] w roku 1595”).

• kaznodziejstwem walczono z reformacją.

1. Skarga na królewskim dworze.

• po śmierci Batorego jezuici popierali Habsburgów (Maksymiliana), natomiast Zamoyski i Skarga Zygmunta Wazę.

• Skarga od 1588 r. jest nadwornym kaznodzieją Zygmunta III, spowiednikiem został Bernard Gołyński – jezuita, obaj pisali protokoły do przełożonych, załatwiali urzędy dla katolików, pra-cowali na rzecz unii z Litwą.

• Skarga był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, przez jego wpływ na króla brak uchwale-nia ważnych ustaw (m.in. dotyczących podatków na zaciąg wojska).

• Stanisław Kot uważa, że „Kazania sejmowe” (dodatek do 2. wydania „Kazań na niedziele i święta” w 1597) powstały pod wpływem zerwanego sejmu w 1597 r.

1. „Kazania sejmowe”.

1. Treść „Kazań’.

• postulaty Skargi: tylko przywrócenie jedności wiary może przynieść pomyślny rozwój państ-wa, wzmocnienie władzy królewskiej, odbudowanie cnót obywatelskich, szybkie reformy.

• w kazaniu pierwszym Skarga omawia różne rodzaje mądrości: Boskiej i ziemskiej (tylko ta pierwsza uratuje państwo) – pod pojęciami kryją się teorie polityczno-ustrojowe: koncepcja państwa na usługach reformacji oraz pogląd „polityków” na te sprawy.

• w kazaniach od drugiego do połowy ósmego omawia sześć najgroźniejszych chorób Rzeczy-pospolitej.

• drugie kazanie mówi o miłości ojczyzny, prezentuje dobrodziejstwa, jakich doświadczają oby-watele, np. możliwość wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, bogobojna władza królew-ska, dobrobyt materialny, pokój.

• trzecie kazanie jest poświęcone niezgodom wewnętrznym, niszczącym państwo, ukazuje mo-żliwe jej skutki, ciało ludzkie a organizm państwowy.

• czwarte i piąte kazanie traktuje o tolerancji herezji, siła państwa i jego rozpad pod wpływem heretyków.

• w szóstym kazaniu Skarga mówi o nieszczęściach wynikających z ograniczenia władzy króle-wskiej: złe funkcjonowanie sejmów, dochody z królewszczyzn nie wpływają do skarbu państ-wowego, szlachta nadużywa swoich przywilejów, monarchia jest najlepszą formą rządów.

• siódme kazanie o niedobrych prawach, nie mogą stać w sprzeczności prawa ludzkie z Boski-mi, krytyka konfederacji warszawskiej, oburzenie na nietykalność szlachty.

• ósme kazanie poświecone tolerancji bezkarności występków; brak sprawnego wymiaru spra-wiedliwości, ucisk chłopów, rozpanoszenie się lichwy, marnotrawienie pieniędzy na zbytkow-ne szaty i przyjęcia.

• zakończenie: odwołanie się do proroków ze Starego Testamentu, którzy (jak Skarga) prze-strzegali swój lud przed upadkiem.

1. Program polityczny „Kazań sejmowych”.

• władza monarsza – silna, przeciw absolutyzmowi, niepodzielna władza króla (świeckiego).

• izba poselska i senat – pochwała fachowej elity, krytyka nadużywania własnych praw, braku kwalifikacji, podniesienie rangi senatu – doradcy króla, krytyka samowolnego rozszerzenia przez szlachtę przywilejów.

• krytyka szlachty – posłowie napiętnowani jako ci, którzy chcą narzucić sejmowi uchwały po-dejmowane na sejmikach; autor pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV w. przywilejów, krytyka zwłaszcza skłonności do buntów i rozruchów, pchania się do władzy, bezprawnego udziału w wolnej elekcji (władza pochodzi od Boga = kapłana).

• obrona chłopów – wygórowana pańszczyzna, nieludzkie traktowanie.

1. Rzeczywistość i utopia w „Kazaniach sejmowych’.

• dla państwa świeckiego wzór klasztorny (hierarchia), państwa kościelnego (absolutyzm).

• brak programu realistycznego działania.

• dzieło stoi na pograniczu traktatu politycznego oraz kazań.

• Skarga niewiele troszczył się o to, jakimi środkami należałoby realizować zawarte w „Kaza-niach sejmowych” założenia.

• Skarga starał się upodobnić Rzeczypospolitą do państw zachodnich Europy, co było niemoż-liwe, gdyż w Polsce były zupełnie inne realia.

1. Państwo i kościół w koncepcjach Skargi.

• podstawowy obowiązek katolickiego monarchy – obrona interesów Kościoła, obowiązek bez-interesownej służby ojczyźnie, apelacja o miłosierdzie dla chłopów, teoria „przedmurza chrze-ścijaństwa”, wizja możliwego upadku ojczyzny (po raz pierwszy w dzisiejszym rozumieniu).

• nawiązanie do średniowiecznych papalistów, powtórna (zawarta też w broszurach) krytyka konfederacji.

• poglądy Skargi bliskie są nie tylko poglądom Bellarmina, ale też Becanusa.

• „Kazania sejmowe” sławę zawdzięczają rozbiorom i trudnej sytuacji państwa (4. wyd. 1792 r.)

• Mickiewicz poświęcił „Kazaniom…” wykład.

• „Kazania sejmowe: powstały już po sejmie z 1597 r. (badania Bergi i Kota).

1. „Kazania” w opinii współczesnych i potomnych.

• 1606 r. różnowiercy przygotowali „konstytucję o tumultach”, pod wpływem Skargi król jej nie przyjął, rokosz Zebrzydowskiego – „główny wichrzyciel Rzeczypospolitej”.

• trzecie wydanie „Kazań…” z 1610 r. bez kazania szóstego „O monarchijej i królestwie”, prze-robione partie, usunięcie Skargi z dworu (wrócił na krótko przed śmiercią, 27,09,1612).

• popularność w XVIII w. i w czasie zaborów, Matejko.

6. Spór o charakter „Kazań sejmowych”.

1. Wartości artystyczne „Kazań sejmowych”.

1. Znaczenie retoryki w literaturze polskiej XVI w.

• retoryka obejmowała trzy podstawowe działy: inventio (wynajdywanie źródeł i dowodów, nau-ka), compositio (naukę o logicznym rozplanowaniu myśli) i elocutio (naukę o wysłowieniu, po-krywającą się mniej więcej z nowożytną stylistyką).

[przed wynalezieniem druku: memoria i actio – sposób wygłoszenia]

• celem teorii retorycznej była perswazja (persuasio), czyli jawne lub ukryte pouczenie (doce-re), poruszenie (movere) i zachwycenie (delectare) – służą wywołaniu impresji u czytelnika.

• retoryka bliska poetyce, retoryka wykluczała pisanie dla samego pisania.

• cele utylitarne literatury, wykorzystującej gatunki: epistolografię, historiografię, oratorstwo, dialog polemiczny, polityczny, prozę dydaktyczną.

• pod koniec XVI w. dominowała literatura religijna w formie kazania.

1. „Kazania sejmowe” jako gatunek literacki.

• cel retoryczno-propagandowy.

• Skarga zaliczył je do kazań przygodnych.

• „Kazania sejmowe: stanowią religijno-polityczną wersję „upominania” do pokuty.

• struktura tematyczna.

• sensy biblijne – dosłowne, alegoryczne, moralne i mistyczne tłumaczenie.

• analogia między Biblią a Polską.

• biblijno-teologiczny uniwesalizm.

• w „Kazaniach…” występuje znaczna przewaga tekstów ze Starego Testamentu, w większo-ści cytaty rozumiane literalnie.

• wyrażenie poglądów teologów potrydenckich, np. radykała Bellarmina, umiarkowanych Mola-nusa, Becanusa, dziejopisa kościelnego Baroniusza.

• struktura kompozycyjna.

• struktura kompozycyjna warunkowana jest przez warstwę tematyczną.

• budowa kazania: wstęp (exordium), opowiadanie (narratio), dowodzenie (argumentatio), pole-mika (conflutatio) i zakończenie (epilogus).

• cały utwór złożony jest z ośmiu kazań, ma formę jednolitego traktatu, wstęp i „captatio bene-volentiae” – 1. i część 2.; opowiadanie – 2. i 3. (miłość do ojczyzny); dowodzenie – 4. i 5. (o herezji); polemika – 6. i 7.; zakończenie – 8. (rekapitulacja treści).

• również każde z kazań stanowi całostkę retoryczno-oratorską (zawiera cytat z Biblii stanowią-cy oś tematyczno-kompozycyjną, koniec – modlitwa).

• do „Kazań…” wprowadzono fragmenty innych tekstów, często powtarzanie myśli, sztuczne łą-czenie poszczególnych fragmentów.

• struktura językowo-stylistyczna.

• zasady retorycznej stylistyki zawierają się w schematach tzw. zalet wysłowienia (virtutes di-cendi): poprawność językowa (latinitas), jasność (perspicuitas), ozdobność (ornatus), stosow-ność (aptum).

• mało metafor, wyjaśniając stosuje porównania (proste; złożone zaczerpnięte z frazeologii lu-dowej; zaczerpnięte z Biblii – profetyzm).

• dominantę stylistyczną stanowią konstrukcje retoryczne, wyróżniające się paralelizmem syn-taktycznym oraz rytmiką równych odcinków (kolonów).

TEKST

KAZANIE PIERWSZE

• cel przybycia posłów na sejm: naprawienie zła i błędów.

• pochwała mądrości, która przynosi sławę, szacunek, nieśmiertelność.

• mądrość potrzebna jest każdemu człowiekowi.

• mądrość jest od Boga dana, należy modlić się o mądrość i pomoc, zadufanie ludzi, mądrość ziemska, bydlęca – „politycy”, zwolennicy pokoju wyznaniowego i interesów świeckich, zwrot do słuchaczy – to nie wy, wy sprawiedliwi jesteście.

• brak mądrości powoduje niezgody sąsiedzkie, szerzenie się herezji, zdrady, bunty (zwłaszcza w czasie bezkrólewia), brak karności i dyscypliny, zachwiana łódka, zła „wolność szlachecka”, gwałty, osłabienie władzy królewskiej, zrywane sejmy, bójki, wymuszanie siłą decyzji na sej-mikach, dużo mówią, nic nie robią.

• niebezpieczeństwo tureckie, brak wojska, mądrość do sprawowania władzy od Boga (Józef, Mojżesz), zwrot do senatorów, z pominięciem posłów.

• potrzebna pomoc Ducha Św. w odbudowie państwa, mądry z Ducha Św. nie grzeszy, nieg-dyś senatorowie przed obradami przygotowywali się przez sakramenty.

• bojaźń Boża, heretycy się Go nie boją, należy oczyścić sumienia, odpuszczanie krzywd, py-cha jest zła, pokora czyni mądrym, krytyka młodzieży, zły jest upór i popularitas.

• kto jest miłosierny – jest mądry, podejrzliwość jest przeciwnikiem mądrości, podobnie jak ob-łuda.

• mądry do bydła i do rządzenia ludźmi (dowcipy, Józef i faraon), mądrość płynie z wiedzy (ważna historia), radzić się doświadczonych.

• nabyta mądrość współgra z niebieską, znać historię – to znaczy być mądrym.

• należy się modlić o mądrość każdego dnia.

• modlitwa do Boga o mądrość.

• o sytuacji reformacji w innych krajach.

KAZANIE WTÓRE

O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie.

• państwo jest jak ciało ludzkie, może zostać zaatakowane chorobami, wyliczenie ich.

• Bóg zostawił testament – mamy się miłować i zachować pokój i zgodę między sobą, przykła-dem miłości jest Pan Zbawiciel (Pasterz), cuda Jezusa.

• Kościół jest utworzony na wzór Królestwa Niebieskiego, a państwo na wzór Kościoła, obowią-zek powstrzymania heretyków, porównanie do Jerozolimy.

• należy miłować Ojczyznę jako matkę, od której pochodzą wszelkie dobra: wiara katolicka, za-chowany majestat królewski, skupienie zacnych narodów w Rzeczypospolitej, „złota wolność” (jako brak służby tyranom; sami sobie Polacy są tyranami), bogactwa (choć źle używane), po-kój, sława wojenna u chrześcijan i pogan.

• wyższość państwa nad jednostką, nakaz bezinteresownego ratowania tonącego okrętu (oj-czyzny), nie wolno żałować dla niej zdrowia (przykład z Biblii: Samson, Zorobabel, Judyta, Estera), nagana tolerancji.

• w Polsce brak miłości do ojczyzny; jeden stan uciska drugi, zwłaszcza duchowieństwo i chłopi są uciskane.

• nawet poganie umierali za ojczyznę, heretycy chcą być na górze, poniżyć Kościół.

• wielu jest zdrajców i egoistów, liczących na zysk i bogactwa.

• modlitwa o miłość do ojczyzny i miłość braterską.

KAZANIE TRZECIE

O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej.

• Bóg nakazuje zachować pokój; wszyscy powinni słuchać Słowa Bożego i jednać się z Bogiem w sakramentach; najpierw trzeba jednać się z bratem, później z Bogiem

• bez zgody nie jesteśmy uczniami Chrystusa; przyjmując Chrystusa stajemy się jednym cia-łem, jedna wiara = brak wojen.

• jeden król urzęduje dla jedności i zgody, wspólne prawa i wolność czynią zgodę; sejmy czynią niezgodę – mogą doprowadzić do wojny domowej, z wielu narodów i języków ma powstać jedno ciało.

• nieprzyjaciel chce korzystać z niezgody – ziemie mogą zostać wydarte Rzeczypospolitej, zni-knie język, naród w niewoli i nędzy, Polacy będą służyć innym narodom.

• herezje przyczyną niezgody, inne przyczyny: lekceważenie władzy królewskiej, chciwość, do-statek (Sodoma), pycha, zazdrość.

• nauka Chrystusa a niezgoda, brak podziału wiary i króla, porównanie do ciała.

• nierówność stanowa musi istnieć, lecz nie musi być przyczyną niezgody – jak głosy wysokie, niskie i mierne muszą mieć kantora wyznaczającego takt, szlachta nie jest przeznaczona wy-łącznie do władzy, konieczne posłuszeństwo, silny jeden wódz, miejsce w świecie dla każde-go, współzależność członków w ciele.

• braterstwo daje siłę.

• modlitwa do Boga o jedność i o ducha zgody między senatorami.

KAZANIE CZWARTE

O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej katolickiej przez zarazę herety-cką.

• „Bóg wywiódł lud swój z Egiptu”, ustanowił jedną religię, dobre prawa; Kościół jest fundamen-tem państwa, kapłan to najważniejszy urzędnik, pierwsze prawa dotyczyły religii (Saul, Da-wid, Salomon, chrześcijanie), Bóg dał prawa na dwóch tablicach: na pierwszej prawa Boskie, na drugiej ludzkie, dla Rzeczypospolitej, dla pokoju, to Bóg połączył kapłaństwo z królest-wem.

• poganie w Rzymie przestrzegali praw dotyczących religii, potem cesarze ukorzyli się przed biskupami.

• dobrze sprawować urzędy znaczy wynosić nauki Boże na ich pożytek, Dawid zapoczątkował królestwo od służby Bożej.

• Konstantyn Wielki oparł swe królestwo na religii chrześcijańskiej, czcił biskupów.

• jeśli lud chwali Boga, państwo kwitnie, jeśli nie – upada.

• królowie powinni bronić kościołów i kapłanów – pochwała polskich królów.

• pojawiły się herezje, skazą Rzeczypospolitej jest konfederacja warszawska (herezje to „trze-cia ręka i noga”), krytyka „ewangelików” w stanie senatorskim.

• ten, kto broni Bożego imienia, jest chroniony przez Boga, Węgry, opanowane przez Turków, zostały ukarane za herezję.

• modlitwa do Jezusa o umocnienie wiary, ochronę Rzeczypospolitej.

KAZANIE PIĄTE

Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala.

• bez Boga państwa nie mogą istnieć; zgoda i jedność stanowi o jedności Rzeczypospolitej, jedność osiągana dzięki wierze, jedne papież, u heretyków brak zgody, nie chcą jej, nie słu-chają papieża.

• różne wierzenia nie służą krzewieniu przyjaźni, są powodem swar.

• królestwa upadają, bo tylko sprawiedliwość jest fundamentem państw.

• heretycy są niesprawiedliwi, umacniają niezgodę, heretycy nie umieją bronić państwa.

• wiara katolicka czyni ludzi dobrymi i szczęśliwymi, nakazuje posłuszeństwo, stwarza dobro i cnotę.

• heretycy odstąpili od Boga – są nieposłuszni i pyszni, herezje wnoszą do Rzeczypospolitej okrucieństwo, rozlew krwi.

• potępienie tolerancji i łaskawości katolickiej.

• spowiedź oczyszcza ludzi z grzechów – tym samym całą Rzeczypospolitą.

• modlitwa o rozproszenie sekt, herezji, o pobożność i ochronę Rzeczypospolitej od upadku.

KAZANIE SZÓSTE

O monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia kró-lewskiej dostojności i władzej.

• serce (religia) i głowa (król) człowieka i państwa; gdy rządzi jedna głowa, panuje jedność, kie-dy wiele – niezgoda.

• lud Boży zawsze był prowadzony przez monarchię.

• na początku istniał jeden człowiek (!), kobieta została stworzona, by była poddaną (!!!).

• już starożytni chwalili monarchię.

• prawo dla królów, brak dziedziczności, monarchia została dana od Boga, konieczne posłu-szeństwo królowi.

• jednemu władcy łatwiej utrzymać jedność.

• nie należy patrzeć na wzorzec wenecki (demokracja): tam lud jest pytany tylko o rzeczy bła-he, poza tym – to małe miasto, a nie wielkie państwo.

• monarchia najdłużej się utrzymuje, nieposłuszeństwo poddanych, absolutyzm, dawniej Pola-cy czcili króla, otrzymali od niego przywileje.

• wolność jest nadużywana przez szlachtę.

• kto gardzi królem, gardzi Bogiem.

• trzy wolności: brak służby grzechom i uchodzenie tyranom, brak służby obcym panom; istnie-je też „wolność szatańska”: postępowanie wbrew woli króla, gardzenie nim.

• brak tyranów w Polsce.

• władzę królewską osłabia roztrwonienie dochodów, szkodzenie państwu przez złe używanie poselskich urzędów – kiedyś Rzeczypospolita funkcjonowała bez sejmów.

• na sejmikach panuje swawola, ważna jest chciwość, a nie dobro państwa.

• monarchia przekształca się w demokrację (najgorsza forma rządów) w Polsce, która nie jest miastem greckim ani Wenecją.

• pospólstwo (szlachta) – mało mądrych, a rządzi, uchwala ustawy.

• modlitwa o litość nad ludem, by panowała w Rzeczypospolitej sprawiedliwość, by izba posel-ska nie czyniła przeszkód w rządach (aluzje).

KAZANIE SIÓDME

O prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej.

• uciskani ubodzy.

• prawo Boże przyrodzone, wieczne i niezmienne, zostało naruszone przez grzech, przypomniane przez Boga na tablicach – prawa Boskie pisane, prawa duchowne stanowione przez władzę kościelną, na końcu królewskie i świeckie.

• królowie mają moc stanowić prawa, wszyscy im podlegają, prawa są jak oczy w ciele.

• prawa nie psują wolności; potrzebni są sędziowie do wyrokowania w sprawie występków, pra-wa ludzkie nie są niezmienne w przeciwieństwie do Boskich.

• prawa musza być sprawiedliwe, pożyteczne, muszą szczepić cnotę, powinny wzbudzać bo-gobojność, bronić Bożej czci, powinny być egzekwowane.

• potrzeba wielkiej mądrości do stanowienia praw, prawa chrześcijańskie (katolickie!) pochodzą od Boga, heretycy nie mogą pisać dobrych praw, potępienie konfederacji warszawskiej z 1573 r., niesprawiedliwe prawa w konstytucjach polskich.

• modlitwa do Boga o sprawiedliwość.

KAZANIE ÓSME

O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich.

• w królestwie panuje niesprawiedliwość: bluźnierstwa przeciw Bogu (heretycy), zapowiedź ka-ry za niepowstrzymanie herezji, łupienie kościołów, brak sprawiedliwości świeckiej, mężobójs-two, ziemia plugawiona krwią, ucisk poddanych, lichwa, chciwość, zbytki, brak wojska i miło-sierdzia, Sodoma, niechęć do Rzeczypospolitej, zdrady, kazirodztwo, cudzołóstwo, oszustwa.

• Galia przed upadkiem, poganie mniej szkodzą niż heretycy.

• modlitwa do Boga o odpuszczenie grzechów i uleczenie Rzeczypospolitej.

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki,

oprac. Władysław Czapliński, BN I 62, 2003.¹⁹

WSTĘP

1. Pamiętniki staropolskie:

• XIX w. – wydano drukiem najważniejsze pamiętniki staropolskie

• Dają one wiedzę o ludziach minionych wieków i ich życiu

• Pamiętnik to niezastąpione źródło historyczne, ale bywa zawodne: tendencja autora i usterki pamięci mogą zaciemniać obraz

• Problem z klasyfikacją pamiętników – np. niektórzy badacze traktują Pamiętniki Paska jako romans

• Pamiętnik to utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych (bezpośrednich lub pośrednich) wspomnień, z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii tego okresu

• Np. Dzieje w Koronie Polskiej Łukasza Górnickiego dla nakreślenia tła wykorzystują dzieła historyczne (np. Marcina Bielskiego); ale za kanwę utworu bierze swoje wspomnienia

• XV – XVI w. – pamiętniki z pogranicza dzieł historycznych

• Początek XVI w. – krótka zapiska biograficzna Biernata z Lublina

• Pojawiają się luźne zapiski osobiste umieszczane na marginesach kalendarzy, tzw. Raptularze

• Np. raptularz dra Łukasza Noskowskiego, szlachcica z Krakowa (notatki o podróżach do Bolonii i śnie o trzech wielkich wężach)

• Raptularz dra Mikołaja Sokolnickiego zawierający informacje polityczne i intymne zapiski, np. oddawanie pozostałych po nich dzieci na wychowanie kobietom z podkrakowskich wsi

• Pogranicze raptularza i dziennika – nazwany przez wydawcę dziennikiem utwór Piotra Myszkowskiego

• Częste – diariusze podróży, tzw. „diariusze peregrynacji”:

  • Itirenarium podróży do Włoch Jana Ocieskiego

  • Dziennik podróży do Włoch Jerzego Radziwiłła

  • Krótkie wypisanie drogi z Polski do Konstantynopola, a stamtąd zaś do Astrachania, zamku moskiewskiego Andrzeja Taranowskiego

• Diariusze peregrynacji do Ziemi Świętej Jana Goryńskiego (zachowane we fragmentach) oraz „Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, tzw. „Sierotki” w latach 1582 – 1584 przetłumaczona na łacinę przez ks. Tomasza Tretera; wyd. 1601, tekst polskie wydany w 1925 r. – jest to pamiętnik dobry, pisany przez wykształconego autora

• Diariusz peregrynacji włoskiej, hiszpańskiej, portugalskiej z 1595 r. napisany przez nieznanego szlachcica

• Księgi peregrynacje Macieja Rywockiego z okresu 1584 – 82

• Pisany po łacinie diariusz Stanisława Reszki, sekretarza kardynała Hozjusza podczas podróży do Włoch i Rzymu

• Listy pisane przez korespondentów magnatów opisujące w sposób diariuszowy przebieg wydarzeń np. wojennych np. Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków w latach 1581 – 82 pisany przez Jana Piotrkowskiego

• Pamiętniki pisane ex post np. Teodora Jewłaczewskiego: 2 poł. XVI w. do pierwszych lat XVII w.

• XVII – bujny rozkwit sztuki pamiętnikarskiej

Płaszczyzna rozwoju pamiętnikarstwa w XVII w. i rodzaje utworów pamiętnikarskich

• Dwie główne przyczyny:

  • dopiero wtedy kultura renesansowa przeniknęła do szerokich kół szlachty i mieszczaństwa

  • burzliwe dzieje Polski skłaniały niejednego do spisania swych wspomnień

• tło historyczne tamtych czasów to m. in.:

• dymitriady w Rosji

• pokonanie Turków pod Chocimiem; odsiecz wiedeńska

• 1665 – niemal zupełna katastrofa państwa

• wybór królewicza polskiego na wielkiego księcia Moskwy

• ludzie chcieli przekazać potomnym choć cząstkę tamtych wydarzeń; jako wskazówka potomstwu; np. Jan Ossoliński we wstępie „potomkom w sobie samym wystawił wizerunek swojej fortuny”

• nie istniały w Polsce rejestry ludzi szlachetnie urodzonych, ich genealogii i zasług; niejeden pamiętnikarz pisał o krewnych i przodkach

• diariusze wypraw wojennych, elekcji itp. Pisano na zamówienia magnatów

• spisano np. diariusz śmierci Zygmunta III i wyboru Władysława IV; ale autorowi pisanie się spodobało i dalej pisał o swym życiu

• w 1610 r. powstał Początek i progres wojny moskiewskiej Stanisława Żółkiewskiego, który przedstawiał motywy swojego działania i przebieg wydarzeń

• podział na:

1) diariusze (dzienniki):

- podróży

- wypraw wojennych

- sejmów lub elekcji

- podróży poselskich

- obejmujące dłuższy okres życia np. diariusz Radziwiłła

2) pamiętniki w postaci wspomnień z perspektywy czasu

- bardziej osobiste: autor opisuje swoje życie, np. Jerzy Ossoliński

- uwaga skupiona na wypadkach publicznych z pominięciem wydarzeń prywatnych, np. Pamiętniki Mikołaja Jemiołowskiego

3) raptularze

4) dziennik listowy, np. Kazimierza Sarneckiego

• podział ze względu na sposób pisania:

  • sucha relacja, lub autor nieunikający własnych poglądów

  • pamiętnik Paska – pośrodku spraw osobistych i publicznych

  • pamiętniki spisujące życie magnata, patrona danego autora, np. o Tomaszu Zamoyskim Stanisława Żurkowskiego

Ważniejsze pamiętniki polskie XVII w.

• fale pamiętnikarstwa wywołały zbrojne interwencje w okresie Samozwańców:

• Stanisława Żółkiewskiego (wojna polsko – rosyjska); naśladuje opowiadania Cezara; wiarygodny dokument przeszłości; wzór znakomitej polszczyzny

• Dyjariusz Samuela Maskiewicza; barwne opisy wojny moskiewskiej, reszta słaba; pamiętnik husarza, podobny do dzieła Paska

• Pamiętnik Stanisława Niemojewskiego; autor przypadkiem znalazł się w Moskwie, przeżył rozruchy i dostał się do niewoli; bujny opis życia w obozie jeniecko - więziennym; rubaszny humor polski; odpisy pism dla cara i rokowań o uwolnienie; liczne rusycyzmy

Diariusze poświęcone rozprawom orężnym stojące na pograniczu pamiętników i rozpraw historycznych:

• Jakuba Sobieskiego Commentatorium belli libri tres (w wersji polskiej Pamiętnik wojny chocimskiej)

• Szymona Okolskiego Diariusz transakcyjej wojennej między wojskiem koronnym i zaporoskim (1637)

Diariusze podróży:

• Jakub Sobieski Dwie podróże [...] odbyte po krajach europejskich w latach 1607 – 1613 i 1638

• Jerzy Ossoliński Diariusz legacji

• Diariusz Stanisława Oświęcima (dworzanin St. Koniecpolskiego); jasny, prosty styl

• Diariusz Sebastiana Gawareckiego z podróży z Markiem i Janem Sobieskimi (styl suchy, kronikarskie zapisy rzeczy zwiedzanych)

Raptularze:

• Pisany przez parę pokoleń rodziny Korycińskich na wydanym w 1559 r. kalendarzu łacińskim (poł. XVI – poł. XVII w.)

• Pamiętnik – autobiografia Jerzego Ossolińskiego (studia, pobyt na dworze królewicza Władysława, poselstwo do Anglii); dzieło nieskończone, zacięcie powieściowe, dosłowne przytaczanie mów, polszczyzna nieskażona łaciną)

• Pamiętnik – diariusz Albrychta St. Radziwiłła 1632 – 55, diariusze sejmów, życia dworu królewskiego i ważniejszych wydarzeń w Polsce; gdy nie był świadkiem wydarzeń, korzystał z przekazów korespondentów; pisany po łacinie; nie doczekał się polskiego tłumaczenia

Połowa – XVII w. – wojny z Kozakami, szwedzkie i moskiewskie – rozkwit pamiętnikarstwa:

• Joachim Jerlicz: wojna z Kozakami; świadek niektórych wydarzeń, które mieszają się z plotkami i pogłoskami; współczesne poezje polityczne: List Pana Jezusa, Sen Najświętszej Maryi Panny

• Bogusław Kazimierz Maskiewicz: dwa fragmenty pamiętnicze (1645 – 49), pisany z perspektywy, ale o dużej wartości historycznej

• Kazimierz Filip Obuchowicz i syn Teodor Hieronim: krótkie, razem obejmują okres od 1630 do początków XVIII w.

Pamiętniki okresu wojny szwedzkiej:

• Jan Chryzostom Pasek

• Mikołaj Jemiołowski: pamiętnik – kronika; opisuje wydarzenia widziane bezpośrednio, ale swoją osobę usuwa w cień; lata 1648 – 79; nacisk na wojnę ze Szwedami

• Jakub Łoś z Grodkowa: 1646 – 67; nacisk na wojnę ze Szwedami i Rosją; uzupełnienie Paska; też był w Danii; niewielkie, ale większe od wyżej wymienionych wartości literackie

Pamiętniki połowy XVII wieku:

• Jan Władysław Poczobut Odlanicki: diariusz prowadzony w latach 1659 – 84; nieregularne notatki dniowe; wiadomości o sprawach publicznych i kulturalnych; opowiadanie bez Paskowej werwy

• Jan Antoni Chrapowicki: wydany częściowo; bezpośredniość codziennych zapisów; przede wszystkim zapiski klimatyczne; notuje rozmowy, sesje sejmowe nie podając ich treści

• Autobiografia księcia Bogusława Radziwiłła: nie odsłania tajemnic życia; informacje o pojedynkach; usprawiedliwia swoją politykę; bez wartości literackiej

• Stanisław Wierzbowski Konnotata wypadków w domu i w kraju zaszłych od 1634 – 89; stosunki gospodarcze i kulturalne; autor ożenił się w wieku 47 lat, by po śmierci żony zostać księdzem

• (częściowo zachowany, niewydany brukiem) diariusz Teodora Billewicza z podróży po Włoszech, Francji, Holandii, Anglii

• autobiografia Anny Stanisławskiej pisana wierszem Transakcja albo opisanie całego życia jednej sieroty przez żałosne treny [...]

Pamiętniki o magnatach pisane przez ich dworzan:

• St. Żurkowskiego o Tomaszu Zamoyskim w latach 1609 – 38; zapewne na podstawie raptularza; cenne wiadomości o sprawach publicznych

• St. Tokarskiego o księciu Albrychcie St. Radziwille – dotyczy osoby magnata

• Kazimierza Sarneckiego na zlecenie Karola St. Radziwiłła z jego pobytu na dworze królewskim; listowe relacje; 1691 – 96; autor usuwa się w cień; obraz życia na dworze 82 – 1584 Jana III Sobieskiego „od kuchni”

Pamiętniki mieszczańskie:

• Większość nie doczekała się wydania

• Wydano:

  • Pamiętniki Jana Golliusza

  • O Diariuszu Jerzego Tymowskiego pisze Ks. J. Sygański w Przewodniku Naukowym i Literackim z 1905 r.

  • O raptularzu kupca Krakowskiego Jana Markowicza pisze L. Kubala w szkicu pt. Mieszczanin polski

1. Pasek i jego „Pamiętniki”:

Środowisko społeczne pamiętnikarza:

• Szlachcic obciążając chłopów pańszczyzną i daninami wiódł spokojny i wygodny tryb życia

• Jeszcze w XVI w. szlachta zaczyna odgradzać się od spraw publicznych, nie chcą sami nadstawiać karku w obronie ojczyzny – od XV wieku Polska walczyła prawie wyłącznie wojskiem najemnym

• Zmniejszenie zainteresowań kulturalnych – kolegium jezuickie, pobyt na dworze pana, ew. wyjazd za granicę – to była cała droga edukacyjna szlachcica

• Szlachcic wysilał się, gdy miał ambicję na wyższe urzędy

• Szlachta zaściankowa w zasadzie nie różniła się wiele od chłopów

• Jan Pasek: pochodził z Mazowsza, rejonu biednej szlachty; tam szlachta nie była dobrze wykształcona, ale bitna – najmowali się do służby u możnych lub pod sztandarami wojskowymi; walka o byt z nieliczeniem się za zdrowiem czy mieniem drugiego; obrotny język; pokolenie twarde i zdrowe; upadek życia umysłowego ksenofobia i fanatyzm religijny.

Życiorys Jana Chryzostoma Paska:

• Nazwisko pochodzi od zdrobnienia imienia Paweł: Paszka

• Ród wywodził się z Gosławic; przodek – Paszek z Gosławic (żyjący na przełomie XIV – XV wieku), kasztelan; rodzina z czasem zbiedniała

• Jan urodził się prawdopodobnie ok. roku 1636

• Uczył się w kolegium jezuickim, nie szło mu dobrze

• Ok. 1655 zaciągnął się do wojska

• Służył w chorągwi pancernej St. Widlicy Domaszewskiego

• Gdy po bitwach pod Połonką i nad Basią w 1660 r. niepłatne wojsko zawiązało konfederację, nie przystapił do niej

• Pełnił funkcję przystawa (przydzielony do straży/ usług posłom) przy poselstwie moskiewskim

• Udział w kampanii moskiewskiej 1664/5 i przeciw rokoszaninowi Lubomirskiemu

• 1667r. – rozbrat z wojskiem

• ożenił się z Anną z Reminowskich Łącką (miała 6 dzieci z pierwszego małżeństwa)

• sprawami publicznymi zajmował się minimalnie

• liczne sprawy sądowe, znane nam z badań Czubka

• Pieniacz, okrutnik i gwałtownik

• Nie jest szczególnie prawdomówny – wybiela się, np. jeśli chodziło o zachowanie podczas pobytu w Danii

• Jego zachowanie, które mogło być usprawiedliwione w czasie wojny, nie było w czasach pokoju – skazano go na banicję, ale przez słabość władzy wykonawczej zmarł spokojnie w 1701 r. w kraju

• Pasek jest dość typowym szlachcicem

Pamiętniki Paska:

• Niesłabnąca popularność

• Aleksander Bruckner, Roman Pollak – uważają, że to nie pamiętniki, ale romans, ponieważ w utworze jest więcej fantazji niż faktów, ale Czapliński się z tym nie zgadza

• Autor wielokrotnie podkreśla, że pisze pamiętnik

• Wypadki historyczne służą mu za tło dla wydarzeń z życia

• Humor nie jest wysokich lotów: błazeński, czasem trywialny

• Powołuje się na bezpośrednich świadków imiennych – jego zdaniem – zajść

• O wydarzeniach pisze ciekawie, ale przy swych „mowach” i „wierszach” staje się niestrawny

• Plastyka opowiadań

• Bronisław Chlebowski

• Uważa, że Pamiętniki to spisane przez Paska pod koniec jego życia, a wielokrotnie wygłaszane przez niego opowiadania

• Rozdziały są „obliczone” na zainteresowanie słuchaczy

• Pamiętniki dają wierny obraz życia ówczesnej szlachty, w szczególności niezamożnej; życie pokazane jednostronnie, od strony dobrych cech

• Przepojony ówczesną, wsteczną ideologią; pozytywny pierwiastek to patriotyzm

• Pasek niby nie pisał pamiętnika do druku, ale kilkakrotnie zwraca się w nim do tego, kto będzie go czytał

• Dotychczas widziano w nim przedstawiciela antymagnackiego skrzydła obozu szlacheckiego, podczas analizy badacze uważali niechęć Paska za odruchową, lecz on w mowach bardzo celnie piętnował magnatów za ich egoizm stanowy i interesowność

• Magnatom przeciwstawił wojsko szlacheckie – jest jednym z pierwszych twórców legendy wielkości żołnierza polskiego

• Z czasem mania przeciwstawiania „dawnych dobrych czasów” złej teraźniejszości

Historyczność Pamiętników Paska:

• Z początku sądzono, że są sfabrykowane

• Czapliński śledzi wartość wspomnień Paska na podstawie opowiadania o oblężeniu Koldyngi i porównania opisu z pamiętnikiem Łosia i wspomnieniem Czarneckiego – Pasek jest dość dokładny

• Miano pewnych wyolbrzymień i myleń szczegółów Pasek jest wiarygodny

• Tendencja przeciwstawiania w jak najkorzystniejszym świetle czynów wojsk polskich

• „zawodowa” pamięć do informacji o chorągwiach i przynależności do jednostek, też występują jednak skłonności do przesady

• nie podaje rzeczy zmyślonych, ale nagina rzeczywistość, aby była dowcipniejsza

• nie jest ekspertem w ówczesnej polityce, ale nieźle orientuje się; jego stwierdzenia na ten temat są całkiem rozsądne

Czas powstania Pamiętników. Ich język:

• na pewno pisał pamiętniki pod koniec życia (dowodzą tego małe pomyłki co do swej młodości, lub np. śmierci kogoś z bliskich

• początek pisania 1691 r. – wg Czubka – bardzo prawdopodobny; inna propozycja – lata siedemdziesiąte tego stulecia

• ukończone w 1695 r.

• nie posiadamy oryginalnego rękopisu, tylko XVIII wieczny odpis

• w języku Paska – wiele wyrażeń gwarownych, poza tym normalny język szlachty z tego okresu

• wpływy łaciny, włoskiego, francuskiego, niemieckiego, tureckiego

• pisze tak, jakby opowiadał

• nieliczne wstawki: wiersze i mowy autora

TEKST

1656r.

• brak pierwszych 50 kart pamiętnika

• rozpoczyna się fragmentem wiersza do deresza

• wspomina bitwę pod Gnieznem, Warszawą, Warką i Trzemeszną

• opowieść o znajdowaniu monet w szwedzkich trupach (bebeszyli ich, a jak nic nie znaleźli, to „darowali zdrowiem”)

• pochwała Czarnieckiego

1657r.

• zaciąg z Filipem Piekarskim na wojnę z Węgrami

• Jerzy II Rakoczy pokonany przez Jerzego Lubomirskiego („wyprawił się na czosnek do Polski”)

1658r.

• król duński wszczyna wojnę ze Szwecją

• król polski wysłał na pomoc Czarnieckiego i 6 tys., wojska

• podróż do granicy i przyjęcie w Prusach; uwaga o wielkiej karności wojska podczas przemarszu

• nazywa Czarnieckiego wojewodą lub regimentarzem

• opis jedzenia i nowości u Duńczyków, np. palenie torfem

• tępienie wilków

• kobiety zbyt białe, chodzą w drewniakach

• obyczaje – sypiają nago, łoża zasuwane w ścianach, nie wstydzą się swego ciała

• gdy podczas pewnego nabożeństwa „Niemcy” zasłaniali twarze i zwyczajowo chowali głowy pod ławki, Polacy ich okradali

• stacjonujący obok Prusacy podsyłali im żony na wyżywienie, niby jako szwaczki

• szturm na Koldyngę

• przytoczenie kazania ks. Piekarskiego do Paska i czeladzi przed wyruszeniem na bitwę

• podczas szturmu pachołkowie mieli tylko snopy słomy zamiast tarcz

• opis zdobycia twierdzy

• targowanie się o to, kto miał zabić duńskiego oficera

• wysadzenie wieży przez dragona opisane bardzo obrazowo, podobno przesadzone + opis monologu św. Piotra

• odprawienie dziękczynnej mszy w lesie

1659r.

• zdobycie wyspy Als (u Paska Alsen) – zwycięskie

• wysłali Paska z poselstwem do Koppenhagen w związku z podatkami

• udawał, że nie zna żadnego języka, na wszystko odpowiadał „gielt” (pieniędzy); przemówił, gdy dali mu pieniądze („tłumacze”)

• zachwyt nad rozmaitością gatunków ryb

• o robieniu soli z wody morskiej

• historia o tym, jak zgubili się na morzu jadąc na mszę w Niedzielę Wielkanocną

• Czarniecki zachorował, wyzdrowiał, wyzdrowiał dzięki granej muzyce

• atak szwedzkich okrętów podczas obiadu u Ebeltofta

• pojedynek (niedoszły) Czarnieckiego i Montecuccolego

• zdobycie Hedericji mocno podkoloryzowane przez Paska

• list Eleonory na Croes Dyvarne, która wyznaje Paskowi miłość

• chciał do niej jechać, ale przeszkodziły mu szwedzkie działania wojenne

• zwycięskie walki na wyspie Fionii

• opowieść o ślubie domowych duchów, które podarowały stangretowi kołacza

• gdy wracali, odwiedzili piękny klasztor, w którym miał przebywać Luter

1660r.

• uwagi Paska o modzie – że szybko się zmienia

• podarował ukochanej drewniaki w pięknej szkatule

• opis rozpisywania kwater dla szlachty w okolicznych wsiach

• przemowa Paska na pogrzebie Jana Rubieszowskiego i Wojnowskiego –długa i nudna

• gdy wojsko stanęło pod Kozieradami, na szałasie Paska uwił gniazdo drozd, który nie bał się ludzi

• pojedynek z pijanym Nuczyńskim (który go podjudzał), jego bratem (obaj zabici) i Jasińskim, który przeżył

• tchórzostwo Łukasza Wolskiego i mylna relacja o wybiciu całej chorągwi – przestraszył całe wojsko

• bitwa pod Mścibowiem z Rosjanami

• spali na martwym Moskalu

• w czasie bitwy Pasek zdobył piękny krzyż i konie

• przywódca Moskali, Chowański, uciekł, a wojska polsko – litewskie zwyciężyły

• tryumf Czarnieckiego i Sapiehy (mniej entuzjastycznie witany) w fortecy w Lachowicach

• Dołgoruki bił się z naszym wojskiem

• chłopaczek („harcownik”) drażnił Moskali wygadując głupoty na cara

• wiersz Paska o zmienności Fortuny i łask Boga

• bitwa z Chowańskim w okolicach Drucka i Szkłowska – zaskoczyli Rosjan przeprawiając się rzeką

1661r.

• Gorzkowski pozwał Paska o zabicie mu brata obuchem, lecz Czarniecki uznał Paska za niewinnego, bo wyszedł cało z wojennej zawieruchy – Gorzkowski zaniechał procesu wojskowego

• przemowy Paska – wojska chciały się połączyć w konfederację, namawiali go prośbą i groźbą, ale nie chciał

• wyjechał i po cichu chciał dołączyć do Czarnieckiego

• Kozak Mazepa, poddany króla, doniósł na Paska, że ten chce go zdradzić i Pasek został aresztowany

• mowa obronna przed senatorami w Grodnie

• dzielnie odpiera ich zarzuty

• wybronił go bp. Ujejski

• Pasek był na audiencji u króla

• publicznie oczyszczono go z zarzutów

• król mu przebaczył

1662r.

• chciał wrócić do Czarnieckiego – dano mu ludzi i wyposażono na drogę

• przytacza listy polecające od króla Jana Kazimierza i korespondencję do Czarnieckiego, którą wiózł ze sobą

• zganił oficera za to, że brał oprócz ustalonych prowiantów także pieniądze od mieszczan

• ludzie Muraszki rabowali dwór szlachcianki; od grabieży dwór uratowali ludzie Paska

• tamci następnego dnia przyjechali się zemścić, ale zostali rozgromieni

• dostał w nagrodę możliwość eskorty posłów carskich – rzecz dochodowa i mogąca uczynić go sławnym

• w Nowogródku mieszczanie nie chcieli ich przenocować – zaszantażował ich wiążąc burmistrza

• chcieli 130 koni na podwód od mieszczan, hulali im na złość

• wypuścili burmistrza i ruszyli w drogę, lecz Pasek zapowiedział, że nie odda podwodów aż do Warszawy

• marszałek Kazimierz Chwalibóg Żeromski chciał się widzieć z eskortowanymi posłami

• Pasek poczuł się obrażony, bo w liście od niego był raz nazywany „bratem” a raz „przyjacielem”

• list Sapiehy do Czarnieckiego

• przy Narwi zostawił podwody litewskie i ruszył do Warszawy

• w Warszawie Pasek spotkał się z królem, gościł u niego codziennie

• pobił się z Mazepą, który go fałszywie wcześniej oskarżył, pod pokojem królewskim, ale Jan Kazimierz nie ukarał go

• na dworze był człowiek – niedźwiedź, który opluł królową

• Mazepa miała schadzki z żoną Falbowskiego pod jego nieobecność – Falbowski rozebrał go, posadził tyłam na koniu i puścił zhańbionego do domu

• Pasek miał problemy z uzyskaniem zapłaty od króla, w końcu za jego poleceniem wypłacili mu ją Litwini

• zatrzymał się w nieukończonej gospodzie, pobił jej domniemanych właścicieli, potem grozili mu inni Litwini

• uciekł po ciemku i napisał obraźliwy wiersz na ścianie gospody

• oskarżono stryjecznego brata Paska, który nazywał się tak samo, o to, że skorumpował pieniądze, lecz wyjaśniono, że to „polski” Pasek odebrał swoją zapłatę

1663r.

• nieudane działania wojenne za Dnieprem

1664r.

• wojna domowa

• sąd nad Jerzym Lubomirskim, który podważył tron Jana Kazimierza i chciał być protektorem konfederatów; Pasek błędnie zarzuca mu dążenie do korony

• incydent ze strzelaniem do francuskich aktorów na scenie

1665r.

• wojna domowa pomiędzy królem a zwolennikami Lubomirskiego

• następuje fragment, który najprawdopodobniej nie jest autorstwa Paska (zawiera pamflet na ślepego doradcę króla, Prażmowskiego i list St. Warszyckiego do Prażmowskiego

• mocne oskarżenia – zdrajca, rozpustnik

• królowa Ludwika dążyła do osadzenia na tronie polskim Kondeusza

• śmierć Czarnieckiego 16.02

• żona Sułkowskiego pomstowała na króla do niego samego

• król oznajmił dworzanom żartem, że wolałby raczej pogodzić się z Lubomirskim niż zostać u Sułkowskich

• starcie pod Częstochową – zabawnie opisuje Litwinów jako pątników

• traktat w Palczynie

• wojna porównywana do „tańca gonionego”

1666 r.

• intrygi na sejmach

• Pasek zaleca bywanie na sejmach

• śmierć królowej – naprawdę w 1667r. – król bawił się w tym czasie

• zamieszanie i rozbicie w państwie

• porozumienie z Lubomirskim w Łęgonicach

• bitwa pod Mątwami

• król bardzo cierpiał po śmierci Czarnieckiego

• pochwała Czarnieckiego przez Paska

• przytacza tekst traktatu łęgońskiego:

  • deklaracja łaski króla

  • amnestia generalna

  • forma juramentu (przysięgi) komissarzów JKMości

  • forma juramentu panów deputatów od obywateli województw i wojskowych

  • reskrypt na elekcje króla JMości

• Lubomirski ukorzył się przed królem; umarł we Wrocławiu

1667r.

• instrukcje sejmowe Paska dla Adama Nowowiejskiego i Anzelma Piekarskiego:

  • prośba o aprobatę traktatu łęgońskiego

  • próby uzyskania pieniędzy na wojsko np. poprzez zastawienie klejnotów królewskich, daniny od duchownych itp.

  • instrukcje w sprawie kierowania problemem z mennicami

  • relegowania zasiedziałych posłów zagranicznych

  • o odłożenie podatków dla ich województwa

• dostał funkcję komornika granicznego wbrew swojej woli

• wojewoda chciał go ożenić z Radoszowską, kasztelan ze Śladkowską

• Śladkowski aranżuje spotkanie, Pasek zatrzymuje się po drodze, Śladkowscy czują się zlekceważeni

• odłożyli ślub do maja i sprawa ucichła

• uderzał w konkury do Remiszowskiej

• wspomina, że nie doczekali się dzieci – podrzucano im do łóżka np. deski z trumny, żeby żona nie zaszła w ciążę

• zdecydował się na ślub zupełnie niespodziewanie

• brat i narzeczona chcieli możliwie przyspieszyć ślub, Śladkowski - odwlec

• Pasek nie chciał, żeby żona zapisała mu swój posag

• pogrzeb królowej Ludwiki, śmierć hetmana Lubomirskiego i Potockiego

• bitwa pod Podhajcami

1668r.

• wesele pasierbicy, Jadwigi Łąckiej

• abdykacja króla

• bezkrólewie, sądy kapturowe

1669r.

• w Miławczycach i Smogonowie sąsiedzi lekceważyli Paska, uważając go za „advenę” – obcego

• przyjechali krewni żony i nabijali się z Mazurów

• pobił ich i się uspokoili :)

• elekcja króla, Prażmowski ma nadzieję na wybór swego zagranicznego kandydata

• zamieszki wśród wojsk

• pada kandydatura Michała Korybuta Wiśniowieckiego

• elekcja i sejm koronacyjny

1670r.

• przeprowadzka do Smogorzowa

• wesele króla z siostrą cesarza Eleonorą Marią

• zaciągnął się do flisaków i przypadkiem sprzedał pszenicę z zyskiem

1671r.

• przeprowadzka do Skrzyniowa

• zajmował się flisem

1672r.

• przegrana Polaków pod Kamieńcem – pokonani przez Tatarów

• liczne porażki Tatarów

• Pasek dołączył do wojsk pospolitego ruszenia pod Gołębiem i został dowódcą jednej „watahy”

• poszli na zwiady szukać Tatarów

• napotkał opór ze strony podkomendnych

• posłali pachołka, żeby pojechał naprzód i zaprzeczał tchórzom straszącym wojsko

• ubrał konia na wzór tatarski i nabrał podkomendnych, że było w wiosce kilkunastu Tatarów i że to wielki wstyd, że nie udało się ich schwytać – oni chcieli zatuszować sprawę

• zdając relację u króla Pasek powiedział prawdę, ganiąc towarzyszy

• Misiowski oskarżał Paska o zniesławienie podkomendnych

• marszałkiem został Czarniecki, uchwały porządkujące sejm

• szlachta pożyczyła pieniądze województwu na wyprawę

• rozsieczono Firleja Broniowskiego, który był malkontentem (przeciwko królowi)

• Zamojskiego spotkał niemal podobny los, ale król ujął się za nim

• 27 października umarła matka Paska

1673r.

• śmierć Prażmowskiego podczas sejmu pacyfikacyjnego

• walki z Turkami i Tatarami

• dużo cennych łupów po nich

• pewien młodzieniec chciał ucieszyć ojca i przebrał się za Turka – ojciec zmarł ze strachu

• bitwa pod Chocimiem

• śmierć króla

1674r.

• elekcja Jana Sobieskiego

• wojna z Turkami, Tatarami, Kozakami

1675r.

• wszystkie pasierbice Paska wstąpiły do zakonu

• najazdy tureckie na Wiśniowiec, Podhajec i Zbaraż

1676r.

• ciała królów Michała i Kazimierza przywiezione do Krakowa

• duża popularność i pochwała Sobieskiego

• koronacja Jana III Sobieskiego

1677r.

• Pasek wydzierżawił Olszówkę i Brzeście

• umarł jego ojciec

1678r.

• spaliły się wszystkie najlepsze futra Paska w karczmie, w której nocował jadąc na zaręczyny przyjaciela

• uwagi o przyjaźni i przyjaciołach

1679r.

• ustawa, którą wyprosili Litwini: dwa sejmy miały się odbywać w Krakowie, trzeci na Litwie

1680r.

• król chciał od Paska jego tresowaną wydrę – Robaka

• wydra spała w łóżku, broniła Paska, walczyła z psami i łowiła ryby na rozkaz

• ukąsiła księdza, który myślał, że to rękaw z futra wydry

• wydra uciekła królowi, zabił ją przypadkowy dragan

• Pasek chwali się swoją umiejętnością tresury zwierząt

• spłonęła mu stodoła, za namową innych niesłusznie oskarżył sąsiada, później okazało się, że stodoła zajęła się od innego pożaru

1681r.

• bardzo chorował

• tak jak w ciągu ostatnich lat zajmował się flisem

• pogrzeb przyjaciela, Andrzeja Komornickiego

• na zachodzie pokazała się kometa

1682r.

• uwagi o pogodzie

1683r.

• zawarto przymierze z cesarzem; Pasek błędnie uważa, że także z Wenecją i papieżem

• uwaga nad postępem sztuki wojennej i braku możliwości obrony fortec przed wymyślnym uzbrojeniem

• odsiecz wiedeńska (12.09)

• cesarz turecki przysłał wezyrowi pod Wiedeń postronek grożąc, że go na nim powiesi, jeśli oblężenie Wiednia zakończy się niepomyślnie

• ucieczka oblegających Wiedeń, zostawili w obozie cały dobytek

• zachwyt nad bogactwami i uwaga nad delikatnością i zniewieścieniem Tatarów

• bardzo chwalono Polaków za odsiecz

• luteranie i kalwini mieli chcieć przegranej Polaków

• węgierski rebeliant Tekieli walczył po stronie Turków, a nie chrześcijan pod Wiedniem, bo finansowały go gminy luterańskie, przez nich uważany za bohatera

• Pasek kupił obraz Tekielego i kazał chłopu wytrzeć nim tyłek

• w karczmie w Gdańsku ludzie szemrali przeciwko katolikom i odsieczy wiedeńskiej; Pasek ze świadkiem chcieli donieść burmistrzowi, ale nim go zastali, świadka zastraszono i przekupiono

• radość wiedeńczyków z powodu przyjazdu Sobieskiego

• Turcy pod Parkanami wycięli w pień polski oddział, potem rzucili się na króla i husarię, którzy musieli salwować się ucieczką

• dowódca turecki posłał swemu wodzowi głowę zabitego wojewody pomorskiego jako głowę Sobieskiego

• 9 października Polacy i Niemcy ruszyli w odwecie na Turków

• w zamieszaniu pod Turkami zawalił się most na Dunaju

• rozgromili Turków

• Niemcy zabijali Turków bardzo okrutnie i bez litości

• opowiada o tchórzostwie Niemców, którzy nie atakowali, dopóki nie nadeszły polskie oddziały

• cesarz chciał, żeby nasze wojska wróciły do kraju przez Śląsk, ale Polacy uparli się, żeby wracać przez Węgry

• aby zdobyć „język” (informatora), wysłali dwóch Kozaków pod Seczyn. Gdy padły strzały, jeden z nich uciekł, a drugi udawał zastrzelonego; gdy podszedł do niego Turek, chcąc go ograbić, ten go złapał

• oda autorstwa Paska do bohatersko umierających za ojczyznę (w szczególności do Lanckorońskiego, jego przyjaciela, któremu odstrzelono nogi); liczne porównania do wydarzeń antycznych

• dopiero blisko granicy zjawiło się wojsko litewskie

• Litwini bardzo żałowali, że ominęła ich okazja do wykazania się, wzięcia łupów

• śmierć hetmana polnego, Sieniawskiego

• Stefan Kunicki, hetman dla Kozaków, został przez nich zabity

1684r.

• Pasek miał w tym roku mieć aż 8 procesów sądowych

• wyprawa Sobieskiego za Dniestr

• wojska cesarskie ruszyły na Turków i zajęły Węgry

1685r.

• sprzedał z zyskiem zboże w Wielkopolsce

• zachorował na „choróbkę z przepicia”

• w gorączce widział zakonnika bernardyna, który go „uzdrowił”

• zaraz po chorobie popłynął na flis

1686r.

• przemowa Paska do przyjaciół przed wstąpieniem ich córki do zakonu

• flisował do Gdańska

• wojska cesarskie pokonywały Turków

1687r.

• problemy z długami zaciągniętymi przez pierwszego męża swojej żony ;)

• Pasek przesadza, wyliczając koszty związane z wychowaniem dzieci

1688r.

• przeprowadził się do Madziarowa

• proces z margrabią w Lublinie

• sejm w Grodnie

• skarżył się na margrabię do króla

• oboźny koronny, Chełmski, broni Paska i wstawia się za nim u króla

• król rozmawiał z synem Paska, Stanisławem

• obiecał pomóc Paskowi

• kazanie u karmelitów obrażające szlachtę

• król wezwał Jana Pieniążka, który obiecał pomóc Paskowi

na tym pamiętnik się urywa.... (i dobrze, bo strasznie długi był :)))

Wacław Potocki, Wiersze wybrane,

oprac. Stanisław Grzeszczuk, wstęp Janusz Gruchała,

wyd. 3 zm, BN I 19, 1992.²⁰

WSTĘP

1. Prolegomena²¹

• wiele utworów pozostaje jeszcze w rękopisach, opinia o twórczości P. „na wyrost”, najpłodniej-szy poeta baroku, najczęściej podaje się 300 000 wierszy, brak stosownych wydań spuścizny P. i opracowań,

1. Ziemiański żywot.

• z ariańskiej rodziny szlacheckiej herbu Szreniawa w ziemi bieckiej, trzeci syn Zofii z Przypkow-skich i Adama P., brat matki, Samuel Przypkowski, przywódca ideologiczny zboru i poeta, ur. w ppierwszej połowie lat dwudziestych XVII w., staranne wykształcenie, służba żołnierska (być może brał udział w kampanii na Ukrainie przeciw zbuntowanym Kozakom), w 1646 podział spadku po ojcu między trzech braci: Jana, Jerzego i Wacława, opieka nad matką, ślub w 1648 z Katarzyną, dzieci: Stefan (1651), Zofia (1655) i Jerzy (1661), bitwa pod Beresteczkiem 1651.

• 1658 zmiana wyznania P., żona pozostała arianką, liczne urzędy świadczące o szacunku, jakim go darzono: sędzia skarbowy województwa krakowskiego, podstarości i sędzia grodzki, 1669 ślub córki z Janem Lipskim, dzielnym żołnierzem i pułkownikiem Rzeczypospolitej, 1678 pod-czaszy krakowski,

• 1673 śmierć Stefana podczas wyprawy chocimskiej, 1676 śmierć Zofii, 1681 ślub Jerzego i skandal (Jerzy zabił swojego szwagra), rozczarowanie Janem Kazimie-rzem, 1681 śmierć naj-starszego brata, Jana, 1682 śmierć ukochanego zięcia, Lipskiego, 1685 śmierć żony (40 lat małżeństwa), 1687 śmierć drugiego brata, Jerzego, 1691 śmierć syna, Jerzego, P. zaopiekowa-ła się synowa, żona Jerzego, Aleksandra, która zamieszkała z nim wraz z dwójką wnuków P., zm. 1696, pochowany w Bieczu, grób nie zachował się.

1. Dorobek poety.

• okres ariański: pierwsze wiersze 1644-1648, Pojedynek rycerza chrześcijańskiego z E. z Rotter-damu „Podręcznik żołnierza Chrystusowego”, Tydzień stworzenia świata, Pan bóg dobry, czło-wiek zły we wszystkich drogach swoich – skrócone dzieje zbawienia od grzechu pierwszych lu-dzi do wizji nowego Jeruzalem (z Apokalipsy), Rozkosz światowa i Rozkosz duchowa – parafra-za utworu H. Morsztyna, częściowo niezachowane pieśni religijne, dwa romanse wierszowane: Judyta i Wirginia panna, z rzymskiej historii wyjęta, dwa utwory historyczne: Katalog monar-chów i królów polskich (od Lecha do Jana Kazimierza) oraz Pokosz gliniański (z czasów Ludwi-ka Węgierskiego, walka szlachty o swoje prawa).

• 1660-1670: przeróbka ariańskich wierszy religijnych na katolickie, romanse: Syloret, Lidia i dwie nowelki wierszowane, przekład Argenidy Johna Barclaya, Transakcja wojny chocimskiej, rozpo-częcie układania słownika mitologicznego + zbiór przysłów Zebranie przypowieści (i przysłowia) polskich.

• 1671-1678: utwory okolicznościowe, zaangażowanie w politykę, poemat o Janie III Sobieskim Merkuriusz nowy, Zgoda – potrzeba tolerancji, Periody – wyraz żalu po śmierci Stefana, kolejne redakcje Wirginii, Argenidy i Transakcji, panegiryki na cześć króla Jana III, sielanka Libusza – dialog Apollina i Muz o małżeństwie, kobietach i rozwodach, Sielanka dla zięcia, w 1677 zbiór 700 fraszek (IV część Ogrodu nie plewionego).

• po 1679: poemat alegoryczny Rozbój duchowny na drodze zbawiennej a przy tym Wizerunk mi-łosierdzia Syna Bożego Ch. Pana nad wszystkiemi grzesznemi ludźmi, dwie redakcje opisu mę-ki Pańskiej, pieśni religijne, niezachowana parafraza Nowego Testamentu.

• po 1682: skompletowane zbiory Ogród nie plewiony, Poczet herbów i Moralia, przygotowanie do druku Argenidy.

• dążenie do perfekcji, uaktualnienia utworów.

1. Romansopisarz.

• dydaktyzm, sensacja, alegoryczność Argenidy

1. Kronikarz wojny chocimskiej.

• elementy epopei: inwokacja, dzieje narodu, liczne sceny batalistyczne, mowy wodzów.

• źródła: pamiętniki Jakuba Sobieskiego z kampanii chocimskiej z 1621, Władysław IV S.Twardo-wskiego, Gofred Tassa – Kochanowskiego.

• temat: sukces Jana Karola Chodkiewicza – niewielki oddział polski powstrzymał natarcie ogro-mnego wojska sułtana Osmana, idealizacja Polaków, zwierzęce cechy Turków, pesymistycznie i krytycznie o współczesnych.

• liczne dygresje: filozoficzne rozważania, mit złotego wieku…, descendentalna wizja świata.

• druga redakcja w 1675: Sobieski królem, powtórna wygrana pod Chocimiem.

1. Dramaturg.

• jedyny utwór dramatyczny: Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim, scenariusz widowiska miste-ryjnego, wyjątkowy w dorobku P., arcypoważne treści + humor, o nawet elementy farsy, skąpe didaskalia, 5 luźno powiązanych ze sobą aktów: nawiedzenie grobu przez 3 Marie, rozmowa Pi-łata z rotmistrzem i setnikiem o wczoraj i humorystyczny dialog z Judaszem, lament Maryi w Wieczerniku i objawienie się Jezusa, narada kapłanów żydowskich oraz narzekanie diabłów na Chrystusa, ostatnia scena dialog Śmierci z Żywotem.

1. Liryk.

• duża rola problematyki etycznej, zintelektualizowanie liryki, elementy katastroficzne, doskonała znajomość Biblii.

• Decyma pieśni pokutnych – znane z katolickiej wersji, zbiór dziesięciu wyznań grzesznika przed Bogiem, podobieństwo do Grabowieckiego.

• Pieśni pokutne – najpóźniejszy z trzech dużych zbiorów religijnych P., większa dojrzałość.

• liryka funeralna: Periody – 18 trenów, religijny wymiar żalu, odnajdywanie w Bogu partnera bo-lesnej rozmowy o nieszczęściu.

1. Autor Ogrodu.

• w rękopisie, najwcześniejsza datowana fraszka z 1647, ok. 1677 pierwszy zbiór: Jovialitates albo żarty i fraszki rozmaite, ponad 700 tekstów, żarty rubaszne, 1679 dodane 470 utworów, z lat 80. ok. 550 utworów, ok. 1690-1691 ostatnia partia – ponad 230 tekstów

• wielogatunkowość Ogrodu, kronika życia P., dominuje komizm sytuacyjny + dowcip językowy, zagadki, kalambury, żywioł zabawy, krytyka duchowieństwa i magnatów, nieliczne panegiryki.

1. Ideolog szlachecki.

• problematyka polityczna i społeczna zwł. pod koniec życia, Poczet herbów szlachty Korony Pol-skiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (1683-1695), idealny portret szlacheckiego stanu, wier-sze na herby + alegoryczne tłumaczenie znaków herbowych, gra poetycka.

1. Moralista i satyryk.

• 1 księga Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg w każdym stanie żywota ludzkie-go… 5 części po 200 stron każda, 2 ksiega Przypowieści, sentencji do cnót i obyczajów żywota ludzkiego należących… 254 wiersze.

• pamiętnik poetycki P., żródło: E. z Rotterdamu Adagiorum chiliades quattuor, tematy: od spraw politycznych do uszczypliwości pod adresem sąsiadów i żartów w stylu Ogrodu, nawołanie do obrony uciskanych chłopów i tolerancji najbardziej wyeksponowane, dzieło człowieka starzeją-cego się – „starcze zrzędzenie”.

1. Warsztat.

• sam uważał się za „rzemieślnika”, sformułował coś w rodzaju programu własnej twórczości (gł. w Moraliach), bystry obserwator szczegółów, wyczuwający doskonale nastrój, tradycjonalista, widzi siebie raczej jako tłumacza niż twórcę oryginalnego, gł. trzynastozgłoskowiec, samorod-ność talentu i brak dyscypliny artystycznej, brak zdolności kompozycyjnych.

• język: jędrny, bogaty i poprawny, neologizmy, purysta językowy, elementy gwarowe małopols-kie, Składnia: długie, zawikłane zdania wielokrotnie złożone, zaburzony szyk, styl rozwlekły.

1. Znaczenie.

• P. nie osiągnął większej popularności za życia, utwory w rękopisach w niewielkim obiegu czytel-niczym, indywidualna sarmackość poety.

TEKST

1. TRANSAKCYJA WOJNY CHOCIMSKIEJ (fragmenty)

• wprowadzenie: Osman zgromadził wojska „na Polaki”, dzięki Bogu „spadł z imprezy swojej [nie zrealizował swoich zamierzeń]”, po miesiącu oblężenia Chocimia musiał odstąpić, autor zebrał z różnych „manuskryptów i diaryjuszów” i „relacyj ludzi starszych” potrzebne wiadomości.

• część pierwsza: „sarmacki Mars” i „durny Turczyn”, apostrofa do Boga z prośbą o łaskę i zgodę, dygresja; część wtóra: opis Chodkiewicza „późne wieki, siwy włos …/ Mars z oczu, powaga mu sama bije z twarzy”; część trzecia: zbytki „Wkoło fraszki rozliczne od śkła i kamieni”, zniewieś-ciali Polacy współcześni, chciwość duchowieństwa, „Patrzcież na świątobliwe ojców swych ob-razy”; część czwarta: wojsko tureckie, opis janczarów, dotąd nieznane Polakom słonie, towarzy-szy im głośna muzyka trąb i surm, dygresja – obecnie Polacy nie potrafią dźwignąć puklerzy przodków, noszą pierścionki, tymczasem pozostałe państwa rosną w siłę, mowa Chodkiewicza, nadzieja na zwycięstwo tylko w Bogu, nawołanie do ataku, hasłem „Jezus”, Bóg sadza na trony, a niewdzięcznym odbierasz koronę, aureola nad głową hetmana, wojsko śpiewa Bogarodzicę; część piąta:wschód, atak na Kozaków, działa tureckie, walka, ucieczka Turków, Osman także ucie-ka, rzeź w tureckim obozie, z pzrykrością autor wspomina o masakrze bezbronnych uciekinie-rów w Wołoszy, „Oddzierano od piersi niemowlątka ssące/ i bez wszelkiej litości…/ w drobne kęsy o twarde roztrącano skały”, Lubomirski odradza powiedzenie o tym Chodkiewiczowi, bo ten mógłby umrzeć „na miejscu… w gniewie”, sam każe powiesić kilku winowajców; część szós-ta: narada u Chodkiewicza, poseł do króla z prośbą o wsparcie; część siódma: do Osmana przybywa basza Karakasz z posiłkami „tym durnym Polaczkom nachylemy grzbieta”, prowadzi atak na Chocim 15 września, wdzierają się do miasta, Chodkiewicz wzywa do walki, Karakasz ginie, Turkowie porzucają trupa wodza i uciekają, nocą Kozacy wdzierają się do obozu tureckiego „we śpiączki łeb utną szkaradnie”, Chodkiewicz umiera, rozpacz wojska; część dziewiąta: mowa o Janie Lipskim (dziadek zięcia P.), rotmistrzu husarskim i jego czterech synach, przestroga Lipskiego, by walczyli odważnie do końca i nie poddawać się, walka tych pięciu, Lipski poległ; część dziesiąta: traktat pokojowy z Osmanem, królewicz Władysław dzię-kuje Bogu za zwycięstwo, Zygmunt III, król, złości się, że traktat zawarty bez niego, gdyby nie jego lenistwo, zwycięstwo należałoby dla niego, pochwała Sobieskiego – króla, który wziął „wprzód szablę niźli berło”, oby szczęście mu zawsze sprzyjało.

1. PIEŚNI

1. Pieśń LIV – sąd Boży za grzechy, grad zniszczył plony, głód, zagrożenie ze strony nieprzyja-ciela, rozpacz po utracie zbóż, ogrodów, sadów, prośba o odpuszczenie win.

2. Pieśń LXIV – przeprosiny za znieważanie, ignorowanie Boga i grzechy przeciwko niemu, bunt kozacki, wojna z Moskwą 1654-1655, najazd szwedzki i Rakoczego 1657, prośba o łaskę.

3. Pieśń VI. Żywot ziemiański spokojny i szczęśliwy – szczęśliwy ten, „który na swoim się zago-nie zstarzał”, uczciwy, pobożny, pracowity, niezainteresowany polityką i prawem.

4. Pieśń abo tren XXXVIII od wiosny – nadchodzi wiosna, człowieka nic nie smuci, ale on cierpi, podział wiersza na części: wzrok (oczy go bolą), zapach (nie cieszą go perfumy), dotknięcie (wszystko go kole), słuch (lutnia Orfeusza wzmaga cierpienia) i smak (nic mu nie smakuje), nie ma wiosny bez jego syna, który nie „uczuł lata”.

5. Pieśń albo Tren XXXIX od lata – nadzieja i oczekiwanie na owoce pracy, kilkakrotnie powtó-rzone „Miłe lato nastało”, ojciec szczęśliwy, gdy przyjdą do niego dzieci, on rozpacza: „Miałem – nie mam, spiewałem – dziś wyję, niestoty!”.

6. Pieśń albo Tren XL od jesieni – owoce pracy, on wszystkim zabawom „przyjaźń wypowiada”.

7. Pieśń albo Tren XLI od zimy – oporządzanie zwierząt, przędzenie, opowieści wojenne, polo-wania, on nie ma dla kogo zbierać pieniędzy, wspomina widok syna w trumnie.

1. DYJALOG O ZMARTWYCHWSTANIU PAŃSKIM (fragmenty)

• akt 2: Piłat dziwi się, co się stało ze stróżami i jego pieczęcią, „Miałżeby ten Jezus ożyć?”, żału-je, że nie posłuchał przestróg żony, wpada Judasz, planuje samobójstwo „Za mego Pana, dziś będę umierał!”, Piłat podejrzewa go o kradzież ciała Jezusa, Judasz przekonuje go, że to był Syn Boży, pieniądze już się dla niego nie liczą, przeklina swoją chciwość i swój grzech: „Wyda-łem dobrodzieja, wydał na mord srogi!/ Taniom cię oszacował”, ciska worek i odchodzi, Piłat osłupiał.

• akt 5:Lucyper, Belial i Gryga rozpaczają, że ich wszelkie starania i całą pracę szlag trafił [okreś-lenie moje!], „Takem i ja rozumiał, że nam ten świat dadzą”, Gryga skarży się, że Michał źle go potraktował (m.in. nazwał „sprośną gadziną” i zamknął w łąńcuchu), Lucyper odgraża się, że jeszcze go popamiętają, Belial radzi z Dekalogu poodcinać słowa „nie”, Gryga by wprowadzil zmiany, np. „Nie będziesz kradł,/ nie będziesz jadł”, Anioł się zjawia i grozi mu wyłupieniem oczu, monolog Śmierci: o nikogo (syna, siostrę, brata) i o nic (miłość, płeć, wiek) nie dba, nie ma możliwości uciec przed nią, przychodzi Żywot i informuje Ś. o zmartwychwstaniu Jezusa, Ś. się dziwi i rzuca kosę, pieśń dziękczynna do Jezusa za zwyciężenie śmierci.

1. OGRÓD, ALE NIE PLEWIONY

część I

1. Inwentarz podgórskich majętności – humorystycznie brzmiące miejscowości między Gorlicami a Grybowem: Zbęk, Wytrzeszczka, Opłakaniec „wesoły”…

2. Na „Ogród nie wyplewiony” – im głębiej w las, tym więcej różnych drzew, różnorodność fraszek.

3. Aequivocatio²² - szlachcic wybiera się do cyrulika, ten akurat wychodzi, sz. „talera nie będzie”, cyrulik zawraca, goli go i dostaje 1/6 talera (2 szóstaki), bo „talera nie będzie”

4. Łożnica – matrony narzekały na tyfus-„łożnicę”, a panna młoda na „łożnicę”-noc poślubną.

5. Słówkiem się nieuk wyda – u króla dwóch posłów, bieglejszy w łacinie czyta: „Felici omine…”²³, na co nieuk: „Proszę nie omijać, lepiej wszystko czytać”

6. Trefunek – gospodarz na drzewie, parobek i dziewczyna pod nim.

7. Ksiądz na dzwonnicy – w pokucie przeszkadzały księdzu ptasie zaloty.

8. Źle zrozumiawszy, nie nauczysz dobrze – „Kto umie po łacienie, że wszędy przejedzie”, ksiądz mało się nie utopił przy przeprawie przez rzekę.

9. Femina tactu, visu basilicus²⁴ - smok zapachem, źle zawiązywać „ligą” z harpiją, bazyliszkiem…

10. O fraszkach – spowiadał się księdzu z fraszek, jako pokutę ma je spalić, odradza mu przyjaciel.

11. Na urząd podczaszego – świętowanie otrzymania urzędu, nazajutrz kac, lepszy niższe starostwo.

12. Czemu księża łakomi – oprócz kleryków wszyscy zdzierają z żywych i umarłych.

13. Dwaj błaznowie – Cygan i chłop udający szlachcica.

14. Z niechcenia zgoda

15. Na nowego szlachcica – szlachcicami rzemieślnicy.

16. Do starosty z nowego szlachcica – kupione szlachectwa.

17. Kto mocniejszy, ten lepszy – katolicy a arianie, w co lepiej wierzyć.

18. Veto albo nie pozwalam – nadużywanie prawa veta.

19. Świat turma – każdego czeka śmierć, prędzej czy później.

20. Kraków – „nie KRAdnie KRAków”, kupił kapelusz i bindę, a zabrakło mu na opończę (padało).

21. Czego człowiek zataić nie może – nietrzeźwości i miłości.

22. Na fraszki [Radem ci, zacny gościu, w domu swoim cale!] – gość „żarty ładniejsze przy winie”, gospodarz „albo kpić, albo pić”

23. Szlachectwo od ptaków – popijawa z Gawrońskim, Gąseckim i Kaczorowskim.

24. Skrupulat w ożenieniu – sąsiad chce się ożenić, ale nie z bogatą, ubogą, wdową, panną, piękną, szpetną, młodą, starą, dużą i małą.

25. Co czas znajdzie, czas zgubi – wszystko przemija.

26. Braterska admonicyja do ichmościów wielmożnych panów braci starszych – zniewieściali Polacy.

27. Raj z światem – człowiek wygnany z raju do pracy, magnackie uczty.

28. Pijany a dziecię prawdę powie – chłopiec na służbę, nie chce nosić ogona za panią „krowa?”

29. Do jegomości pana chorążego zatorskiego

30. Niedyskretny gość

31. Do wielkiego pana – bogactwo nie daje wejścia do nieba, lecz cnota.

32. Na fraszki [Szpetny żart – powiedają – gdzie boli a śmierdzi]

33. Do gospodarza – ksiądz w przeciwieństwie do chłopów „bez pługu, bez brony/ Ma żyto; co rzecz większa: ma dzieci bez żony”.

34. Daleko różne przezwisko od samej rzeczy

35. Frantowska odpowiedź – pyta, co chłop wiezie, mimo że widzi drwa, chłop drwi, że siano.

Ogroda nie wyplewionego część wtóra

1. Odpowiedż na co inszego – „którą zegar bije?”, dziewka „Nie zegar u nas bije, ale zrzędna pani”.

2. O poecie – zabawny wierszyk od znajomego na poprawienie nastroju P. w żałobie po dzieciach.

3. Słuchanie wierszów sen przywodzi – usypiają starsze żony, młodszych nie uśpi nawet kołysanie.

4. Dziesięciny – chłopi, jak przykazał Bóg, pracują w pocie czoła, plebani korzystają.

5. Płótno.

6. Biskup krakowski ze skotakiem²⁵ - pasterz pyta o ubóstwo św. Piotra, dokąd pójdą biskupi po śmierci, za książętami po piekła?

7. Na swoje wiersze – „nie dbam o kucharzów [krytycy], gdy goście kontenci”.

8. Nienadana ceremonija – król u szlachcica, zbędna ceremonia.

9. Spowiedź – chłop zabil człowieka, ale spłodził na jego miejsce kilku innych, jezuita: zabójstwo z cudzołóstwem.

10. Ciasna droga do nieba – w księgarni „Gościniec do nieba”, lepiej zaprowadzi Pismo Św.

11. Nie jest mądrego mówić: nie rozumiałem – lis i kozioł w studni.

12. Znak złodzieja – kradnie ten, co się najwięcej skarży na ubóstwo.

13. Cnota z ubóstwem – trudno rosnąć cnocie, gdy grzech ją zagłusza.

14. Wielcy złodzieje mniejszych wieszą

15. Pamięć – łapie wszystko, co w wpadnie w sieć rybacką.

16. Trefunek na Mazoszu – ksiądz chciał ożywić kazanie, stzrelił z armaty, wszedł na ambonę i „Zabito!” wszyscy wylegli z kościoła, by zobaczyć, o kogo chodzi.

17. Weksel nowomodny

18. Na gęste nobilitacyje – chłopi do szlachectwa.

19. Chłopi – synowie Kaina.

20. Czemu więcej białej niż męskiej płci

21. Na tak częste różnych ludzi nobilitacyje – chłopi i cudzoziemcy do szlechectwa.

22. Do kasztelana – obrażony, że P. nie napisał w liście do niego „jaśnie wielmożny”

23. Do ojców Societatis – „co bóg z łaski daje, człek w człeka chce wmusić”

24. Sposób na upartego w gniewie – jeden udał, że umiera, żeby drugi mu przebaczył obrazę.

25. Na fraszki Kochanowskiego.

26. Nowa szlachta – Włoch został polskim szlachcicem.

27. Nowa usaryja

28. Usaryja z Włochów – po raz trzeci wezwanie na pospolite ruszenie, rynsztunki przodków z lamusa

29. Prawa szlacheckie jako pajęczyna

30. Natura wszytkim jednaka – my się gwałtem różnimy między sobą, wobec śmierci równi.

31. Wszytko prócz cnoty skazie i śmierci podległo.

32. Odrwić świat

33. Lekka uwaga prerogatywy szlacheckiej – panowie wydają swe córki za chłopów za pieniądze.

34. Na wyderkafy²⁶ - krytyka wyderkafów

35. Chłopiec się panu sprawuje – 2 chłopcy się pobili za nazwanie jednego z nich i jego pana kpami

36. Nierówna krzywdzie pomsta

Ogroda nie wyplewionego część trzecia

1. Consilium malum consultori pessimum. Zła rada rajcy najgorsza – gospodarz nie chciał przyjąć do gospody żołdaków, chyba że przyprowadzą mu krowę, ukradli, on ją zabił, nazajutrz żona, że ich okradziono, żołnierze pocieszyli gospodarza, że przynajmniej nikt go nie powiesi za kradzież.

2. Żałoba po mężu, ale z uwagą – rozpacz na pokaz, bez łez.

3. Kaznodzieja młody – zarozumiały zapomniał wspaniałego kazania, powiedział tylko: „Łukasz was lekarz pozdrawia” i zamilkł, w końcu wójt mu odpowiada, żeby tego Łukasza też od nich pozdrowił.

4. Spowiednik Włoch w Polszcze – przestrzega spowiadającego, żeby go mąż jego kochanki nie zdybał, bo będzi miał gorszą pokutę niż on mu zada.

5. Domator nie mógł wspomnieć, jako Turków zową

6. Na chłopów podgórskich – szlachta po obycie za granicę, chłopi – żeby kraść

7. Większy gust ludzie mają w fraszkach niż w rzeczach nabożnych.

8. Spowiedź żołnierska – ksiądz radzi mu się ożenić, ale nie chce ich wspomóc.

9. Żartem się prawdy domówić – chłopiec usypia mówieniem pana, w końcu „trzeba mi pieniędzy”

10. Do domatora

11. Kto pijany, zrywa sejmiki – zgubią Rzeczpospolitą

12. Nierządem Polska stoi – „co rok to nowe prawa i konstytucyje”

13. Murowany komin

14. Beata simplicitas²⁷ – nowe prawa, coraz cięższe (pańszczyzna)

15. Fortel na zrzędną żonę – nie chciała go puścić na sejmik, zmyślił, że król ją pozdrawia

16. Alienatio²⁸ dóbr ziemskich

17. Zbytki polskie – „O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?”

18. Domyślny sługa, kędy nie trzeba

19. Uciśnienie szlacheckiego od duchownego stanu – księża pustoszą bardziej niż Turcy i Orda

20. Na mnicha importuna²⁹ - przyjechał późno, objadł i opił gospodarza, został na noc, gaduła.

21. Głupi z prostakiem dwaj bracia rodzeni

Ogroda nie wyplewionego część czwarta

1. O Matuszu – polityczna pani przestrzega sługi, że, gdy czegoś nie ma, mówi się „przebrało się”, ci „Przebrało się i Matusza”.

2. Humor polski – powieszony Polak w Holandii za zabicie Holendra, Rej-poseł ”Przecię naszy górą”.

3. Do jednego senatora – narzekał na Polskę i wyjechał, P. zostanie i będzie tu naprawiać.

4. Po smacznym kąsku nie wadzi się napić – mąż topi kochanka żony, ona nie pomaga mu.

5. Chłop łacinę – Chomo wysyła syna na naukę, ten czyta „Homo jest człowiek, a anima dusza”

6. Na wiersze – nie składa wierszy, ale same rosną.

7. Na łakomstwo – chłop złotnika, co dostałby za tyle złota, ten mu usługuje, a chłop tylko ciekawy.

8. Icon narodów – Jezus w więzieniu, Polacy-odbiją, Niemcy-wykupią, Ruś i Węgrzy-wykradną

9. Kazanie do zbójców

10. Dekret sprawiedliwy – testament: wszystko zakonnikom, a gdyby syn żył, mają mu coś dać.

11. Zła żona – burza na morzu, wyrzucane balasty – żona.

12. Golono, strzyżono – kłótnia męża i zony, on ją wrzuca do wody, utopiła się.

13. Jaje niż oko – student zobaczył Żyda i wybił mu oko jajkiem, ten, że student marnuje jajka.

14. Niewczesna przestroga – współbiesiadnicy okradli go.

15. Żadna reguła bez ekscepcyjej³⁰ – chory sprowadza doktorów, kłócą się, jak w Polsce.

16. Wet za wet – łapówką cytryna, król odrzuca prośbę.

17. Belweder³¹.

18. Sofista – z 3 jajek zrobił 5: kto ma 3, ten ma 2, 3+2=5, ojciec zje 3, a on te 2 dodatkowe.

19. Fraszki i żarty rozmaite, ale trochę bezpieczne – jeśli ktoś nie chce czytać wszetecznych wierszy, lepiej żeby nie czytał i statecznych.

20. Omyłka

21. Non utraque Caesar³² – szlachcic tylko po ojcu.

22. Koniec fraszek – „nazbyt tych brydni!”

Ogroda nie wyplewionego część piąta

1. Przy posłaniu fraszek – „Czy małoż też na świecie fraszek?”, jeśli wolisz coś poważnego, weź Pismo Św.

2. Na ktosia – powieszony złodziej, sąsiad – ten, co pisał „paskwile”

3. Genesis, 2

4. Do zelanta sine scientia³³

5. Prawda, z niechcenia – ksiądz powierzchownie chwali nieboszczyka, kobieta drzemała, przestraszyła się huku i krzyknęł: „Kiep, kiep!”, Ksiądz: „Głos ludzki – głos Boży”.

6. Złe pieniędzy pożyczanie – wojewoda pożyczył pieniądze Węgrzynowi, Słowik, że woj. to błazen, bo Węgrzyn nie odda ani pieniądzy, ani wina, chyba że sam jest błaznem.

1. NAGROBKI

1. Papieżowi – robak go toczy…, „ O wystawa, o pompa prózna tego świata”.

2. Królowi – kiedyś „kłaniałeś się żywemu [królowi] aże do upadu”, teraz odmiana.

3. Senatorowi – bardziej był za prywatą niż ojczyzną, nie ma już Zamoyskich i Tęczyńskich.

4. Astrologowi – wiedział o wszystkim, ale nie przewidział swojej śmierci.

5. Poecie – opisywał wiele rzeczy, „Ja, poeta, w tej mogile dyszę/ I to śpiewam ostatnim na wszystek świat rymem,/ Że każdy, co się rodzi, tym się stanie, czym-em”.

6. Pochlebcy – „Ciało tu leży, nie wiem, co mówić o duszy”.

7. Ciurze – złodziej, bogaty bezkarny, „Ale o cóż na świecie łacniej jak o ciury?”

8. Kmieciowi – „ Na wszytkich kmiecie robią, jeden wół na kmieci”.

9. Zagrodnikowi – całe życie pracował, nie bał się śmierci.

10. Nowemu szlachcicowi – ale człowiek stary, szewc.

11. Grobowi – tu leżą ci, którzy grobów nie mają – Herkules, Samson, Aleksander Wielki.

12. Pijanicy – cały: „Tu leży pijak sławny; ten, gdy na sąd wstanie,/ Spytany, co wżdy czynił, rzecz: <Piłem, Panie>”

1. PRZEPISANE NARRACYJE

1. Potrawy różnych narodów – Węgrzyn-wino, czostek i słonina, Holender-samo masło, Aglik-baranina, Francuz-żaby, cytryny i figi…, Polak-pieczeń z wołu, „zwłaszcza jeśli spaśny”, teraz żółwie, ślimaki, żaby, „stąd mało serca, mniej sieł ani zdrowia wiele”

2. Nabożna jejmość – sypiała z księdzem, żeby w razie śmierci być wyspowiadaną.

3. Pan wielmożny z ziemianinem – pan chwali się, co jada, potem o chorobach, ziemianin je mniej, lecz nie choruje.

1. POCZET HERBÓW SZLACHTY KORONY POLSKIEJ I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

1. Dzieł wiekopomnych niezwyciężonego serca – starożytni przodkowie walczyli za Ojczyznę, przykłady z mitologii, prośba o łaskawe przyjęcie do młodych, 12 wybrał sam Bóg.

2. Na Orła polskiego – „Biały Orzeł, tak dzisia zedrwiał, tak osowiał”, „skubią go gawroni”, zbytki, ozdobne suknie, nie zbroje, ucisk chłopów.

3. O szlachectwie. Z okazyjej Orła – „Nie Polska tylko, wszystkie miewały to kraje,/ Że w prawo obracały stare się zwyczaje”, teraz nierząd.

4. Snop Zygmunta III. Początek – Polska miała być spiżarnią Europy, a sama głoduje.

5. Epitafium Ciołkowi – kmiecie ciołkami i wołami.

6. Z okazyjej herbu Rola – „Byli sławni przed laty ubodzy hetmani”, ustrój w Atenach, w Polsce większość gruntów trzymają księża, nie ma gdzie się szlachta i żołnierze rodzić.

7. Do herbownego domatora – „Na gęsiach sto razy grać lepiej niżli się bić!”.

8. Do księdza herbu Łada – nie liczy się szlachectwo, ale czysty żywot.

9. Z okazyjej lemieszów – kiedyś wojna, nie złoto, obrona ojczyzny niż własna zagroda.

10. Z okazyjej Pernus herbu – kiedyś handel i rzemiosło bez szlachectwa.

11. Złota wolność. Początek

12. Nagrobek wolności – „złota wolność tu leży”, swawola zagraża Rzeczypospolitej, wcześniej pobożność, teraz „z ruin ojczystych sobie buduje pałace”.

1. ODJEMEK OD HERBÓW SZLACHECKICH

1. Przedmowa – Bóg stworzył wszystko dobre, ale pojawiły się grzechy i skazy, pesymizm rozciąg-nięty na całą rzeczywistość, degeneracja ludzkości, „Wszytko opak i wszystko na dół się obraca”, zbytek i zniewieścienie szlachty, wyniszczenie podatkami i nadmierną pracą poddanych.

2. Prus, półtora krzyża – „Co rok z uciskiem ludzkim dziesięcin podnoszą,/ Stan szlachecki niszczeje, duchowni panoszą”, „Żydzi tylko a oni [księża], król trzeci zostanie”.

3. Z okazyi herbu Prus – zmniejsza się ojczyzna, głód, szlachta – zbytki, stroje, fundusze.

1. ARGENIDA (fragmenty)

• Historyjej o Argenidzie część pierwsza, rozdział 15: „Tysiąc razem języków…/ Każdy wrzeszczy co z gardła”, prywata, nie publika, krytyka elekcji „pełna błędu, pełna drew i godna nagany”.

• część wtóra, rozdział 3: Archombrot o przymusowej wierze, kto chce innej, niech się wynosi z Sycylii, Iburranes chwali wierność wierze ojczystej, „Aleć we wszystkich rzeczach dobry jest rozsądek”.

• część trzecia, rozdział 6: drugą przyczyną kłótni w państwie są dożywotnie urzędy, wywyższają się, bezkarni, jeśli wódz zasłuży, dać mu dalsze kierowanie wojskiem, „jeśli podrwi – wziąć mu urząd i buławę z dłoni”, starość, słabe siły i „rozum już na cienkiej nici”.

• część czwarta, rozdział 4: dlaczego teraz ludzie niewojenni? coraz podlejsi ludzie się rodzą, Dunalbi radzi oddać choćby część zbytków na państwo, opis zbytków.

1. MORALIA

Przypowieści część pierwsza

1. Co głowa, to rozum – kłótnie, pycha.

2. Wół do siodła, koń do pługu – chłopi do wojny, szlachta do roli, więc zamienić ich miejscami.

3. Kruk krukowi oka nie wykole – ksiądz księdzu też nie, ale lepiej się między nich nie pakować.

4. Wojna ludzi nie rodzi – przestroga dla królów i chrześcijan.

5. Staremu język odmienić trudno – obce języki, „Polska zginie”

6. Nie za nas to powstało.

7. Rozwiązana miotła – „Kto ma oczy, przyzna,/ Że się wkrótce i nasza rozsypie ojczyzna”, brak sprawiedliwości, powagi urzędu, prawa, poszanowania cnoty.

8. Zna się, jako świnia na pieprzu. Drugi raz – w Polsce pchają się do urzędów, a łby mają puste.

9. Co było ciężko począć, nie chce się pokinąć.

10. Stultitia est invitos venatum ducere canes³⁴ – parobkowie w dybach i kajdanach na wojnę, „Póki dybków, póty go”, „Jak sobie chce, niech zdycha, niech zdrów i ucieka”.

11. Miła jest różność w rzeczach – różnorodne zabawy i potrawy szukane „nie co miesiąc, nie co dzień, ale co godzina”, „Dziadowie by i baby wnuków nie poznali”.

12. Inaczej szczenięta, inaczej pachną świnie – tak różnią się szlachcice (rozmawiają na sejmikach o flisie i szkucie) i chłopi (przy kuflach i pługu o długu Rzeczypospolitej).

13. Równi łacno się zgodzą.

Przypowieści część wtóra

1. Pieniądzem wziął, wolność przedał – ślub z posażną panną, po niecałym roku rozwód – ona bogata przyzwyczajona, że zawsze wszystko dostaje, a jak on się sprzeciwia, dąsa się, nie daje mu jedzenia z kuchni…, przestrzega następnych, by uczyli się na jego błędach.

2. Od umarłego dań.

3. Bąk – tak huczy w trzcinie, jakby był wielki, wielu takich w Polsce.

4. [Bąk]. Do tegoż drugi raz – z wyglądu prawdziwy senator, „drugi rzymski Kato”, „Aż skoro przyszło mówić, jakby też srał z mostu”, „Głosu nic, w głowie pusto, serce przy pachołkach”.

5. Czuj, stary pies szczeka. Satyricum. Drugi raz. – „Domu twego rozbierają ściany”, „Chłop z głodu, ci na zbytki”.

6. Summum ius summa iniuria³⁵ – matka dla syna zmienia wiarę z arianizmu na katolicyzm, nie będą skazani na śmierć, ale musi zapłacić okup, bo ona przez wiele lat była arianką, a za zmarłego ojca-arianina do więzienia + dodatkowy okup, syn apeluje do Boga.

7. Na skórze wełna, na sercu szczeć.

8. [Mysorum praeda³⁶]. Do tegoż – wielki pan okradł sąsiada-arianina (równego mu szlachcica), ale ten zamiast się bronić jeszcze pomagał wrzucać snopy na wóz, pan „skruszał tak wielką pokorą” i zwrócił snopy.

9. Na jednej łódce – poseł zerwał sejm, zginie razem z ojczyzną.

Przypowieści część trzecia

1. Dziecko lód – tak topnieje w dłoni miłość.

2. [Co kto umie, w tym się niech ćwiczy]. Na toż czwarty raz.

3. [Tyle panów, ile sług]. Na toż trzeci raz – „Wszystko jest, prócz jednego rząu, drugiej cnoty”, rozbój, swawola, złota wolność.

Przypowieści część czwarta

1. [Wodę warząc, woda będzie]. Na toż drugi raz.

2. Wojna beze krwie – „na wojnie bez trupa/ obejść się niepodobna”

3. I z kopiją, i z tarczą – dawniej cały rynsztunek, teraz delikatne pistoleciki.

4. Długo bawił, mało sprawił – 12 lat za granicą, a nic się nie nauczył.

5. Wolne kozy od pługu

6. [Głos pospolity, głos Boży]. Na toż drugi raz – „Rozum odejmie, mówią, wprzód, kogo Bóg ukarze”.

Przypowieści część piąta

1. [Ckni mi się]. Na toż trzeci raz – im sentencja krótsza, tym lepsza.

2. Na toż czwarty raz – Kochanowscy Jan i Piotr najwięksi, krytyka makaronizmów i wierszy kobiet.

3. Na pochyłe drzewo i kozy skaczą. Z obalonego drzewa każdy trzaski zbiera.

4. Siłu krewnych, kto się ma dobrze – kupione szlachectwo, nieprawdziwi przodkowie.

5. Na toż drugi raz.

6. [Nie uczynić wstyd, uczynić zaś ciężko]. Na toż drugi raz – słaby walczył o życie i pobił bohatera.

7. Z równym najlepsza sprawa, chroń się możniejszego.

8. Młodszy do zwady, starszy do rady, dziadowie do pacierzy – wojna do 40 lat, rada-60, modlitwa.

9. Na toż drugi raz – dziś odwrotnie, na opak, niespodziewany atak Turków i szlachta nie zdąży.

10. Kto nazbyt śpieszy, dwa razy jedno musi robić – spieszył się z domu i nie mógł się ubrać.

11. Na toż drugi raz – chciał napisać dobrze, ale nie miał natchnienia.

12. [Krucy wolni, gołębie winni]. Na toż trzeci raz

13. [Pobielana ściana]. Na toż drugi raz – sprawiedliwość po śmierci.

14. [Wczora był największym, dziś niczym]. Na toż drugi raz – kilka lat temu z dziećmi, dziś w żałobie, wierzy, że synowa go pochowa i wychowa w cnocie jego wnuki.

Przypowieści, sentencyj do cnót i obyczajów żywota ludzkiego należących księga wtóra część I.

1. Prośba przyjacielska stanie za rozbój – chrzest przyjaciela, popijawa.

2. Dom gore, a gospodarz ogień na kominie kładzie.

3. Pospolite ruszenie teraźniejsze – ci, którzy tyle narzekali, teraz mogą się wykazać, wolą w domu.

4. Pan Kurek pannę Maglownicę – podczas uczty wychodzą wiejskie przyzwyczajenia.

5. Z ratusza na radę – drobnych złodziei wieszają, a „tańsza u nas ojczyzna i Boże kościoły”.

Szymon Szymonowic, Sielanki …,

oprac. Janusz Pelc, wyd. 2 zm., BN I 182, 2000.³⁷

WSTĘP

1. Młodość i lata nauki.

• ur. 24,10,1558 we Lwowie, Szymon Simonides

• tradycje humanistyczne

• 1575 r. Akademia Krakowska, wpływ Stanisława Sokołowskiego (jednego z czołowych przed-stawicieli katolicyzmu potrydenckiego w Polsce).

• pierwsze utwory poetyckie, najstarszy wierszyk łaciński zapisany przy „Gnieździe cnoty” Bart-łomieja Paprockiego, ok. 1578.

• wczesny poemat „Divus Stanislaus” (druk dopiero 1604), konfrontacja dwóch postaw: mądry, sprawiedliwy i pobożny biskup – św. Stanisław ze Szczepanowa – oraz rycerski, gwałtowny król – Bolesław Śmiały, wojna sprawiedliwa – obronna.

• podróż zagraniczna do 1584 r.

1. W kręgu Zamoyskiego.

• od ok. 1586 r.

• większe dzieło „Nenia żałobne do Stanisława Sokołowskiego… o śmierci Jakuba Górskiego”.

• zainteresowanie Pindarem, potępienie reformacji ewangelickiej.

• tragedia łacińska „Castus Joseph”, druk 1587, 1597 przekład Stanisława Gosławskiego.

• po śmierci Kochanowskiego Zamoyski szuka panegirysty.

• eksperymenty zwłaszcza we wczesnych utworach.

• 1588 r. 19 ód harocjańskich „Flagellum Livoris” („Bicz na zawiść”), porównanie Zamoyskiego do Eneasza, Herkulesa, Klaudiana (wódz i polityk rzymski, Wandal), Stylichona (współpraco-wnik cesarza Teodozjusza Wielkiego).

• 1589 r. „Aelinopean” – ody pindaryczne, Muza służy politycznym poczynaniom kanclerza (po napadzie Tatarów na Podole).

• kwiecień 1590 Zamoyski i nobilitacja Szymonowica – herb Kościesza.

• grudzień 1590 poeta królewski.

• po polsku „Mulier fortis” – wierszowana parafraza fragmentu 31. rozdziału „Przypowieści Sa-lomonowych”.

• 1592 r. „Epithalamium” na wesele Anny Habsbużanki i Zygmunta III, niepokój, rady dla Pana Młodego.

• 1592 r. „Repotia Zamosciana” czwarty ślub, z Barbarą Tarnowską, łaciński, poprawiny i prze-nosiny panny młodej.

• „Imagines Dietae Zamoscianae” (druk 1604) – utwory polskie i wpływ Teokryta.

• Akademia Zamojska – angaż profesorów, gromadzenie księgozbioru.

• 1598 ze Lwowa do wsi Czernięcin (od Zamoyskiego w dożywotnią dzierżawę).

• 1605 śmierć Zamoyskiego.

• nadzór nad kształceniem małoletniego Tomasza Zamoyskiego.

1. Lata 1606-1614.

• 1606 r. „Znak Tryumfu Stanisława Żółkiewskiego po rozgromieniu i przepędzeniu Tatarów” – łaciński poemat polityczny.

• 1607 r. „Rytm po pogromieniu na terazniejsze rozruchy” – rokosz Zebrzydowskiego, krytyka polityki Zygmunta III, kompromisowość, inny tytuł „Lutnia rokoszańska”.

1. Sielanki.

• popularność sielanek XVI i XVII w.

• przyroda, kostium pasterski, zamknięty świat, bezpieczny, tradycja antyczna i chrześcijańska, pieśni w sielankach – myśli przewodnie, idee, humanistyczna wymowa zbiorku, wnikliwy ob-serwator współczesności, malarz obyczajów i krajobrazu ziemi ojczystej, dydaktyzm oraz kry-tyka obyczajowa i polityczna, potępienie niesprawiedliwości społecznej.

• stosunkowo duże zróżnicowanie form wypowiedzi artystycznej, duża różnorodność postaci, przysłowia (funkcja dydaktyczna, uwypukla morał, refleksyjny charakter stylu), aforyzmy, sen-tencje, ironia, szyderstwo.

• głównie 13-zgłoskowiec, styl prosty, zwięzły, rutenizmy.

1. Schyłek pracowitego żywota.

• łacińska tragedia „Pentesilea” – walka i śmierć królowej Amazonek pod Troją, dedykowana Tomaszowi Zamoyskiemu.

• w 1617 r. powrót do Polski po 3 latach za granicą.

• 1625 r. ostatni znany utwór „Lessus peste grassante Zamosciae” – żegnanie ze światem.

• łaciński zbiór utworów „Poemata aurea” 1619.

• zm. 05,05,1629 w Czernięcinie.

1. Miejsce Szymonowica i jego „Sielanki” w literaturze polskiej.

• uznanie już za życia.

• sława międzynarodowa.

• w Polsce popularne zwłaszcza „Sielanki”, wzór.

TEKST

1. Sielanki.

dedykacja Mikołajowi Wolskiemu, marszałkowi nadwornemu koronnemu, krzepickiemu staroście.

1. Dafnis³⁸ - (z Wergiliusza, tam pasterz zwraca się do chłopca, Alexisa) Dafnis zwraca się do Filis – rozsławił ją, ale ona nim pogardza, złapał dla niej kilka sarenek i hoduje je dla niej, prosiła go o nie Testylis, ale jej odmówił, marzy, co by było, gdyby Filis nie brzydziła się życiem pasterskim.

2. Wesele – Tyrris, Morson i Śpiewaków cztery; Fillis poślubiona Damonowi, Tyrris prosi Morsona o pieśni, jakie były śpiewane na weselu, Morson opowiada o dużej biesiadzie i wielu gościach, pieśni o Afrodycie i Kupidynie, pierwsza: wielkie rany zadane przez Kupi-dyna, druga: Kupido nauczył śpiewać go o miłości, trzecia: Kupido jako ptaszek, czwarta: Kupido uciekł Wenus, która go teraz szuka.

3. Silenus – trójka chłopców: Chromis, Mikon i Mnazyl, związali śpiącego Sylena, który teraz musi dla nich śpiewać, aby się uwolnić, piosenka o początkach świata, o 4 wiekach ludz-kości, wyrywki z mitów (Dejanira, Atalanta, Wulkan…).

4. Korsarze – Miłko mówi do Baty, że się leni, Baty pyta, czy Miłko nigdy nie tęsknił, bo on się zakochał („zamiłował”), to już 2 tygodnie, przestał zwracać uwagę na cokolwiek, opo-wiada o Bombiko.

5. Baby – Alkon informuje Perota, że stara Nice wychodzi za mąż, ma 60 lat, przewiduje, że małżeństwo „nie barzo smaczne będzie”, Perot dziwi się panu młodemu, Tyrymachowi, Alkon opowiada o zdradach z młodszymi i życiu za pieniądze starszej żony, Nice zdecy-dowała się na ślub mimo oporów i ostrzeżeń rodziny.

6. Mopsus – Mopsus, bardzo młody Tityrus i siwy Dametas siedzą pod bukami, Tityrus i Da-metas na zmianę śpiewają o miłości i kochankach.

7. Alkon – starzec, ma 2 synów, młodych, jeszcze kawalerów, starszy jest nieszczęśliwie za-kochany, Kastor i Polideukes.

8. Dziewka – Dafnis i Dziewka siedzą pod jaworem, rozmawiają o całowaniu, ona się wzbra-nia, on ostrzega ja przed Wenus, przed którą nikt nie ucieknie, ona nie chce małżeństwa, tylko wolności, on ją jednak przekonał do ślubu.

9. Kiermasz – Tyrsis spotyka Menalka, wracającego z kiermaszu, Menalka opowiada o swo-jej melancholii i tęsknocie za młodością.

10. Wierzby – Nais Purska, motyw: romans satyrów z nimfami (zamienione w wierzby), kąpiel Pallady.

11. Ślub – utwór na ślub Adama Hieronima Sieniawskiego z Katarzyną Kostczanką w 1593 r., mimo młodych lat zdecydowali się pobrać, o Adonisie.

12. Kołacze – Panny i Pań sześć par, będzie wesele, pan młody wzgardził innymi pannami i tylko po lasach biegał, panny mają przygotować do ślubu pannę młodą.

13. Zalotnicy – Mopsus jest nieszczęśliwie zakochany, chciałby się odkochać, być z kimś, mieć żonę, zapełniony dom dziećmi, opowiada o Amintasie i Neerze (z Tassa), ona zas-nęła, a on przestrzegał wiatr, owce i barany, by jej nie zbudzili, Likorys i Licydas.

14. Pomarlica – zaraza, pomór na bydło, Pańko dopytuje się, dlaczego Wonton (ukraiński An-toni) jest taki smutny, Wonton nie chce już być pasterzem, jest stary, bydło mu padło, Pa-ńko mówi o woli Boskiej i jego Oleńce.

15. Czary – Żona denerwuje się, że mąż trzecią noc poza domem spędza, nie trzeba było się żenić, jeśli nie chciał przebywać w domu, Żona wykorzystuje czary, by mąż do niej wrócił – chustka, nietoperz, zioła; psy szczekają, on wraca, początkowo ona jest zła, ale potem robi jej się jego żal, bo w jednym bucie „przybiegł”.

16. Orfeus – Licydas został pobity, bo ktoś ironicznie przyrównał Menalkasa do Orfeusza, Menalkas tłumaczy Licydasowi, że nie trzeba było się bić i bronić go, opowiada o Orfeu-szu.

17. Pastuszy – Soboń i Symich spotykaja się, rozmawiają o urzędniku, który narzekał, że lasy niszczą się przy pasaniu owiec, Soboń woli zawierzyć Bogu i nie reagować ostro.

18. Żeńcy – Oluchna skarży się na długość pracy i zachowanie ekonoma („urzędnika”), Pie-trucha przestrzega ją przed batem, śpiewa, żeby przypodobać się Storaście, ten każe jej pracować i nie gadać, Pietrucha dalej śpiewa o słoneczku i o strasznej babie dla starosty, Oluchna mówi, że Pietrucha ma szczęście, że Starosta już tego nie słyszał, opisuje, jak kiedyś uderzył jakąś kobietę, Pietrucha stwierdza, że dobra gospodyni to rzadkość.

19. Rocznica – związana ze śmiercią Zamoyskiego; Tyrsis opowiada o zmarłym Dafnisie, zwłaszcza Testylis bardzo cierpiała, patrząc na jego śmierć.

20. Epitalamijum Heleny – przekład z Teokryta, 12 panien śpiewających, Helena i „Atryda” (Menelaus) w sypialni.

1. Pozostałe wiersze polskie.

1. Marcin Łęski czytelnikowi i „Nagrobki zbieranej drużyny”:

1. Starego szkapy, Starego psa, Starego kozła, Starego buhaja, Starego kiernoza (knur), Wołu robotnego, Starego dryganta (ogier)

2. wilka, liszki, kota, zająca, kotka morskiego (małpka wąskonosa), wiewiórki

3. kozy, co wilczęta wychowała

4. myszy, perlisie suczki, węża

5. komorka (komara), co lwa kąsał

6. jastrząba, koguta starego, wróbla, sroki, szpaka, kanie, kawki, jaskółki, czyżyka, papugi, prze-piórki, kaczora, słowika, wrony, kruka, gąsiora.

1. Mulier fortis – stateczna niewiasta, polski, cnotliwa żona – bezcenny skarb, podpora, mi-łosierna, hojna, przysparza chwały mężowi, wiele dzieci.

2. Za Potrójnym – przekład z Plauta Piotra Cieklińskiego z 1597 r., zwierciadło, „nie unoś się gniewem”, o tym, kto to przeczyta.

3. Tenże – Ciekliński skorzystał z Plauta, który z kolei czerpał z Filemona.

4. Rytm po rozgromieniu na terazniejsze rozruchy – po lipcu 1607 r., zwrot do lutni, dlacze-go zamilkła, wcześniej o zwycięstwach, teraz „wszystko opak poszło”, najazd Tatarów, w zapomnienie Cecora z 1595 r., najazd Szwedów na Inflanty 1601 r., wojna domowa, Po-lacy szczycą się przodkami, miłością do króla i ojczyzny, a czynią zupełnie przeciwnie.

5. Do Wacława Zamoyskiego – krewny hetmana, żołnierz (Wołoszczyzna, Inflanty, Tatarzy), utwór z zalotami do panny Romanowskiej, dobry, dzielny człowiek, chluba domu rodziców (Zamoyskich), życzenia powodzenia, dzieci, miłość, ale także służba ojczyźnie, 1 stycznia 1610 r.

6. Elegia na pogrzeb Wpanny Jej Mości Panny Zofijej Sieniawskiej podczaszanki koronnej – córki Adama Hieronima, zm. 1617, 10 lat, same cnoty, dobre obyczaje, z piękności nic nie zostanie, próżny żal i płacz.

1. Dodatek (wiersze religijne przypisywane Szymonowicowi).

1. Carmina quaedam Polonica… - Niektóre wiersze polskie, pisane w wolnej chwili, nielicz-ne spośród wielu.

1. Dies irae, dies illa – 1614 r., sąd straszny, żadna wina nie będzie przepuszczona, prośba o łaskę i odpuszczenie win.

2. Wiersz o męce Pana Naszego, Jezusa Chrystusa, napisane dla mniszek przy kościele Św. Andrzeja, w roku 1619, w sam Wielki Tydzień – godzinki: Ad Matutinum, Ad primam, Ad ter-tiam, Ad sextam, Ad nonam, Ad vesperas, Ad completorium.

3. Tren Świętej Maryjej Magdaleny we Wroninie napisany, po Wielkiejnocy, Anno Domini 1622 – rozpacz po stracie Jezusa.

Stanisław Herakliusz Lubomirski,

Poezyje postu świętego, w których się epigramata

i pieśni o Męce Pańskiej zamykają wedle tekstu Nowego Testamentu napisane i złożone

[w:] tenże, Poezje zebrane, Warszawa 1995, s. 265-282.

Przedmowa. cytat łaciński – Śpiewać i psalm mówić Panu będę

• „Nie wojny, nie mogiły ani ilijackie/ Śpiewać myślę pożary, nie dumy sarmackie”, „Nie smiej mi więcej, muzo, świeckim rymem ucha/ Nadymać”, „Wy zmyślone boginie, wy wszeteczne bo-gi,/ Precz z myśli wam przeciwnej”, „Ciernie wolę niż laury”.

• prośba do Chrystusa o wsparcie przy pisaniu i przebaczenie „słowom niegodnym”, „usta są niegodne – spraw [Jezu], niech pióro będzie”.

1. Hosanna na wysokości, błogosławiony, który przyszedł w imię Pańskie – człowiek przed zwy-cięstwem nie może triumfować, bo nie wie, czy podoła zadaniu, Ale Ty (…)/ Mogłeś śmiele tryjumfy począć przed zwycięstwem”, wjazd z palmami do Jerozolimy.

2. Łzami poczęła polewać nogi Pańskie i włosami głowy swej ocierała – Kleopatra kochała Anto-niego, „Magdaleno, tyś więcej Panu uczyniła”, Boska miłość woli „tej łzy niż perły i włosy niż złoto”.

3. Na toż – po 3 latach kazań Jezus umył nogi łzami, bo mu zabrakło wody.

4. Włosami głowy swej ocierała – Samson („złamał lwa ziemskiego”) i Maryja („zjednała Boga”), ona więcej wskórała niż on.

5. Łzami poczęła umywać nogi – „nie dziw, jeśliś, Panie, morzem łaski w niebie,/ Że się rzeki mi-łości zlewają do Ciebie”.

6. Na toż – morze z łez Maryi powstało, Chrystus słońcem, „przy zachodzie utopi się zorza”.

7. Począł umywać nogi uczniom – „Czegoż, Panie, nie możesz czynić z światem całym,/ Gdy sam będąc najwyższym, mogłeś stać się małym”.

8. Na toż – Jezus myje uczniom nogi, bo „będąc niebieską do zbawienia drogą,/ Nie chciał, aby skalaną deptali go nogą”.

9. Panie, Ty mi umywasz nogi – zdumienie dwóch Szymonów: Trędowatego, że Magdalena my-je nogi Królowi, Piotr, że Król jemu – grzesznikowi.

10. Na toż – Piotr ukorzył się przed Jezusem, ma gotowe zbawienie.

11. Na toż – „woda uzdrawia nogi podróżą strudzone/ I do dalszego biegu krzepczy uleczone”.

12. Bierzcie i pożywajcie, to jest Ciało Moje – fortel Pana, „Wiedząc, że człek chleb woli, mniej myśli o niebie,/ Ty, chcąc mieszkać w człowieku, zamknąłeś się w chlebie”.

13. Na toż – człowiek chciwy „na bóstwo”, zjadł jabłko, ale „wpadł w wielkie ubóstwo”, Jezus za-mienia się w chleb, by człowiek „bez zdrady” „Bogiem został”.

14. Położył się na piersiach Jezusowych – bliskie zbawienie, dowód: „Jan się położył, bo wie, że się godzi/ Odpoczywać każdemu, gdy słońce zachodzi”.

15. Na toż – nie jest rzeczą dziwną, że usypia przy stole ten, który sobie „podpije w towarzyskim kole”, jeśli „Chrystusową miłością spojony/ Przy stole usnął uczeń, ma być wymówiony³⁹”.

16. Wyszedł na Górę Oliwną – dwie oliwy: jedna „W potop była oliwa znakiem dokończenia”, dru-ga: obiecuje zbawienie, „Daleko ta sławniejsza aniż tamta była:/ Tamta żywot doczesny, ta wieczny znaczyła”.

17. Na toż – „W ogrodzie człowiek zgrzeszył, w ogrodzie i drugi/ człowiek, lecz oraz i Bóg wszczyna płacić długi”.

18. I stał się pot Jego jako krople ściekające – Jezus opoką i marmurem, strach jest rzeczą ludz-ką.

19. Na toż – „Goreje Pan miłością”, „serdeczny/ Dusz ludzkich oblubieniec”, „pasterz”, „rycerz”, ciężko pracuje, „A jeśli dźwiga, walczy, pracuje, goreje,/ Cóż za dziw, że się z niego tak hojny pot leje?”.

20. I pocałował go – ustami stworzony świat: „Niech się staje”, człowiek Go [Jezusa] ustami zdra-dza, „A Ty (…) dajesz za zdradzenie/ Zbawienie, raj za męki, za śmierć odkupienie”.

21. Na toż – Jezus chciał z miłości cierpieć, dlatego Judasz wydał Go zdradliwym całowaniem.

22. Uderzył sługę kapłańskiego i uciął mu ucho – Jezus miał to za złe Piotrowi.

23. Na toż – dlaczego Jezus zakazuje Piotrowi bronić Go? Bo niewinność nie potrzebuje żadnej obrony.

24. Opuściwszy Go, uczniowie uciekli od Niego – gdy Jezus dał im wszystko z siebie, uciekli od Niego.

25. Poszedł i obwiesił się Judasz – i Judasz, i Adam dali gardło.

26. Na toż – Judasz bał się po śmierci Jezusa tak bardzo, że „sobie śmierć sam zadał”, śmierć zabrała jego duszę „dołem” (nie przez zdradliwe usta).

27. Stał Piotr w przysionku i znowu się zaparł – „Nauczy dwór obłudy i kto raz do dworu/ Nogę wstawi, zapomni cnoty dla faworu", przykładem tego jest Piotr.

28. Na toż – kobieta każdego pokona, „Nie bał się Piotr pięciuset zbrojnych przy pojmaniu”, ale słów dziewki się wystraszył.

29. A natychmiast kur zapiał – „piać kurowi na deszcz nie nowina”, Piotr miał „deszcz wylać z oczu”.

30. Na toż – „kurzy na odmianę pieją”, „toć i w Pietrze będzie wnet odmiana”.

31. Co gdy wyrzekł, jeden z żołnierzów wyciął policzek Jezusowi – „U dworu dać po gębie praw-dzie nie nowina”.

32. Odesłał Go Herod Piłatowi i stali się sobie przyjaciółmi od onej godziny – Boska miłość spra-wia, że nienawiść ustępuje.

33. Wziął Piłat Pana Jezusa i ubiczował Go – Herkules położył dwa słupy (na Gibraltarze): „Potąd a nie dalej”, więcej uczynił Jezus z jednym słupem.

34. Obłóczą Go w purpurę i uwiwszy koronę z ciernia kładą na głowę Jego – róża król między kwiatami.

35. Oto człowiek – „człowiek większym ciała niż bóstwa afektem/ Uwiedziony”, on nie może być Jezusem.

36. A niosąc krzyż sobie, wyszedł na miejsce, które zwano Trupich Głów – Jezus silniejszy niż Atlas.

37. Na toż – Jezus dźwiga krzyż, który niesie Go przez drogę.

38. I przybili Go na krzyż – Mojżesz wznosi ręce, by wygrywał jego lud, Jezus pozwala przybić swoje ramiona do krzyża, by ich nie opuszczać.

39. Na toż – wzniesiony na krzyżu dla naszej obrony.

40. Weronika, to jest wybicie twarzy Chrystusowej na płótnie – uwieczniony na płótnie, a nie w niewdzięcznych sercach.

41. I stały się ciemności po wszytkim świecie – świat się zmienia, tylko człowiek nie.

42. I włożyli nad głowę Jego tytuł: „Jezus Nazareński, król żydowski” – nie tylko zwycięzca, ale i król, krzyż Jego znakiem.

43. Między dwiema łotry zawieszony – słońce oświeca dobro i zło.

44. Dziś ze mną będziesz w raju. Ojcze, w ręce Twoje polecam ducha Mego. Oto matka twoja – Jezus wszystko już rozdał, a daje „Matkę uczniowi/ I ducha dajesz Ojcu, i niebo łotrowi”.

45. Mówił: „Pragnę”. Oni zaś gąbkę pełną octu podali ustom Jego, a gdy skosztował, nie chciał pić – zbyt gorzkie.

46. Jeżeliś jest Synem Bożym, zstąp z krzyża – „Miłość Cię, miły Jezu, do krzyża przybiła” i ona Go zdejmie.

47. – „Wiem, że w ręku u Ciebie są me losy, Panie”.

48. Nachyliwszy głowę ducha wypuścił – Jezus zwiesza głowę, gdy grzesznik ją podnosi (już bez ciężaru grzechów).

49. Na toż – „przybity gwoździami,/ Nie mogąc ciała łączyć, ducha złączył z nami”.

50. Bok mu włócznią przebito i szła z niego krew i woda – mimo śmierci Chrystusa w sercu żyje miłość.

51. Na toż – usta zamknięte, ale otwarte serce, „nie tylko usty, lecz i sercem mówisz”.

52. I zasłona kościelna rozdarła się wpoły – „Już jawne odkupienie, nie trzeba zasłony”.

53. I zaćmiło się słońce – „Bóg w słońcu położył swój przybytek sobie;/ A cóż za dziw, gdy umarł Pan, że dom w żałobie”.

54. Zdjętego z krzyża, matka na ręce swoje przyjęła – jej „pierwsze oddał miłości zadatki”.

Rytmy o Krzyżu Świętym. Nad wszystkie cedrowe drzewa Ty jedno najwyższe, nad którym zbawienie świata zawisło. (1-13).

• pytanie do Muzy, czy widziała drzewo równe temu, które jest Krzyżem; na nic inne drzewa (topole, leszczyny…), „Cokolwiek ziemia z korzenia wydaje (…) Wszystko to za nic”.

• złośliwa ręka sadziła drzewo, ale dobroć Boska je „przerobiła”, „owoc wydało dojrzały”, jest jak palma, laur (zwycięstwo), oliwa (pokój), aloes (balsam), cyprys (pamiątka śmierci).

• nie wysłowią tego drzewa nawet anielskie chóry.

• pogańskie narody czciły różne drzewa (laur – Apollo, róża – Wenus…), Bóg prawdziwie dał zbawienie, żadne usta nie wychwalą go, zatem na leży milczeć, Muzo.

Sonet na całą Mękę Pańską.

• „Słup, cierń, krzyż, gwóźdź (…) Są to dobroci dary, a nie męki”.

Samuel Twardowski, Nadobna Paskwalina,

oprac. Jan Okoń, wyd. 2 zm, BN I 87, 1980.

WSTĘP

1. Samuel Twardowski.

• pisał kronikarsko ujęte poematy historyczne, „Nadobna Paskwalina” obok „Dafnis drzewem bobkowym” stanowią część bardziej „literacką” jego twórczości.

1. Z biografii poety.

• „Nadobna Paskwalina” to najbardziej tajemniczy utwór Samuela.

• ur. ok. 1595 r. w osadzie Lutynia w kaliskiem, zm. VII 1661 r.

• nauka w Kaliszu (jezuickie Kolegium Karnkowskiego); ok. 1612 r. śmierć matki.

• 1622 r. sekretarz posła do Konstantynopola, żołnierz, ślub ojca i długi Samuela.

• prawdopodobnie pobyt na dworach biskupich Macieja i Stanisława Łubieńskich.

• tłumaczył: odę 18 z księgi drugiej oraz epodę 2 („Beatus ille, qui procul negotiis”) Horacego.

• sprzedał Lutynię, przeniósł się na Podole, po 1631 r. w Zarubińcach koło Zbaraża, opieka Ja-nusza Wiśniowieckiego, biografia: „Książę Wiśniowiecki Janusz” (1646), Janusz zm. 1636 r., ok. 1639 r. Twardowski z Podola przenosi się w kaliskie i poznańskie.

• mecenat Bogusława Leszczyńskiego, życie polityczne, „Nadobna Paskwalina” prawdopodob-nie w 1653 r., w tym czasie „Wojna domowa” (dedykowana Krzysztofowi Opalińskiemu, druk 1655 – przed kapitulacją, śmierć drukarza, wdowa po nim dokończyła druk).

1. W kręgu romansopisarstwa i nowelistyki staropolskiej.

• „Nadobna Paskwalina” powstała przez przeniesienie na grunt polski utworu pierwotnie obce-go, hiszpańskiego jak wskazują przesłanki źródłowe i tekstowe.

• romans – prozaiczno-fabularny gatunek antyczny, spopularyzowany zwłaszcza w późnym średniowieczu, rozpoczął swą żywotność w Polsce na początku XVI wieku – utożsamił się z nowelą.

• romans błazeński, np. „Marchołt”, „Żywot Ezopa Fryga”, „Sowizrzał”; moralistyczne zbiory: „Poncjana, czyli Historyja siedmiu mędrców”, „Historie rzymskie”.

• romans rycerski w przekładach: „Historyja o Meluzynie”, Historyja o Otonie”, Historyja o Ma-gielonie”, „Historyja o Fortunacie”; do połowy XVII wieku dominacja przekładów, wzory nie-mieckie i włoskie, druga połowa XVII wieku wzorce francuskie i hiszpańskie.

• „Nadobna Paskwalina” wykazuje cechy charakterystyczne dla przełomu, pozostawał w kręgu polskich tradycji i wykazywała nowe tendencje.

1. Wokół genezy „Nadobnej Paskwaliny”.

1. Źródło romansu.

• Twardowski nie podawał utworów, z których korzystał w pracy twórczej.

• na karcie tytułowej „Nadobnej Paskwaliny”: „z hiszpańskiego świeżo w polski przemieniona ubiór”.

• należy odrzucić tezę, że jest to przekład z hiszpańskiego dokonany przeze Twardowskiego, raczej nie znał tego języka.

• w Bibliotece Archidiecezjalnej przy Seminarium Metropolitalnym w Warszawie znaleziono prozaiczny przekład z hiszpańskiego pt. „O Nadobnej Paskwalinie”, jako prze gładkość swą od Wenusa ucierpieć miała” – nie wiadomo, czy Twardowski korzystał z tego utworu; charak-ter pseudohistoryczny, tendencje wierności, np. wzmianki o Filipie II nieprzydatne na gruncie polskim; utwór nieznany w Hiszpanii.

1. Czas powstania.

• „Nadobna Paskwalina” nie powstała w jednym, ciągłym okresie, część mogła już powstać ok. 1643 r, do ok. 1653 r., data druku: 1655 r.

1. „Nadobna Paskwalina” wobec oryginału.

• różni się od oryginału systemem stylistycznym: poetyczno-retoryczny, a nie konserwacyjno-potoczny; ma 3950 wierszy, objętość przewyższa o co najmniej 875 wierszy, tj. o 22 %.

• utwór Twardowskiego jest bogatszy w treść i formę, wprowadza nowe myśli, wykorzystuje no-we środki stylistyczne, lecz bez trudu możemy „odsłonić” kształt początkowy.

• utwór Twardowskiego powtarza nie tylko fabułę, ale sam tok narracji, a nawet tok i argumen-tację poszczególnych wypowiedzi.

• poetyzacja prozy – to jeden z podstawowych przekształceń pierwowzoru.

• peryfraza – najczęstszy środek stylistyczny utworu, odpotocznienie i uniezwyklenie; uplasty-cznia i dramatyzuje fabułę pierwowzoru; wprowadza treści erudycyjne, zwłaszcza motywy i wątki miłosne; opis podróży.

1. „Nadobna Paskwalina” wobec „Dafnidy”.

• elementy z „Dafnidy” stanowią w „Nadobnej Paskwalinie” 11 %.

• tekst „Dafnidy” posłużył Twardowskiemu do przekształceń gatunkowych pierwowzoru.

• parafrazuje Twardowski „Dafnidę” m.in. w opisach żalu Paskwaliny nad sobą, jej wyglądu, stanów wewnętrznych, przyrody nadmiar mitologicznych realiów w porównaniu do pierwo-wzoru (czerpane z „Dafnidy”).

• motyw dodany przez Twardowskiego: droga wewnętrznego doskonalenia się i dobrej sławy.

• z „Dafnidą” łączy też „Nadobną Paskwalinę” ideał „złotej mierności”, cnoty.

1. Wokół treści „Nadobnej Paskwaliny”.

1. Świat przedstawiony utworu.

• pozostaje częściowo w kręgu mitologii; realizuje się duch potrydenckiej reformy, zmierzającej do przyswojenia dziedzictwa kultury antycznej, przy jednoczesnym wyzuciu go ze znaczeń pogańskich; realizuje się też tradycja renesansu, związana z podejmowaniem aktualnych pro-blemów poprzez czysto zewnętrzny obraz antyku czy mitologii.

1. Idea utworu.

• myśl przewodnia utworu: ideał „poczciwej sławy”.

• dwie strony życia człowieka to dwa wzory: pieszczony i próżniaczy (vita voluptaria) oraz akty-wny (vita activa), pozostający w łączności z życiem kontemplacyjnym (vita contemplativa).

• wzór osobowy niewiasty, przezwyciężenie samej siebie, własnych namiętności, próby pogłę-bienia sylwetki wewnętrznej bohaterów.

• prezentacja przemiany duchowej Paskwaliny.

1. Kształt epicki „Nadobnej Paskwaliny”.

1. Z problemów narracji.

• w „Nadobnej Paskwalinie” narracja stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi; występuje tu nar-rator konkretny, obecny w utworze, który ujawnia się w toku opowiadania i tworzy je niejako „na oczach” słuchaczy / czytelników.

• opowiadanie w trzeciej osobie nie stanowi jedynej formy podawczej, występują tu przytocze-nia (duża rola monologów w narracji), autor dyskretnie się ujawnia (np. poprzez ironię); wy-stępują fragmenty narracji podobnej do narracji z powieści poetyckiej romantyzmu.

• inna narracja przy użyciu czasu przeszłego (opis minionych wydarzeń) i przyszłego (wiesz-czy).

1. Kompozycja.

• wbrew romansowej tradycji akcja nie toczy się wartko i nie zmierza konsekwentnie do końca, raczej „akcja” duchowa, brak sielankowego obrazu świata, ruch w ramach scen epizodycz-nych.

• brak dynamizmu, rola aspektu duchowego.

• Twardowski chciał nadać romansowi cechy regularnego gatunku – eposu.

• ożywienie i udramatyzowanie opisów, szczegółowość.

1. Konstrukcja postaci.

• psychologiczny portret Paskwaliny.

• odmienność natury kobiecej – refleksyjność, głębsze przeżywanie procesów emocjonalnych.

1. Wersyfikacja.

• 13-zgłoskowiec stychiczny (na gruncie polskim należał już do tradycji), rymy parzyste.

• izosylabizm, rymy żeńskie, paroksytoniczny akcent w klauzuli.

Kształt stylistyczny utworu.

• fonetyczne kolokwializmy spełniają wersotwórczą funkcję kształtowania rymów.

• frazeologia; liczne przysłowia (ok. 70), głównie potoczne (często z terminologii myśliwskiej i wojskowej).

• z drugie strony poetyzacja języka – słownictwo łacińskie; hiperbole, peryfrazy, porównania, plastyczność, dynamizm; instrumentacja głoskowa.

TEKST

• dedykacja dla Krzysztofa Opalińskiego (wojewody poznańskiego, zm. 1655).

1. punkt.

• inwokacja do Feba – Apollina.

• miasto w Hiszpanii (nieścisłość – w Portugalii) – Lisbona.

• o Atantydzie, w Lizbonie panowały kobiety, Wenus uciekła z Cypru zajętego przez Turków.

• opis pałacu Wenus, m.in. malowidła Apellesa z Kolofontu (IV wiek p.n.e., u Aleksandra Wiel-kiego), naprzeciwko niego pałac Paskwaliny.

• Paskwalina uważała się za równie piękną jak Wenus, próżność, pycha, kokieteria; Stella, jej opiekunka, mityguje ją, przypomina o Mirrze (kazirodztwo), mówi o opinii.

• historia rodziców Paskwaliny: długo starali się o potomstwo, składali ofiary w Delfach i Efezie, Waleryjo, na życzenie żony Androniji, będącej w ciąży, przeczytał jej fragment „Iliady”, przed-stawiającej sąd Parysa, Andronija uważała, że jabłko powinna otrzymać Minerwa, nie Wenus, obraza bogini; Wenus ukazała się Androniji we śnie, przepowiedziała, że umrze po porodzie i jej dzieci nie zaznają szczęścia; objawia się też Minerwa, która obiecała czuwać nad dziećmi, Paskwaliną i Palizmanem; Andronija zmarła po porodzie, Waleryjo zmarł wkrótce po niej; Po-lizman był bohaterem na wojnie, kawaler.

• Wenus mści się za pychę Paskwaliny, nakazuje Kupidynowi ugodzić Paskwalinę ostrą strza-łą, a Oliwiera tępą.

• Paskwalina zakochuje się w Oliwierze, kochającym Korneliję, pisze o niego list z wyznaniem miłości; jego rozmyślania i odmowna odpowiedź; reakcja Paskwaliny (omdlenie, wściekłość, wstyd); pomoc i rada Stelli o podróż do świątyni Minerwy, o wieszczki Felicyji; Stella mówi o miłości – pozornym szczęściu, zabójczym arszeniku, niewoli.

• lęk Paskwaliny przed niebezpieczeństwami podróży.

• Felicyja wychwala wolność nad miłość, fatalne skutki tej drugiej: pycha, zniszczona reputacji, gniew Wenus, rada: Paskwalina powinna udać się do przybytku Junony, gdzie, poprzez swe czyny, stanie się sławna, Paskwalina otrzymuje kamień od Felicyji.

1. punkt.

• poetycznie o zachodzie słońca, każdy udaje się na spoczynek poza Paskwaliną, ubraną we włosienicę, idącą z flaszeczką i chlebem.

• podróżniczka zatrzymała się na noc w chacie starca, jest tam również Syplegado (nimfa), sio-stra Cyjany, nimfy towarzyszącej Prozerpinie, którą Pluton zamienił w źródło.

• następnego dnia starzec prowadzi ją przez chwilę, po czym znów pozostaje sama, spotyka pasterzy, Danteo, Firmijo i Damona, atakuje ich lampart, ale Danteo zabija go kamieniem z procy.

• Paskwalina musi dalej iść, ma jej towarzyszyć Firmijo, też ją zostawia, atakuje ją lew, ratuje ją młodzieniec, Apollo, Paskwalina spędza noc w jego pałacu, on również został ukarany przez Wenus: biegle władał łukiem, zabił Pytona, wyśmiewał Kupidyna, za karę pokochał Dafnidę, która go odrzuciła i zamieniła się w drzewo bobkowe.

• następnego dnia Paskwalina znów wędruje sama, zauważa kąpiącą się Dyjanę, która opo-wiada Paskwalinie o Akteonie, krytyka ludzi (są zbyt emocjonalni).

• mija kolejna noc, polowanie, Diana opowiada o Wenus i Adonisie, Prozerpinie i Plutonie oraz Hebrze (rzeka w Tracji – rozszarpany Orfeusz), kąpiel, noc, pożegnanie.

1. punkt.

• w Lizbonie zastanawiają się ludzie, dlaczego Paskwalina uciekła po kryjomu, Wenus cieszy się z pomówień, mówi o starym Wulkanie, schadzki z Marsem, który obecnie w Ameryce Po-łudniowej pomaga Portugalczykom w podbiciu tamtejszych terenów (błąd – na początku ut-woru była mowa o utracie niepodległości przez Portugalię).

• Wenus prosi Kupidyna, by swą strzałą ugodził dla niej Marsa; strzała trafiła jednak w zbroję, zagniewany Mars twierdzi, że nie pozwoli się drugi raz wykorzystać.

• Kupido, mimo przestróg matki mówiących, by nie zatrzymywał się w drodze, zasnął na cudnej łące; zobaczyła go Paskwalina, postanowiła się zemścić – zniszczyła jego łuk i strzały, po czym zasnęła; Kupido się obudził, zobaczył ją nagą, poszedł na skargę do matki, wrócił, zwią-zał śpiącą i zostawił, by rozszarpały ją dzikie bestie.

• echo rozniosła krzyk Paskwaliny, słyszy ją Satyr, rozwiązuje Paskwalinę, ona dziękuje mu za pomoc, on odprowadza ją do „kościoła” Junony, Paskwalina oddała ksieni Belizie kamień od wieszczki, przekazał on kapłance historię Paskwaliny, która ma zostać „cypryjską królową”, na miejsce Wenery.

• ksieni Beliza przepowiada Paskwalinie przyszłość.

• pokuta Paskwaliny , spowiedź, kąpiel, obcięcie włosów, habit, wielka uroczystość; noc, droga powrotna, już Paskwalina nie błądzi, jest oświecona.

• mijają dwa dni, Wenus uchodzi z Lizbony, jej lament, Paskwalina zakłada klasztor.

DODATEK

„O nadobnej Paskwalinie”.

• miasto, opis pałacu Paskwaliny, zalotnicy porównają ją z Wenus, stella mityguje Paskwalinę, wspomina Mirrę, rodzice Paskwaliny, Andronija i Waleryjo, o sądzie Parysa (Andronija mówi o duchowej piękności, Waleryjo o fizycznej).

• Wenus jest zła, rodzą się bliźnięta, Anronija umiera przy porodzie, wkrótce po niej umiera Waleryjo z żalu, dzieci wychowują się u stryja, Flaminijo, brat Polisman.

• zemsta Wenus: strzała dla Oliwiera i Paskwaliny, listy, Oliwier pokazuje swój list Kornelii, plot-ka po mieście.

• Felicja, spotkania starca, pasterzy (lampart), lwa, młodzieńca, Diany.

• plotki w Lizbonie, zniszczenie strzał Kupidyna, związanie Paskwaliny, uwolnienie przez Saty-ra, pobyt u Belizy.

Torkwato Tasso, Gofred abo Jeruzalem wyzwolona,

przeł. Piotr Kochanowski, wyd., wstęp i obj. Roman Pollak,

wyd. 3 całk., BN II 4, 1951.

WSTĘP

1. Epika włoska przed Tassem.

• najwybitniejszy Orland szalony Ariosta 1532, potem upadek polityczny Włoch i rozkład rene-sansowej literatury.

• poemat Tassa późno, Tasso 1544-1595, syn poety, dworzanin, szkoła jezuicka, studia w Padwie, wpływ ojca, filologa, krytyka i literata Speroniego, historyka Sigoniusa, ponure życie na dworze w Ferrarze, degeneracja życia dworskiego.

1. Geneza poematu.

• o poemacie heroicznym Tasso od młodości, próba Rinaldo 1562, wzorowany na Eneidzie i Orlandzie szalonym, szkic Jerozolimy, od 1565 praca nad poematem.

• teoria heroicznej poezji: jedność akcji, treść historyczna, wzajemne powiązanie epizodów, cu-downość (siły nadprzyrodzone), brak przesady i maniery, fikcja romansowa.

• pracę przerywają inne utwory (Aminta 1573, dramat pasterski), choroby, podróże, miłosne udręki, 1575 koniec pracy, wątpliwości (natury religijnej i moralnej), inkwizycja żąda usunięcia części romansowej, Speroni krytyka budowy utworu, szaleństwo Tassa, zmiany Jerozoli-ma zdobyta 1593, w ciągu 1580 kilka wydań na podstawie rękopisów (Tasso w szpitalu), w 1581 poprawniejsza wersja.

• platońska idealizacja miłości, poetyka Arystotelesa na budowę poematu, studia nad średnio-wieczem, część romansowa głównie z renesansu.

• część romansowa tłumaczona alegorycznie (obrona przed inkwizycją), od Tassa barok we włoskiej poezji.

1. Trudność przekładu w Polsce.

• mało rozwinięta kultura językowa, raczej tematyka polityczna, publicystyczna, brak kobiety w literaturze.

• Piotr Kochanowski: ur. 1566, syn literata, Mikołaja Kochanowskiego (brata Jana z Czarnola-su), 1583 w Królewcu, kilkakrotnie do Padwy, 1602 sekretarz królewski, porzuca służbę dwor-ską, osiada w Krakowie, 1618 przekład Gofreda, zm. 1620, gruntowna znajomość języka wło-skiego, przekład Orlanda szalonego, spolszczenie, opisy batalistyczne po raz pierwszy na tak wielką skalę, wysoki kunszt tłumacza mimo ciężkości języka.

TEKST

• dedykacja dla Jana Tęczyńskiego, mecenasa, zm. 1637 r. jako ostatni z rodu.

• Do czytelnika – coś nowego, może zaskoczyć.

1. PIEŚŃ.

• Argument = streszczenie pieśni.

• Gofred dowódcą wyprawy chrześcijan, przegląd wojska, jerozolimski król bardzo się boi.

• dwa razy „Panno” – zamiast do Muzy tłumacz do NMPanny, Bóg każe Gabrielowi namówić Gofreda na atak na Jerozolimę, Gofred wysyła listy, wszyscy przybywają do Tortozy (obierają na swego dowódcę Gofreda – Hetmana), jego długa mowa, Piotr Pustelnik (Eremita z Amiens, głosiciel pierwszej wyprawy krzyżowej) – wszyscy chcą być równi sobie, dlatego się kłócą między sobą, chce Gofreda za dowódcę, z pomocą Ducha Świętego wszyscy się zga-dzają, przegląd wojsk: francuskich z Ugonem, królewskim bratem, Holendrzy z Rupertem, Anglicy, Klorynda i zakochany w niej Tankred.

• król jerozolimski niszczy jedzenie i zatruwa wodę.

1. PIEŚŃ.

• Izmen (czarownik) nadaremnie czaruje, król jerozolimski chce zabić chrześcijan, wykrada z kościoła święty obraz, daje go Izmenowi, temu obraz znika, Izmen wini za to chrześcijan, szu-kają złodzieja, atakuje lud, Zofronija – piękna dziewczyna i Olind – zakochany w niej bez wza-jemności, ona chce zginąć za chrześcijan, przyznaje się do kradzieży obrazu, Olind też się przyznaje, oboje wtrąceni do więzienia, on narzeka, ona radzi mu cierpieć dla Boga, Klorynda ich ratuje, poganka, rozmawia z Królem, Olind żeni się z Zofroniją.

• Gofred przybywa do Emaus, rozmowa z posłami z Egiptu, Alet mówi o wielkich trudnościach (brak jedzenia, wody itp.), Gofred jednak się nie załamuje, wojna z Egiptem („Janus wrota otworzył zamknione”).

1. PIEŚŃ.

• wojska przybywają pod Syjon, naprzeciw nim wyjeżdża Klorynda, potyczka, Król patrzy z mu-rów i pyta Erimiję o walczących (postać zmyślona, skrycie kocha Tankreda, który obszedł się z nią po rycersku, gdy była u niego w niewoli), pojedynek Kloryndy i Tankreda, chce, żeby wycięła mu serce, gdy on zginie, ktoś ją rani, on rzuca się, by dopaść tamtego, ona wraca do bitwy.

• Gofred zastanawia się, jak zdobyć miasto.

1. PIEŚŃ.

• Pluton jest zły, że chrześcijanom się dobrze wiedzie, chce się sprzeciwić Bogu („Głupiec opę-tany”), w Damaszku czarnoksiężnik Hidraot, jego siostra Armida ma uwieść kilku chrześcijan, idzie do Hetmana, skarży się, że okrutny ojciec chciał ją wydać za okrutnika, chce pomocy żołnierzy w zdobyciu jej państwa, Gofred boi się, czy to nie podstęp, decyduje się poczekać, mają cel do zdobycia i nie mogą się rozdrabniać, ona zalewa się łzami, grozi samobójstwem.

• niesnaski w wojsku, żołnierze źli na Gofreda, zakochany Eustacy chce jej pomóc na własną rękę.

1. PIEŚŃ.

• Armida zwodzi coraz więcej żołnierzy, konflikt Rynalda i Gernanda, biją się, Gernand zranio-ny, Gofred przybiega, Rynald wydalony z wojska, Tankred go bronił.

• Armida zła, że nie uwiodła Gofreda i Tankreda, losowanie, kto z nią pojedzie, zbóje arabscy zaatakowali wojska egipskie.

1. PIEŚŃ.

• Argant, poganin, rwie się do walki, ma dosyć siedzenia w oblężonym mieście, wyzywa na po-jedynek chrześcijanina, wyrywa się Otton przed Tankreda, Otton wypadł z siodła, Argant ata-kuje pieszego, tratuje Ottona, Tankred go atakuje, pojedynek, noc, poganin Pindor i chrześci-janin Arydeus radzą im zaprzestać walki po ciemku.

• Erminija była w niewoli u Tankreda, ale doznała od niego tylko uprzejmości, po ciemku idzie do niego z miasta, z ziołami, przyjaciółka Kloryndy, nie mogła (nie chciała) zabić Arganta, ubrała zbroję Kloryndy, chrześcijanie wzięli ją za Kloryndę, Tankred za nią jedzie.

1. PIEŚŃ.

• Erminija ucieka, w końcu przyjmuje ją pasterz, starzec, Tankred jej szuka, wpada w sidła Ar-midy, Rambald (stał się poganinem) żąda poddania się Tankreda, pojedynek, Tankred w nie-woli, Rambald ucieka, Argant Argant coraz słabszy, ale jedzie na pojedynek z Tankredem, Rajmund go zastępuje, Argant coraz słabszy.

• Belzebub wyładowuje swoją złość – deszcz, burza, grad.

1. PIEŚŃ.

• zginął królewicz szwedzki – Sven, niesnaski w wojsku przeciwko Gofredowi (wspomniany wy-gnany Rynald), pogłoska, że Rynald zginął (zbroja), Argillanowi śni się zjawa Rynalda i ostrzega przed zdradą Gofreda, Włosi szemrają, Gofred słyszy, prosi Boga o obronę, uspoka-ja gwar.

1. PIEŚŃ.

• Alekto od Belzebuba pomaga Sułtanowi (Solimanowi), radzi uderzyć na chrześcijan o półno-cy; Stworzyciel każe św. Michałowi odwołać moce szatańskie.

• Argant i Klorynda szaleją w bitwie, Gofred też, Sułtan ucieka.

1. PIEŚŃ.

• Sułtan Soliman ucieka, pokazuje mu się zjawa Izmena, odradza mu ucieczkę do Egiptu, bo król egipski chce już wracać, obiecuje mu bezpieczne wprowadzenie do Jerozolimy, zagojone rany, przenosi go powietrzem.

• przepowiednia, że (w 1187) sułtan Saladyn zdobędzie Jerozolimę z rąk krzyżowców, rada z Królem – wątpią na szybką pomoc Egipcjan.

• tymczasem Gofred wypytuje żołnierzy, który wrócili od Armidy, zamieniła ich w ryby, tylko Rambald przyjął jej wiarę, reszta zamknięta w ciemnicy (chyba odmienieni), Tankred też tam był, oni w darze posłowi króla z Damaszku, Rynald ich uwolnił, Piotr Pustelnik prorokuje.

1. PIEŚŃ.

• szturm chrześcijan, wcześniej na mszy, procesja, Gofred w lekkiej zbroi (oddał się w Boską opiekę), Klorynda strzela z łuku nieprzerwanie, szturm – drabiny, Klorynda rani Gofreda nad kolanem, Hetman wyciąga sobie strzałę, Anioł Stróż go leczy, Hetman wraca do bitwy, noc zapada, chrześcijanie zbierają rannych.

1. PIEŚŃ.

• Klorynda i Argant chcą podpalić jakąś wieżę chrześcijan, Król opowiada Kloryndzie o jej naro-dzeniu: matka była Murzynką, urodziła białe dziecko, ukrywała je (inny kolor skóry – ojciec?), szukała Murzynka, Królowi oddała Kloryndę, on ją niósł, zaatakowała ich lwica, polizała małą, karmiła, mało nie utonęli, wychował ją na pogankę (rodzice chrześcijanami).

• Klorynda wychodzi z Argantem, podpalają wieżę, Klorynda stacza pojedynek z Tankredem, rani ją śmiertelnie, nawraca się, Tankred biegnie po wodę, chrzci ją, ona umiera, Rotmistrz zabiera jej ciało, żeby wilki go nie pożarły, rannego Tankreda zanoszą do obozu, wraca mu przytomność, lamentuje, Pustelnik go strofuje i pociesza, śni mu się ona, mówi, że jest u Bo-ga szczęśliwa.

• Argant przysięga Tankredowi zemstę.

1. PIEŚŃ.

• Izmen posyła czarty do lasu, by straszyli cieśle, płonie ogień – las się pali (chyba), Tankred już wyzdrowiał, chce iść w ogień, wraca, ale Piotr Pustelnik odradza mu zwojowanie lasu, wo-da wysycha w małym strumyku – Syloe, gorąco wykańcza chrześcijan, Hetman modli się o deszcz, pada.

1. PIEŚŃ.

• zapada noc; Hetmanowi ukazuje się zmarły przyjaciel, Ugon, zapowiedź zwycięstwa, ale dro-go okupionego, rada – wezwanie Rynalda, Gwelf namawia Hetmana, by odpuścił winy Rynal-dowi, chce go szukać razem z Ubaldem, spotykają starca, do którego kazał im się zwrócić Piotr Pustelnik, on opowiada o zdradzie Armidy, Rynald został przez nią zwabiony, twardo us-nął, związała go i uwiozła na latającym wozie na Wyspy Szczęśliwe, przepowiednia: uwolnie-nie Rynalda dzięki Pani.

1. PIEŚŃ.

• wsiadają do łodzi, z łodzi widzą wojska egipskie, Pani opowiada im o mijanych krainach, kilka dni później dopływają do Wysp Szczęśliwych, Pani towarzyszy Karzeł, widzą lwa, który ucie-ka, unikają zatrutego strumienia i kuszenia pięknych nimf.

1. PIEŚŃ.

• weszli do pałacu i zobaczyli Rynalda z głową na kolanach Armidy, potem ona odeszła do pa-łacu, a on sam został w ogrodzie, żołnierze do niego wyszli, on się zerwał, Armida ich goni, płacze, ale on odchodzi, jej rozpacz (jak Dydona w Eneidzie), wzlatuje w powietrze (jak Me-dea), zapada noc.

1. PIEŚŃ.

• przegląd wojsk egipskich, atak na chrześcijan, hetmanem wojsk Emiren, Armida się im skarży i żąda zemsty; Rynald wdziewa zbroję, na której wyryte są dzieła przodków, Karzeł podaje mu miecz, spotkanie z Gofredem.

1. PIEŚŃ.

• Rynald prosi Gofreda o odpuszczenie win, Gofred wysyła go do lasu, Rynald spotyka się z in-nymi żołnierzami, modli się i idzie do lasu, różne dźwięki, zdradliwa woda, wonne kwiaty gdziekolwiek stanie, topola rodzi nimfę, nimfy ciągną Rynalda do tańca, Armida mu się uka-zuje, on chce zabić mirt, ona zmienia się w potwora, ściął dąb, czary się odwróciły.

• Gofred go za to chwali, budują nową wieżę, do Gofreda przylatuje orzeł z listem od hetmana egipskiego do Aladyna, po nocy szturm chrześcijan, Archanioł Michał informuje Gofreda, że nadszedł dzień uwolnienia z niewoli Syjonu, duchy zmarłych pomagają w zdobywaniu Jerozo-limy (m.in. Ugon), miasto zwyciężone.

1. PIEŚŃ.

• Argant pojedynkuje się z Tankredem, przedtem się wyzywają (zabójca niewiast itp.), ciężko ranny Tankred, zabija Arganta, zdobywana Jerozolima, Król ucieka na zamek, wysyła posła do wojsk egipskich.

• Wafryn (sługa Tankreda), jak Armida znów zwodzi i prosi o pomoc, on próbuje ją oszukać, ale ona mu nie wierzy, to Erminija, jadą gdzieś dalej, znajdują nieprzytomnego Tankreda, ona go leczy, on przytomnieje, przyszli jego żołnierze, zabierają go do obozu, Rajumnd rozmawia z Hetmanem.

1. PIEŚŃ.

• bitwa chrześcijan z Egipcjanami, Armida widzi Rynalda, chce go zabić strzałą, ale nie może, zamek zdobyty, Rynalda wyzywa Adrast (obrońca Armidy), Soliman ginie, Armida ucieka, Ry-nald za nią jedzie, ona chce popełnić samobójstwo, on ją powstrzymuje.

• „Tak Gofred wygrał”.

Pierre Corneille, Cyd albo Roderyk,

wyd. Adam Karpiński i Adam Stepnowski,

BPS 1999.

WPROWADZENIE DO LEKTURY

• Cyd-Roderyk – narodowy bohater Hiszpanii, awanturnicza postać z XI-wiecznych walk z Maurami na Półwyspie Iberyjskim.

• Corneille w Paryżu, premiera ok. stycznia 1637 r., sukces tej tragikomedii, nobilitacja rodziny Corneille’a, krytyka niezadowolona, „spór o Cyda” rozstrzygnięty przez Akademię Francuską (Corneille uwolniony od zarzutu plagiatu, ale naruszył jedności czasu i reguły prawdopodo-bieństwa – Ksymena chce poślubić ojcobójcę), część poprawek dokonał sam Corneille.

• w czasie sporu o Cyda Jan Andrzej Morsztyn odbywał podróż po Europie, czas tłumaczenia? wkład Ludwiki Marii w tłumaczenie?, ok. 1645-1661, przekład swobodny, ale wierny.

• najpierw przetłumaczony tekst, potem napisany Prolog.

• wystawienie wiosną 1662 r. podczas sejmu.

TEKST

• Prolog – wypowiedź Wisły, która jest dumna, że płynie w kraju silnym, scalonym, zwycięskim, w kraju rządzonym przez Kazimierza i Ludwikę.

• Persony:

• Dyjego i Roderyk.

• Gomes i Ksymena.

• Sankty – zakochany w Ksymenie.

• Elwira – służąca Ksymeny.

• Król kastylijski i Królewna.

• Pacholę i ochmistrzyni Eleonora.

• Aryjas i Alfons – dworzanie.

• miejsce: Sewilla, miasto stołeczne Kastyliji.

1. AKT.

1. scena - Ewira i Gomes mówią o zalotnikach Ksymeny – Roderyku i Don Sankcie, obaj są jej godni, z dobrych domów.

2. scena - Elwira mówi Ksymenie, że ojciec jej zgadza się na zaloty Roderyka.

3. scena - Królewna zeswatała Ksymenę i Roderyka, choć sama też go kocha, jednak on jest tylko prostym kawalerem, rozmawia o tym z Leonorą.

4. scena - Dyjego został marszałkiem na dworze króla, Gomes zarzuca mu, że na to nie zasłu-żył, że Dyjego zabrał Gomesowi stanowisko, biją się, Gomes grozi Dyjegowi.

5. scena - monolog Dyjega – jest wściekły, już nie chce ślubu Roderyka i Ksymeny.

6. scena - Dyjego żąda od Roderyka pomszczenia zniewagi Gomesa.

7. scena - monolog Roderyka – walka miłości i honoru, „Niesłychaną cierpię mękę. Równo mi-łość i honor każą sobie płacić, ten – mścić ojca – a tamta – kochanki nie tracić!”, zwycięża ho-nor, postanawia zemścić się za ojca, wstydzi się za wahanie.

1. AKT.

1. scena - Gomes rozmawia z Aryjasem, żałuje swego wybuchu, król sie gniewa, ale Gomes nie chce przeprosić Dyjega.

2. scena - Roderyk rozmawia z Gomesem, grozi mu.

3. scena - Ksymenę pociesza Królewna, która oferuje swoją pomoc, Ksymena chce odwieść Roderyka od zemsty, ale obawia się, że on straci honor, Królewna proponuje zatrzymanie Roderyka w więzieniu.

4. scena - Pacholę donosi Królewnie i Ksymenie, że Roderyk rozmawiał z Gomesem i, że wyszli z królewskiego gmachu, Ksymena wybiega.

5. scena - Królewna mówi Leonorze, że miłość budzi się w jej sercu, gdy niezgoda zapanowała między Ksymeną i Roderykiem, Leonora ją strofuje, ale bezskutecznie.

6. scena - Król denerwuje się na dumę Gomesa, każe go pojmać, Sankty tłumaczy, że Gomes na pewno zrozumie swój błąd i będzie żałował, że ciężko przepraszać, być może będzie woj-na z Maurami.

7. scena - Ksymena prosi Króla o litość, Dyjego chce sie bronić, Roderyk zabił Gomesa, Ksyme-na mówi o sprawiedliwości i chce pomszczenia ojca, Dyjego jest dumny z syna, Król postana-wia ukarać Roderyka, Ksymena „Słuszna, żeby dał gardło, o królu, zabojca”.

1. AKT.

1. scena - Elwira pyta Roderyka, dlaczego przychodzi do domu zabitego, radzi mu ukryć się, bo Ksymena jest zraniona i nie będzie dobrym sędzią.

2. scena - Sankty korzysta z okazji i pociesza Ksymenę, proponuje jej swoją szablę do zabicia Roderyka.

3. scena - Ksymena rozmawia z Elwirą, lamentuje, wreszcie jest sama, może ulżyć łzom, jest przerażona, że wciąż kocha Roderyka, Elwira ją mityguje i odwodzi od myśli o zemście, Ksy-mena decyduje się zgubić go i sama polec.

4. scena - Roderyk się ujawnia i mówi Ksymenie, by nie zwlekała, daje jej swoja szablę (którą zabił jej ojca), zrobiłby to jeszcze raz, miłość mu chciała przeszkodzić, Ksymena: rozumie, że honor wymagał od niego takiego czynu, boli ją utrata ojca i Roderyka, ona nie ma prawa go zabijać, on jednak chce śmierci z jej rąk, on wyrzuca go z domu.

5. scena - monolog Dyjego, cieszy sie ze śmierci hrabiego, ale boi się o syna.

6. scena - Dyjego i Roderyk, ojciec chwali syna, Roderyk zrozpaczony, Dyjego „Honor jest powi-nnością, a miłość zabawą”, Roderyk woli śmierć niż stracić Ksymenę, Dyjego mówi o zbliżają-cej się wojnie z Maurami.

1. AKT.

1. scena - Elwira mówi Ksymenie o męstwie Roderyka podczas wojny.

2. scena - Ksymenę odwiedza Królewna, która chce przekonać Ksymenę do odstąpienia od zemsty.

3. scena - Król chwali Roderyka, mówi o przezwisku „Cyd” („Pan” z arabskiego), nadali mu je Maurowie za dzielność i męstwo, Roderyk prosi o zmazanie win, opowiada o wojnie.

4. scena - Alfons informuje Króla o przybyciu Ksymeny, Król odsyła Roderyka, chce sprawdzić siłę uczuć Ksymeny, każe Dyjegowi udać smutek.

5. scena - Król mówi Ksymenie, że Roderyk zmarł od ran po wygranej bitwie z Maurami, ona mdleje, Król wyjawia jej prawdę, ona żąda kary dla Roderyka, Sankty się zgłasza na ochotni-ka do pojedynku z Roderykiem, Aryjas będzie sędzią, nagrodą za zwycięstwo ma być ręka Ksymeny, ona oponuje, ale Król nie zmienia zdania.

1. AKT.

1. scena - Roderyk przychodzi do Ksymeny pożegnać się, gotuje się na śmierć, Ksymena pyta, czy boi się Sanktego, Roderyk odpowiada, że pragnie własnej śmierci, uważa mimo jej słów, że sława nie ucierpi, jeśli zginie w tym pojedynku, ona wstydzi się, ale chce, żeby to on wy-grał, Roderyk czuje przypływ sił.

2. scena - monolog Królewny, czuje ból i rozdarcie, Roderyk nadal jest prostym szlachcicem, jej miłość nie może być spełniona.

3. scena - do Królewny przychodzi Leonora, cieszy się z pojedynku i (przyszłego) spokoju Kró-lewny.

4. scena - Ksymena skarży się Elwirze, jest niespokojna, będzie miała męża albo „Krwią Rode-ryka albo krwią ojca spluskanego”.

5. scena - do Ksymeny i Elwiry przychodzi Sankty, Ksymena myśli, że zabił Roderyka.

6. scena - Ksymena mówi, że kochała Roderyka, Król ją oświeca, zwyciężony Sankty mówi, że to Roderyk wysłał go do Ksymeny, by zdał jej relację z pojedynku.

7. scena - wszystkie osoby, Roderyk zdaje się na łaskę Ksymeny, ona mówi o miłości do niego, ale ma wątpliwości, czy może tak szybko wyjść za mąż, Król rozwiewa jej wątpliwości, ale da-je jej rok na otarcie łez, a Roderykowi na wojnę.

Molier, Mizantrop. Komedia w pięciu aktach,

przeł. oprac. Tadeusz Żeleński (Boy), wyd. 3 przejrz., BN II 2, 1951.

WSTĘP

• „Mizantrop” – najbardziej osobista sztuka Moliera⁴⁰.

• Alcest – komiczny i dramatyczny, szczery, wierny, pyszny, uparty, mało samokrytyczny.

• Celimena – błyskotliwa, zalotna, snobka, namiętność (hobby) to słabość, nowe ujęcie miłości.

• Filint – serdeczny, spokojny, ma słabość inteligentów – dworowanie z innych, doświadczenie Moliera (Alcest – temperament).

• satyra salonu, skrótowość, uniwersalność, ponadczasowość, wierszowany (proza tylko w far-sie).

• aleksandryn (13-zgłoskowiec).

TEKST

• osoby:

• Alcest, zalotnik Celimeny.

• Filint, przyjaciel Alcesta.

• Oront, zalotnik Celimeny.

• Celimena.

• Elianta, kuzynka Celimeny.

• Arsena, przyjaciółka Celimeny.

• Akast i Klitander – markizowie.

• Sierżant urzędu marszałkowskiego.

• Ergast, służący Alcesta.

• Lokaj Celimeny.

• miejsce: Paryż, dom Celimeny.

1. AKT

1. scena – Filint i Alcest.

• od początku główny rys charakteru bohatera, temat utworu.

• Alcest jest wściekły.

• Filint dopytuje się, o co chodzi.

• Alcest obraża Filinta, oskarża go o fałsz (przypochlebia komuś, a potem z niego drwi); Filint jest światowcem, Alcest jest zazdrosny o inne przyjaźnie Filinta, chciałby szczerości w kontaktach z innymi.

• Filint mu perswaduje, że to niemożliwe.

• Alcest się upiera.

• Filint go mityguje.

• Alcest nienawidzi ludzi, chce uciec na pustynię.

• Filint akceptuje ludzi, jakimi są, nie stara sie ich zmieniać na siłę.

• Alcest ma jakiś proces, ale nie stara się uładzić sędziów, kocha osobę pełną wad, które sam potępia.

• Filint wymienia dobre kobiety: Eliantę i Arsenę.

• Alcest wybrał jednak powabną Celimenę, wierzy, że ją zmieni, przyjechał porozmawiać z nią, dlatego jest zdenerwowany, „miłością rozsądek nie włada”.

1. scena – Oront, Alcest i Filint.

• Oront przypochlebia się Alcestowi, chce przeczytać mu wiersz.

• Alcest musi być człowiekiem niepospolitym i szanowanym, ostrzega Oronta, że jest zbyt szczery.

• mizdrzenia autorskie Oronta.

• Filint zachwala sonet Oronta.

• Alcest dziwi się, mimo słów z poprzedniej sceny Alcest nie potrafi brutalnie wyrazić swojego zdania, stopniowo rozgrzewa się.

• Filint się śmieje.

• Oront twierdzi, że jego sonet jest doskonały, obraża się, staje się wrogiem Alcesta.

1. scena –Filint i Alcest.

• Filint przepowiada kłopoty Alcestowi.

1. AKT.

1. scena – Alcest i Celimena.

• Alcest wyrzuca ukochanej jej postępowanie, chce zerwać.

• Celimena pyta go, dlaczego ciągle szuka jej towarzystwa, igra z nim.

• Alcest jej zazdrosny.

1. scena – Celimena, Alcest i służący.

• służący informuje o przybyciu Akasta.

1. scena – Celimena i Alcest.

• Alcest przeżywa męki, gdy przerywane są jego wyznania.

• Celimena się cieszy, bo może trzymać go w niepewności.

1. scena – Alcest, Celimena i służący.

• służący informuje o przybyciu Klitandra.

• Alcest chce wyjść.

• Celimena każe mu zostać.

1. scena – Elianta, Filint, Akast, Klitander, Alcest, Celimena i służący.

• rozmowa i charakterystyka życia salonów.

• Elianta zaznacza swoją odmienność, traktuje towarzystwo, jak Filint, z pobłażliwą wyrozumia-łością.

• Celimena opowiada złośliwie, z werwą i dowcipem, wspaniale „kreśli” portrety.

• Alcest wybucha, złość i ironię kieruje przeciwko „głuptasom”, nie Celimenia.

• Elianta mówi o „różowych okularach” miłości.

• Alcest decyduje się siedzieć u Celimeny, dopóki inni będą.

1. scena.

• służący: przyszedł ktoś do Alcesta.

1. scena – wchodzi Sierżant urzędu marszałkowskiego.

• Alcest otrzymuje wezwanie.

• Filint podejrzewa, że to działanie Oronta.

1. AKT.

1. scena – Klitander i Akast.

• przechwalają się urodzeniem, majątkiem, władzą, sercem Celimeny, zawierają ze sobą układ.

1. scena – wchodzi Celimena.

2. scena – wchodzi służący.

• służący pyta, czy Celimena przyjmie Arsenę.

• Celimena nie jest zadowolona, kreśli portret przyjaciółki – zawistna dewotka.

1. scena – wchodzi Arsena.

• Celimena w trakcie złośliwej tyrady zmienia ton i wita Arsenę.

1. scena – Arsena i Celimena.

• Arsena mówi Celimenie, że niby usłyszała o niej plotki, ale oczywiście, nie wierzy w te osz-czerstwa.

• Celimena odpłaca jej pięknym za nadobne.

• Arsena się broni.

• Celimena wymierza jej ostatni cios – odnośnie wieku (Celimena ma 20 lat).

• Arsena nabiera sił i atakuje Celimenę: „bez… niejakich ustępstw serc się nie zdobywa”.

1. scena – wchodzi Alcest.

2. scena – Alcest i Arsena.

• Arsena uwodzi Alcesta, proponuje mu możną protekcję.

• Alcest odrzuca jej propozycję.

• Arsena informuje go o zdradach Celimeny.

1. AKT.

1. scena – Eliant i Filint.

• Elianta i Filint rozmawiają o Alceście, jego uporze i bezkompromisowości.

• Elianta: komizm Alcesta płynie z sytuacji, nie z charakteru.

• Filint pyta o szczerość uczuć Celimeny.

• Elianta mówi o lekkości i roztrzepaniu (to nie wyrafinowana gra).

• Filint mówi o swoim uczuciu do Elianty.

• Elianta jest zaskoczona.

1. scena – wchodzi Alcest.

• Arsena właśnie pokazała Alcestowi dowody zdrady Celimeny – list do Oronta.

• Elianta i Filint mitygują Alcesta, pocieszają go.

• Alcest szorstko odpycha życzliwość Filinta.

• Elianta broni Filinta.

• Alcest chce się zemścić i prosi Eliantę o rękę.

• Elianta przestrzega go przed gwałtownością i porywczością.

1. scena – Celimena i Alcest.

• Alcest nazywa Celimenę potworem.

• Celimena się śmieje.

• on ma do niej pretensje.

• ona pyta o powód jego wzburzenia.

• on pokazuje jej list.

• Celimena twierdzi, że napisała go do kobiety, nie broni się, bo wie, że on to zrobi za nią, gra na jego uczuciach, dramat pośród komedii, wmawia mu, że nie kocha jej, „jak kochać należy”.

1. scena – wchodzi Ergast.

• służący chce uciec razem z panem.

• przerwa w napięciu.

• Służący zgubił list, pewnie związany z procesem.

1. AKT.

1. scena – Alcest i Filint.

• Alcest przegrał proces (wpływ Oronta).

• Filint, mimo zachowania Alcesta w poprzednim akcie, wciąż jest przy przyjacielu, powstrzy-muje Alcesta przed przeprowadzką na pustynię.

• Alcest naiwnie wierzy, że Celimena podąży za nim.

• Filint chce, by obaj spotkali się z Eliantą.

1. scena – Celimena, Oront i Alcest.

• Oront żąda zapewnień miłości od Celimeny i wyboru jednego z nich.

• Alcest popiera jego drugie żądanie.

• rozmowa symetryczna.

• Celimena się kryguje.

1. scena – wchodzą Elianta i Filint.

• Celimena szuka poparcia u Elianty.

• Elianta jednak jest za „otwartością”.

1. scena – wchodzą Arsena, Akast, Klitander.

• Akast i Klitander chcą wyjaśnień dwóch listów – działania Arseny.

• ośmieszenie Oronta, Alcesta i Klitandra.

• zwiedzeni chcą wszędzie rozgłosić zdradę Celimeny.

1. scena – Celimena, Elianta, Arsena, Alcest, Oront, Filint.

• Oront się żegna, jest obrażony.

1. scena – Celimena, Elianta, Arsena, Alcest i Filint.

• Arsena napawa się zemstą.

• Alcest nie pozwala się wykorzystać Arsenie do pognębienia Celimeny.

1. scena – Celimena, Elianta, Alcest, Filint.

• Celimena odwołuje się do wielkoduszności Alcesta, nie broni się.

• Alcest jej wszystko przebacza.

• Celimena wzdraga się przed zamieszkaniem na pustyni.

1. scena – Elianta, Alcest, Filint.

• Alcest zwraca się do Elianty.

• Elianta odpowiada mu sucho i wybiera Filinta.

• Alcest chce zamieszkać na pustyni.

• Filint namawia Eliantę, by oboje spróbowali zmienić decyzję Alcesta.

Molier, Świętoszek (Tartufe) Komedia w pięciu aktach,

przeł. i oprac. Tadeusz Boy-Żeleński, wyd. 8 przejrzane, BN II 40, 1968.

WSTĘP

1. Jak poczęła się komedia „Świętoszek”?

• kulminacyjny punkt życia i twórczości Moliera.

• dwudziestoletni chłopiec z dobrego mieszczańskiego domu, od dziecka trawiony pasją do teatru, zakochał się w młodej aktorce, Magdalenie Bejart, i założył z nią teatr w Paryżu. Tea-trzyk bankrutuje. Molier puszcza się z młodą trupą, której rychło staje się głową, na prowincję i obiega ją przez kilkanaście lat. Rozgłos wędrownego teatrzyku rośnie; wreszcie otwiera Mo-lierowi drogę do Paryża, i to pod najlepszymi auspicjami: trupa debiutuje z powodzeniem przed samym królem. Molier miał wówczas lat trzydzieści sześć.

• pierwsza nowość, z jaką wystąpi w Paryżu, będą „Pocieszne wykwintnisie”.

1. „Pocieszne wykwintnisie”.

• pierwsza tak ostra satyra, ośmieszenie sztuczności salonów literackich.

• „Natręty” – ośmieszony typ dworskiego panka, złotego młodzieńca.

• coraz większa liczba niechętnych Molierowi.

1. Walka o „Szkołę żon”.

• wielka popularność; wojna literacka, później moralna.

• oskarżenie o niemoralność, żartowanie z wierzeń religijnych, ślub z Armandą Bejart, siostrą Magdaleny (w istocie córką).

• z kampanii o „Szkołę żon” urodził się „Tartufe”, czyli „Świętoszek” – obłuda i nadużywanie rzekomych wartości moralnych do osobistych arcyświeckich celów.

1. Wystawienie „Świętoszka” i walka o niego.

• wystawienie: podczas uroczystości inauguracyjnych pałacu i ogrodów w Wersalu, świeżo stworzonych prze Ludwika XIV, 12 maja 1664 r. (trzy akty); burza pięcioletnia; król, któremu cenzorowie moralności dawali się we znaki, przyjął nowy utwór z zadowoleniem, brak łaski w oczach królowej-matki, Anny Austriackiej, śmiertelnie chorej ( powaga i dewocja).

• na czele zgroszonych stanął Mgr. de Perefix, arcybiskup Paryża. zakaz wystawiania „Świętoszka” publicznie.

1. „Don Juan”.

• 1665 r. pisany naprędce, by zapełnić lukę po zakazie wystawiania „Świętoszka”, romansowy temat zmienił się pod koniec sztuki w gryzący pamflet przeciw obłudzie; nowa odmiana świę-toszka; król milczał, bronić jawnie Moliera nie mógł.

1. „Mizantrop”.

• z goryczy powstał „Mizantrop”.

• 5 sierpnia 1667 r. z pewnymi zmianami wystawienie „Świętoszka” – za pozwoleniem króla.

1. Ostateczne zwycięstwo.

• dopiero w 1669 r. „Świętoszek” zyskuje trwałe prawo do sceny.

1. Podłoże „Świętoszka”. Życie religijne we Francji w XVII wieku.

• olbrzymia ingerencja religii we wszystkie sfery życia w XVII wieku; Port Royal; nowe zakony.

• obłuda religijna i libertynizm, ateizm.

1. Stosunek Moliera do swego tematu.

• „religia natury”; naznaczenie obłudy.

1. Stosunek przeciwników Moliera.

• „Świętoszek” dziełem proroczym – Ludwik XIV stał się z wiekiem Orgonem.

1. Zdobycze komedii Moliera.

• „Świętoszek” szczyt geniuszu Moliera i jedno z najśmielszych czynów artystycznych.

• z dawnej komedii, której celem było tylko bawić, mniej lub więcej wybrednie, Molier uczynił głębokie studium duszy ludzkiej.

1. Głębia.

• zabawa + nauka.

• zacieranie granic pomiędzy komizmem a powagą życia.

1. Komedia charakterów.

• „Szkoła żon” – komedia obyczajowa i komedia charakterów.

• „Świętoszek” – dalej komedia już nie sięgnie, ani u Moliera, ani u nikogo innego.

• wpływy farsy francuskiej.

1. Satyra.

• satyra społeczna o najwyższej doniosłości.

1. Doniosłość społeczna satyry Moliera.

• nowa potęga: zabijać śmiechem brzmiącym ze sceny.

• epoka Moliera – zmaganie się ze sobą dwóch światów: nowoczesna myśl + aparat społeczny i naukowy niemal średniowieczny.

1. Źródła „Świętoszka”.

• wątpliwe źródła (dość dalekie): satyra Regniera, komedia Aretina, nowela Boccaccia, romans Sorela „Peryander”, nowela Scarrona „Obłudnicy”, powiastka Barbadilla.

• znaczenie „Prowincjonałek” Pascala.

1. Jego przeobrażenia.

• nieznana pierwotna postać „Świętoszka”.

1. Akcja.

• w żadnej komedii Moliera nie ma tak późnego zjawienia się głównej osobistości.

1. Artyzm „Świętoszka”.

• genialne rysy komedii; świetna eskpozycja.

• Tartufe jest bohaterem wyłącznie razem z Orgonem – szalbierstwo i zaślepienie.

• szalbierze: Tartufe, pan Zgoda i niewidzialny Wawrzyniec.

• zaślepienie, uczciwość i dobra wiara: Pani Pernelle i Orgon.

• świeccy uczciwi: Elmira, dzieci Orgona, rozsądna Doryna i szlachetny Walery.

• rzetelna pobożność: Kleant.

TEKST

• przedmowa – marzec 1669 r., „komedia, która narobiła wiele hałasu i narażona była na długie prześladowania”, pobożnik a obłudnik.

• pierwsze podanie – 1664 r., po pierwszym zakazie, o poparciu króla.

• drugie podanie – 1667 r, król poza Paryżem.

• trzecie podanie – 1669 r., po powrocie na scenę.

• Osoby:

• pani Pernelle – matka Orgona.

• Orgon – mąż Elmiry.

• Elmira – żona Orgona.

• Damis – syn Orgona.

• Marianna – córka Orgona.

• Walery – zalotnik Marianny.

• Kleant – szwagier Orgona.

• Tartufe – świętoszek.

• Doryna – pokojówka Marianny.

• Ppan Zgoda – woźny.

• oficer gwardii.

• Flipota – służąca pani Pernelle.

• Rzecz dzieje się w Paryżu, w domu Orgona.

1. AKT.

1. scena⁴¹ – pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, Flipota.

• irytacja pani Pernelle.

• pani Pernelle jest zachwycona Tartufe’em.

• Damis mówi o jego obłudzie.

• Doryna o jego zainteresowaniu Elmirą.

• pani Pernelle mówi o sąsiadce Oroncie („świeci cnót obrazem”).

• Doryna mówi o jej burzliwej młodości.

• pani Pernelle wyjeżdża, uderza w policzek Flipotę, by ją pospieszyć.

1. scena – Kleant, Doryna.

• Doryna dopełnia obrazu sytuacji, o zachowaniu Orgona (gardzi dziećmi…), nie widzi świata poza Tartufe’em.

1. scena – Elmira, Marianna, Damis, Kleant, Doryna.

• Elmira odchodzi, gdy jej mąż się zbliża (chłodne stosunki).

1. scena – Kleant, Damis, Doryna.

• Damis martwi się o Mariannę i Walerego.

1. scena – Orgon, Kleant, Doryna.

• Orgon wypytuje Dorynę o zdarzenia w domu, interesuje go najbardziej Tartufe, nie przejął się chorobą żony.

• Doryna: Tartufe „Chcąc odzyskać krew, co ją pani utraciła,/ Cztery lampeczki wina wypił na śniadanie”.

• Orgon: „Biedaczek!”.

1. scena – Orgon, Kleant.

• Kleant krytykuje zaniedbywanie rodziny przez Orgona.

• Orgon opisuje ideał – Tartufe’a, „przypadkowe” spotkanie, o zabiciu pchły.

• Kleant jest racjonalistą, pobożnym, uczony, ale nie szarlatan, o dewocji, Kleant dopytuje się, czy Walery nadal jest narzeczonym Marianny.

• Orgon o odwleczonym ślubie.

• Kleant wypytuje o powody.

• Orgon ukrywa się za murem niejasnych i wykrętnych odpowiedzi.

1. AKT.

1. scena – Orgon, Marianna.

• Orgon mówi o powinnościach dzieci i ich uległości.

1. scena – Orgon, Marianna, Doryna, która wchodzi po cichu i staje niepostrzeżona za Orgo-nem.

• Orgon informuje Mariannę o jej zamążpójściu.

• Marianna jest zaskoczona, ale jeszcze nie rozpacza.

• Doryna się wtrąca.

• Orgon ją ucisza, wścieka się, chce ją uderzyć.

1. scena – Marianna, Doryna.

• Doryna pociesza Mariannę.

• Marianna mówi o strachu, który czuje przed ojcem.

• Doryna upewnia się, czy Walery i Marianna się kochają.

• Marianna waha się między ukochanym a ojcem.

• Doryna kpi.

1. scena⁴² – Walery, Marianna, Doryna.

• Walery właśnie usłyszał nowinę, jest zły, „radzi” ukochanej wyjść za Tartufe’a.

• Marianna się zgadza.

• Walery wyrzuca jej, że udawała miłość do niego.

• Marianna mu wyrzuca, że zachęca ją do ślubu.

• Walery chce wyjść, kilka razy zawraca.

• Doryna się wtrąca, zatrzymuje Walerego, który udaje, że się jej opiera.

• Mariannie jest przykro i chce wyjść.

• Doryna i ją zatrzymuje.

• Walery sądzi, że jego widok jest przykry Mariannie i idzie do wyjścia.

• Doryna ich godzi, próbuje ich naprowadzić na jakiś plan.

• Marianna ma się pozornie zgodzić na ślub, ma udać chorobę.

• Walery ma się głośno domagać swoich praw.

1. AKT.

1. scena – Damis i Doryna.

• Damis jest zły na Tartufe’a.

• Doryna go uspokaja.

1. scena – Tartufe i Doryna.

• Damis chowa się w przyległym gabinecie.

• pojawia się Tartufe.

• Tartufe chustką zakrywa dekolt Doryny.

• Elmira doprasza się o rozmowę z Tartufe’em.

• Tartufe się zgadza.

1. scena – Elmira i Tartufe.

• Tartufe troskliwie pyta o jej zdrowie, przysuwa się do niej, ściska jej palce, kładzie rękę na ko-lanach.

• Elmira wypytuje go o ślub z Marianną.

• Tartufe mówi, że to pomysł Orgona.

• Damis słucha ich z gabinetu.

• Tartufe mówi, że nie jest z kamienia, o miłości pochodzącej od Boga, wyznaje Elmirze miłość, „Będąc nabożnym, czy być człowiekiem przestałem?”.

1. scena – Elmira, Damis, Tartufe..

• wtrąca się Damis.

• Elmira uspokaja wzburzonego pasierba.

1. scena – Orgon, Elmira, Damis, Tartufe.

• Damis oskarża Tartufe’a o próbę uwiedzenia Elmiry.

1. scena – Orgon, Damis, Tartufe.

• Orgon nie wierzy Damisowi.

• Tartufe się przyznaje do winy, samobiczowanie.

• Orgon oskarża Damisa o zdradę.

• Tartufe korzy się przed Damisem, podsuwa Orgonowi, że jest ofiarą, klęka.

• Orgon też klęka i się ściskają, ślub będzie jeszcze dzisiaj.

• Damis odchodzi.

1. scena – Orgon, Tartufe.

• łaskawy Tarute „przebacza” Damisowi.

• Orgon czyni Tartufe’a swoim spadkobiercą.

1. AKT.

1. scena – Kleant, Tartufe.

• Kleant prosi Tartufe’a, żeby przekonał Orgona, by Damis wrócił do domu.

• Tartufe odmawia.

1. scena – Elmira, Marianna, Kleant, Doryna.

• Doryna zwraca się o pomoc dla Marianny do Kleanta.

1. scena – ciż sami i Orgon.

• Marianna prosi ojca o odwołanie ślubu, odda mu majątek po matce i pójdzie do klasztoru.

• Orgon nie słucha nikogo.

• Elmira oskarża Tartufe’a o molestowanie jej.

• Orgon mówi o „słabości” Elmiry do Damisa.

• Elmira pyta, czy uwierzy jej, jeżeli to zobaczy, wysyła Dorynę po Tartufe’a.

1. scena – Elmira, Orgon.

• Elmira chowa Orgona pod stałoem, przypomina, że to jego wina i nie może być później na nią zły za jej zachowanie.

1. scena – Tartufe, Elmira i Orgon pod stołem.

• Tartufe jest początkowo nieufny, ale po chwili znów wyznaje jej miłość.

• Elmira udaje, że ma skrupuły przed Bogiem.

• Tartufe ją uspokaja, co chyba najbardziej pogrąża go w oczach Orgona.

• Elmira kaszle, by zwrócić na siebie uwagę Orgona, ale ten nie reaguje.

• Elmira podkreśla, że to wina Orgona.

• Tartufe zrzuca maskę.

• Elmira denerwuje się, czy Orgon ich nie zaskoczy.

• Tartufe mówi, że Orgon jest tak zaślepiony, że uwierzy we wszystko, co Tartufe mu powie.

• Elmira mimo to wysyła Tartufe’a, by sprawdził, czy gdzieś się nie czai Orgon.

1. scena – Orgon, Elmira.

• Orgon się wścieka.

• Elmira chce, by znów ukrył się pod stołem i posłuchał dalej.

1. scena – Tartufe, Elmira, Orgon.

• Tartufe nie zauważa Orgona i dalej klaruje Elmirze.

• Orgon się ujawnia i wyrzuca z domu Tartufe’a.

• Tartufe próbuje się bronić, grozi, twierdzi, że należy do niego.

1. scena – Elmira, Orgon.

• Elmira wypytuje Orgona, o co chodzi.

• Orgon uczynił Tartufe’a nie tylko spadkobiercą, ale właścicielem majątku.

1. AKT.

1. scena – Kleant, Orgon.

• Kleant wstrzymuje Orgona.

• Orgon podczas wojny domowej popierał króla, ale przyjął jakiś przedmiot od przyjaciela z przeciwnego obozu, Tartufe mu to ukradł – podejrzenie o zdradę.

• Kleant zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji, czyni wyrzuty szwagrowi – budująca tyrada.

1. scena – Orgon, Kleant, Damis.

• Orgon przyznaje sie że zrujnował rodzinę.

• rodzina się jednak od niego nie odwraca, nie czyni mu wyrzutów.

1. scena – pani Pernelle, Orgon, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• pani Pernelle denerwuje Orgona (zachowuje się tak, jak on wcześniej), współczuje Tartu-fe’owi („Biedaczek!”).

• rodzina zastanawia się, jak wybrnąć z tej sytuacji.

1. scena – Orgon, pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, pan Zgoda.

• pan Zgoda jest kolejnym świętoszkiem, przysyła go Tartufe, Orgon i cała rodzina ma opuścić dom, bo Tartufe chce tu zamieszkać.

1. scena – Orgon, pani, Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• pani Pernelle jest zaskoczona.

1. scena – Walery, Orgon, pani Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• Walery przychodzi z pomocą, załatwia ucieczkę Orgona.

1. scena – wchodzą Tartufe i oficer gwardii.

• Tartufe każe zabrać Orgona do więzienia.

• nagle się okazuje, że oficer przyszedł po Tartufe’a.

• wszyscy się cieszą.

1. scena – pani Pernelle, Orgon, Elmira, Marianna, Kleant, Walery, Damis i Doryna.

• Kleant radzi Orgonowi podziękować Bogu za szczęśliwe rozwiązanie sprawy.

• Orgon planuje ślub Marianny ze stałym i wiernym Walerym.

Wespazjan Kochowski, Dzieła wybrane BN I 92

IV Utwory religijne

• 2 poematy: „Różaniec” (1668) i „Chrystus Cierpiący” (1681),

• Zbiór epigramatów maryjnych „Ogród Panieński” (1681)

• Liczne wiersze z „niepróżnującego próżnowania”

• W II połowie XVII wieku utrwalił się ostatecznie typ religijności rozpoznawanej później jako specyficznie polska.

• W II połowie wieku tworzy się, według terminu Karola Górskiego, „katolicyzm socjologiczny”.

• Religijność na ogół płytka, ograniczona do zewnętrznych manifestacji i udziału w licznych obrzędach kościelnych; barokowe formy bogatej obrzędowości, rozkwit bractw religijnych.

• Żywy kult maryjny nadaje religijności XVII wieku charakter przede wszystkim uczuciowy, nie intelektualny; Częstochowa od ślubów lwowskich Jana Kazimierza (1656) miejscem kultu państwowego.

• Nierozerwalny splot uczuć religijnych i patriotycznych, wówczas dokonało się utożsamienie polskości i katolicyzmu.

• Powszechne stało się wówczas dawne przekonanie, że Polska jest „przedmurzem” katolickiego świata.

• Załamała się idea tolerancji, wypędzenie arian w 1658 – współdziałali ze Szwedami.

• Uważano klęski za część Bożego planu.

• W końcowym rezultacie umocnienie przedmurza, ostateczny triumf Kościoła nad niewiernymi, co ma się dokonać za sprawą Polaków.

OMÓWIENIE UTWORU – „RÓŻANIEC” (1668)

• Pełny tytuł „Różaniec Najświętszej Panny Maryjej […] do druku podany 1668”.

• Jeden z pierwszych drukowanych utworów Kochowskiego.

• Trudno określić przynależność gatunkową – pewne elementy fabuły, nie składają się one w ciąg uporządkowany i zamknięty; traktowane nie epicko, tylko lirycznie; wydarzenie nie jest przedmiotem opisu, lecz przeżycia.

• Podmiot zajmuje postawę pełnego podziwu i współczucia obserwatora, czasem współuczestnika zdarzeń.

• Kompozycja utworu zdeterminowana kształtem modlitwy różańcowej, ustalonym przez reformę trydencką, szerzonym głównie przez dominikanów.

• Trzy części: radosna, bolesna i chwalebna, składają się każda z pięciu tajemnic, każda tajemnica rozważana w dwunastu strofach sześciowersowych, z których po pierwszej następuje wyodrębniona innym krojem czcionki wskazówka: „Ojcze nasz”, po ostatniej: „Chwała Ojcu”, po środkowych: „Zdrowaś Maryja”.

• Należy przypuszczać, że utwór miał być pomocą dla członków bractw różańcowych.

• Modlitewne przeznaczenie utworu potwierdza prozaiczne „Ofiarowanie”, tj. dedykacja „Różańca” Matce Boskiej; do „Różańca” dołączył Kochowski przekłady hymnów św. Bonawentury i św. Bernarda oraz epigramatów maryjnych nie ustalonego autorstwa. Można sądzić, że epigramaty te są zalążkiem „Ogrodu panieńskiego”

WIERSZE RELIGIJNE W „NIEPRÓŻNUJĄCYM PRÓŻNOWANIU” (1674)

• Utwory religijne (polskie i łacińskie) umieścił poeta w II księdze liryków (z nielicznymi wyjątkami)

• W księgach I i V – uaktualniające parafrazy psalmiczne, poeta odnosi tekst „Psalmu Dawidowego” do bieżących wydarzeń w Polsce (wojny ze Szwedami i Turkami); parafrazy substytucyjne – podstawiające Sarmatów w miejsce biblijnego Izraela, redukcja w miarę potrzeby biblijnych motywów lub wprowadzające dodatkowe (amplifikacja), konieczne dla ustanowienia nowego sensu pierwowzoru

• Ponadto, zwłaszcza w księdze V, znajdujemy kilka utworów mieszczących się na pograniczu liryki patriotycznej i religijnej

• W liryce religijnej Kochowski nawiązuje do 2 tradycji: biblijnej oraz pieśni popularnych, często nowiniarskich, drukowanych w XVII w. w dwu- lub czterokartkowych ulotkach, sprzedawanych przez przekupniów na jarmarkach i odpustach

• W kręgu „Biblii” powstają utwory traktujące o losie jednostki i zbiorowości ujmowanych w kategoriach egzystencjalnych i historiozoficznych, tradycja rodzima zaważyła głównie na utworach mieszczących się w kręgu wydarzeń bieżących codzienności

• Cykl 7 psalmów „Do pokuty mającego się człowieka” (Lir. II, 3-9), przedstawiający sytuację człowieka w świecie, stosunek jednostki do siebie, życia, śmierci i Boga

• W poezji polskiej oprócz parafraz wykształcił się swoisty typ liryki, związanej z psalmami tylko ogólnym podobieństwem postawy podmiotu wypowiadającego wobec Boga i tematu, jakim jest życie jednostki; utwory te powtarzały niekiedy motywy czerpane z psalmów, kojarząc je z wątkami „Księgi Hioba” i pozabiblijną topiką marności świata, Takie wiersze, nawiązujące ogólnie do psalmów pokutnych, ale nie tworzące cyklu, odnajdujemy w poezji Sebastiana Grabowieckiego.

• Kochowski złożył cykl z 7 wierszy, odpowiadający liczbie psalmów. Głównym wątkiem jest przedstawienie marności istoty ludzkiej, grzesznej i nietrwałej

„CHRYSTUS CIERPIĄCY” (1681)

• Poemat blisko spokrewniony z popularnymi w Polsce XVII w. mesjadami (chrystiadami).

• Mesjada – epos religijny, przedstawiający na podstawie „Biblii” i apokryfów żywot Jezusa; narodziła się ona w średniowieczu w opozycji do eposu antycznego; przedstawiając dzieje Odkupienia miała na celu poruszenie emocji religijnych, dlatego też wiele miejsca poświęcała pasji Zbawiciela; tematycznie pokrewna formom misteryjnym, nie unikała wprowadzania efektów dramatycznych, liryczno-lamentacyjnych oraz dydaktycznych i medytacyjnych dygresji. W Polsce mesjady rozpowszechniły się dopiero w XVII w. i często ograniczały się do przedstawiania tylko męki Chrystusa

• Pierwszym utworem tego typu jest Abrahama Rożniatowskiego „Pamiątka krwawej ofiary Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa” (1610)

• Klemensa Bolesławiusza „Rzewnosłodki głos łabędzia umierającego” (1665, 1668; skrócony przekład poematu J. Hondemiusza)

• Walentego Odymalskiego „Świata naprawionego od Jezusa […] historyjej […] ksiąg dziesięcioro” (1671)

• W dyskusjach nad modelem nowej epopei proponowano zastąpienie „cudowności pogańskiej” przez „cudowność chrześcijańską”, a więc poszukiwanie w „Piśmie Świętym” wzorów niezwykłych wydarzeń. Postulował to m. in. Maciej Kazimierz Sarbiewski w traktacie „O poezji doskonałej”, pozostawiając jednak nienaruszony antyczny schemat konstrukcyjny epopei

• Poematy ograniczające się do opisu pasji silniej niż pozostałe nawiązują do innych form literatury religijnej oraz popularnych wówczas, a powstałych w średniowieczu typów nabożeństwa pozaliturgicznego, takich jak droga krzyżówa – powstanie drogi krzyżowej wiąże się z działalnością franciszkanów; opiekujący się od XIII w. miejscami świętymi w Jerozolimie franciszkanie wprowadzili nabożeństwa pasyjne, polegające na procesjonalnym obchodzeniu miejsc uświęconych męką i śmiercią Chrystusa (stacji). Rozpowszechnili oni również w Europie zwyczaj zakładania kalwarii – miejsc odtwarzających symbolicznie i przestrzennie palestyńską topografię Męki. Pierwsza taka kalwaria powstała pod Kordobą w Hiszpanii w 1420 r.

• Pierwsza kalwaria w Polsce ufundowana została na początku XVII w. przez Mikołaja Zebrzydowskiego koło Lanckorony i z tym zespołem odpustowym związany jest wspomniany wyżej poemat A. Rożniatowskiego „Pamiątka […] wedle miejsc Hierozolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowanych”

• Proweniencji franciszkańskiej jest również znana w średniowieczu odmiana przeznaczonej do śpiewania historii Męki, zwana pieśnią stacyjną – była to wierszowana medytacja nad męką i śmiercią Chrystusa, skonstruowana według stacji drogi krzyżowej. Innym źródłem średniowiecznym oddziałującym na konstrukcję mesjad była pasyjna pieśń godzinkowa, przedstawiająca historię Męki Pańskiej według godzin kanonicznych – do tego wzoru odwołał się Kasper Miaskowski w utworze „Historyja gorzkiej męki i okrutnej śmierci Boga wcielonego”

• „Chrystus cierpiący” Kochowskiego różni się od wcześniejszych poematów wyraźną przewagą elementów medytacyjnych nad epickimi. Poeta przedstawia w 15 punktach (częściach) historię męki i śmierci, zaczynając od Ostatniej Wieczerzy, która jest w pasyjnym cyklu liturgicznym ostatnim ogniwem przygotowania (poprzednie to: wjazd do Jerozolimy, wypędzenie kupców ze świątyni), aż do złożenia do grobu i opłakiwania

• Wydarzenia na podstawie relacji czterech „Ewangelii”, choć jako motta do poszczególnych części cytuje tylko Łukasza i Jana (we własnym przekładzie)

• Swego rodzaju narracja unaoczniająca, poeta przedstawia wydarzenia i czynności postaci w czasie teraźniejszym, a nie epickim czasie przeszłym, stale przechodząc od opisu do komentarza. Narrator jest jakby obserwatorem osób i działań rozgrywających się w tym samym czasie i przestrzeni, w której i on się znajduje, jednak w nich nie uczestniczy bezpośrednio, tylko przeżywając je i komentując. Dla odbiorcy przewidziana została rola współobserwatora, którego uwaga kierowana jest licznymi zaleceniami: „patrz”, „patrzaj”

• Wizualność opisu wspierają liczne porównania homeryckie, które nadają wielu fragmentom kształt quasi-epicki. Są to rozbudowane opisy zachowania się zwierząt, czynności rolniczych lub (szczególnie liczne) sceny myśliwskie

• Oddziaływane modelu epopei ukształtowanego na wzorach antycznych; silne retoryzowanie tekstu wskazuje na wzorzec wergiliański raczej niż homerycki

• Trzecim układem odniesienia dla prezentowanych scen pasyjnych (obok starotestamentowych prefiguracji i obrazów życia codziennego) są mitologia i historia starożytna, tworzące zespół przykładów (negatywnych lub pozytywnych) i materię porównań

• Quasi-inwokacja – początkowe wezwanie do lutni, aby porzuciła „pienia światowe” i opiewała śmierć Pana; znane już z „Niepróżnującego próżnowania” odrzucenie Muz i antycznych symboli poezji natchnionej: źródła Hippokrene i „mądrego Parnasu”; zamiast nich „Zefir Duch Św.” ma wygrywać „tren” na cytarze poety, jak kiedyś zefiry grały na harfie Dawida. Część druga owej inwokacji to wezwanie do skruchy, szczególnie potrzebnej Polakom wobec gniewu Bożego, objawiającego się zagrożeniem od Turków

• Mieszanie elementów pogańskich i chrześcijańskich, któremu towarzyszy mieszanie stylów: obok konstrukcji właściwych dla stylu wysokiego pojawia się słownictwo nie tylko potoczne, ale nawet trywialne, jak np. w scenie zaparcia się Piotra

„OGRÓD PANIEŃSKI” (1681)

• Ostatni wielki zbiór wierszy religijnych Kochowskiego, który w zamierzeniu poety miał być ukoronowaniem deklarowanej już w „Niepróżnującym próżnowaniu” służby pisarskiej Królowej Polski

• „Ogród panieński” – ogród zamknięty, od średniowiecza symbolizujący Matkę Boską w ikonografii i literaturze

• W zbiorze mamy 16 kwater po 100 epigramów każda, zamkniętych „zwarciem” 16 razy na różne sposoby deklarującym niemożność sprostania tematowi

• Każda z kwater zaczyna się od cytatu-motta w pewien sposób narzucającego „temat”

• Określenie autora jako „najliższego niewolnika”

• W XVII w. istniał pewien typ pobożności maryjnej, powstały w otoczeniu pisarza mistycznego, o. Kaspra Drużbickiego TJ, zwany „świętym niewolnictwem” lub „niewolnictwem Maryi”; nie było to bractwo lecz rodzaj pobożności indywidualnej, deklarowanej aktem oddania się w niewolnictwo, nakładające obowiązek m. in. odmawiania litanii do Matki Boskiej rano i wieczór, odprawiania nabożeństw w soboty i innych praktyk, także doskonalenia się moralnego; niewolnicy Maryi nosili odznaki w postaci łańcuszka przypominającego okowy z napisem „ego mancipium Mariae”

• Poeta rozważa w „Ogrodzie” zasadnicze problemy teologii maryjnej, kształtujące się na wschodzie i zachodzie od wczesnego średniowiecza

„Dzieło Boskie” (1684)

• Wespazjan Kochowski uczestniczył w wyprawie wiedeńskiej jako „uprzywilejowany historiograf królewski”

• 1684 – dwa teksty – łacińskie dziełko historyczne „Commentarius belli adversus Turcas” i poemat „Dzieło Boskie albo pieśni Wiednia wybawionego”

• „Farsalia” Lukana – poemat o wojnie domowej Cezara i Pompejusza (49-47 p.n.e.) wzorem dla opiewania wydarzeń bieżących przez poetów XVII w.; innym wzorem „Gofred abo Jeruzalem wyzwolona”

• Epicka inwokacja – prośba do Klio, aby „ojczystym rymem” opiewała „wiekopomne dzieła” „możnego króla”. W ślad za inwokacją do „Jerozolimy wyzwolonej” Tassa w przekładzie Kochanowskiego w drugiej oktawie poeta odrzuca jednak inspirację Muzy, zastępując ją „Muzą chrześcijańską” (Matką Boską)

• Opis przygotowań wojennych – kompozycja podobna jak w „Gofredzie”, gdzie aniołowie i Bóg wspomagają wojska chrześcijańskie, a siły piekielne – Saracenów

• Wydarzenia historyczne przedstawione w poemacie – poselstwo Walsteina, wyruszenie wojsk, bitwa pod Wiedniem, spotkanie Jana III z cesarzem Leopoldem

• Bohater – Jan III – wszyscy inni pojawiają się na chwilę, aby zaraz zniknąć. Kochowski bardzo konsekwentnie zmierza do uczynienia króla odpowiednikiem Gofreda, zestawiając go stale z bohaterami biblijnymi i krzyżowcami średniowiecznej Europy

„PSALMODIA POLSKA” (1695)

• utwór ostatni, zamykający bogatą i różnorodną twórczość poety i historyka, dlatego też dominuje nad całością indywidualny ton rozrachunku z własnym życiem i historią

• tytuł – przekazuje 2 informacje – utwór dziękczynny i polski odpowiednik „Psałterza Dawidowego”

• luźna, pozornie chaotyczna kompozycja zbioru – wytłumaczeniem może być naśladowanie wzorca biblijnego

• „Psalmodia” podobnie jak „Psałterz” zbudowana jest wokół trzech osi tematycznych. Wyznaczają je: stosunek człowieka do Boga (relacja człowiek – Bóg), stosunek narodu do Boga, stosunek króla (męża Bożego, bohatera) do Boga; wszystkie inne występujące w psalmach napięcia i relacje: sprawiedliwi – niesprawiedliwi, wierni – poganie itp., są tylko wariantami relacji podstawowych

• Każdy z trzech głównych tematów wprowadzany jest i rozwijany przez właściwego bohatera. W „Psalmodii” bohater pierwszy – człowiek – na początku „każdy”, w następnych psalmach jawi się jako „wierny”, reprezentant narodu wybranego, sam także przez Boga wybrany prorok i nauczyciel. Bohater drugi – naród – dany jest od początku w pełnym wyposażeniu cech i wartości, jako naród szczególnie przez Stwórcę umiłowany, którego los wyznaczany jest przez zasługę i karę, złagodzoną miłością Boga. Wreszcie bohater trzeci – król – jest tym, przez którego Bóg działa. Jest on widomym znakiem Boskiego działania w historii, a jednocześnie sprawcą doskonałej harmonii pomiędzy Bogiem a narodem wybranym

• Quasi-autobiograficzny temat „mówiącego bohatera” łączy się z tematem narodu; bohater jest jego reprezentantem i jednocześnie nauczycielem

• Kochowski wprowadza główne tematy kolejno: „wiernego” (Psalm II), naród (V), króla (IX)

• Psalm I, wstępny, wprowadza „głównego aktora” – Boga, którego dzieła obserwuje i opisuje bohater. Psalm ten buduje perspektywę wieczności, absolutnego początku. Psalm XVI w stosunku do I jest powtórzeniem z wariantem. Ma on dobitnie uświadomić czytelnikowi łaskę okazaną przez Boga człowiekowi i zbiorowości: jest nią stała obecność pośredniczki Matki Boskiej

• Testament katolicki (XXXV) rozwiązuje temat jednostki – „wiernego”, Wyznanie opieki Boskiej nad Koroną Polską (XXXVI) – obydwa tematy historyczne. Zabiera tu głos Korona Polska, wypowiadając pod adresem króla życzenia ostatecznego zwycięstwa nad Turkami. Zamykająca utwór prośba-wyznanie rysuje perspektywę kontynuacji tej opieki w przyszłości, aż do końca cyklu historycznego

• Motyw tańca śmierci (XXXV), psychomachii (XVII, wers. 19), wojny z czartem, światem i ciałem (II, wers. 4-7)

• Psalm IV – wprowadzenie motywów poezji ziemiańskiej

• Dopełnieniem kreacji bohatera jest poszukiwanie przez poetę we własnym życiorysie znaków wybrania, szczególnej opieki Boskiej, która powinna chronić „sprawiedliwego”. Takimi znakami było późne urodzenie się jedynego syna (XX, wers. 9), także kołtun, uważany wówczas za ciężką chorobę, który miał go upodobnić do biblijnego Samsona

• W stosunku do „narodu wybranego” i „króla” pełni on funkcję rewelatora Boskich zamierzeń, nauczyciela społeczności

• Wolność polska to klejnot od Boga dany w dowód miłości do narodu, „zbytki” i poniechanie staropolskich cnót mogą doprowadzić do odmiany „praw i ustaw dawnych”, a w konsekwencji do upadku państwa, powołaniem narodu jest podeptanie „schizmatyckiej żmii” i „bazyliszka oryjentalnego” – prawosławnej Moskwy i pogańskich Turków

• Psalm XXVII - pojęcie „klimakteru głównego”, a więc siódmej setki, która musi przynieść zmianę w stanie państwa. Jeżeli Polacy będą mądrze używać wolności, „głównego klimakteru obrót” może być „nie w odmianę, ale w pomnożenie”. Nadzieje te wiąże Kochowski nie tylko z łaską Boga, ale przede wszystkim z panowaniem Jana III

• Król Jan – zasługi wojenne w walkach z poganami, wybranie go na króla spomiędzy równych głosami wolnego narodu (to wyraźny znak łaski), odsiecz wiedeńska – uznana za spełnienie biblijnej przepowiedni i zarazem wypełnienie posłannictwa Sarmatów

• Biblijny obraz skaczących z radości gór i pagórków

Sława poetycka

W drukowanym dorobku literackim Kochowskiego szczególne miejsce zajmuje zbiór łacińskich biografii królowych polskich, przeznaczony dla królowej Eleonory: „Hypomnema reginarum Poloniae” (1672). W druku tym znalazły się aż 24 epigramaty i ody łacińskie różnych autorów, zalecające autora i dzieło dostojnej adresatce. Wśród nich znalazł się również blisko związany z Kochowskim Jan Gawiński.

---

1. umoralniające, do nauki.↩

2. miesięcy↩

3. nogą własną↩

4. canicula = piesek, okres największych upałów letnich (lipiec-sierpień).↩

5. podwójna.↩

6. kosztowna, biała perła lub piesek maltański (o jedwabistej sierści).↩

7. roztropność, wzgląd na kogoś↩

8. przywrócony do życia.↩

9. zm. 1652 r., dworzanin, jego twórczość nie zachowała się.↩

10. pisany latem 1638 r., najwcześniejszy znany utwór Morsztyna.↩

11. prawdopodobnie 1645 r.↩

12. zm. 1676 r., dworzanin, dyplomata, utwór pisany ok. 1653 r.↩

13. młodszy brat poety, 1622-1654/1657, Zbaraż.↩

14. przyrząd do fryzowania↩

15. siostra poety, żona Andrzeja Reja, po 1651 r.↩

16. 1658 r.↩

17. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

18. zrzeszenie kilku bractw↩

19. opracowała Joanna Gembarzewska↩

20. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

21. z gr. wstępne rozważania wprowadzające do jakiegoś zagadnienia; przedmowa zawierająca uwagi i objaśnienia, ułatwiające czytelnikowi właściwe zrozumienie treści danego dzieła.↩

22. dwuznacznik, gra słów.↩

23. pod szczęśliwą wróżbą↩

24. dotknieniem niewiasta, bazyliszek okiem [zabija]↩

25. pasterz bydła↩

26. dochody z posiadłości ziemskich, zapisane na rzecz Kościoła, spłacane także przez spadkobierców↩

27. szczęśliwa prostota↩

28. zrzeczenie się, odstąpienie↩

29. natręt↩

30. wyjątek↩

31. pałacyk, piękny widok↩

32. nie z ubo linii (tj. po ojcu i po matce) Cezarem↩

33. zelant – fanatyk, gorliwiec, sine scientia – bez wiedzy↩

34. Głupotą jest niechętne, oporne psy wodzić na polowanie↩

35. Najwyższe prawo największą niesprawiedliwością↩

36. mizyjska zdobycz – łup zdobyty na kimś, kto się nie broni↩

37. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

38. popularne imię nieszczęśliwego kochanka↩

39. usprawiedliwiony↩

40. Jan Baptista Poquelin, Paryż, 1622-1673, 1643 r. zakłada teatr, bankrutuje, 1646-1658 wędrowna trupa aktorska, poparcie króla, okres walki: „Świętoszek” i inne, „Don Juan” (odpowiedź na zarzuty na „Świętoszka”), 1662 r. małżeństwo z (prawdopodobnie) siostrą / córką przyjaciółki Magdaleny Bejart (dla niej rzucił dom, szkołę i założył teatr), Armandą (miała ok. 20 lat), miłostki Armandy, zapracowany, ok. 30 genialnych sztuk w ciągu 14 lat!, choroba piersiowa.↩

41. scena najżywsza i najoryginalniejsza, charakteryzacja osób i sytuacji.↩

42. scena „zwady miłosnej”.↩