Konspekt całości kursu w wymiarze 8 sesji
I.Uwagi wprowadzające - cel i ogólne założenia kursu
Niniejszy kurs dotyczy obszaru o niespotykanej dotąd popularności i różnorodności opinii, diagnoz, interpretacji. Liczebność publikacji jest tu wprost niezwykła: wg jednego zbardziej popularnych źródeł, liczba dokumentów zawierających ten termin i znajdujących się w samej tylko wyszukiwarce Google przekroczyła w 2005 r. półtora miliona! (Toffler 2007, s. 109; dotyczy publikacji w jęz. angielskim). W Polsce liczba ta idzie w setki tytułów (książkowych, nie mówiąc o artykułach). Dwa główne nurty piśmiennictwa na temat globalistyki to entuzjastyczne pochwały, drugi - to ich przeciwieństwo: totalna krytyka. Niekiedy wręcz nienawiść, pogarda, łącząca się z demonstracjami,często gwałtownymi.
Mimo wskazanej popularności i ogromnej obfitości źródeł, dziedzina ta nie ma jednak jeszcze bez-dyskusyjnej, ugruntowanej bazy teoretycznej, a także – nie jest sprawą jednoznaczną - czy już odpowiada standardowym wymogom akademickim, choć coraz częściej „wchodzi na akademickie katedry” (a zdarzają się nawet autorzy broszur „skromnie” tytułowanych Globalizacja – więcej niż podręcznik...). Ze swej natury ma wymiar interdyscyplinarny. Problematyka ekonomiczna nie jest tu z pewnością wyjątkiem. Mimo wskazanej wieloznaczności, na obecnym etapie można już jednak pokusić się o wyłuskanie co najmniej podstawowych „szyfrów” ukrytych pod tym bardzo pojemnym terminem, a przewijających się w głównym nurcie dotychczasowych publikacji. Trzeba przy tym, jak wskazano, mieć świadomość co do dyskusyjności i przemijającego szybko charakteru takich ustaleń.
W niniejszym kursie idzie więc przede wszystkim o podstawowy zarys problematyki, z którą młodemu pokoleniu przychodzi na co dzień się spotykać. Intencją wykładowcy jest zwłaszcza dynamiczne ujęcie tej tematyki, mimo dalekiego jeszcze od jednoznaczności jej obecnego kształtu. W rozpatrywanym obszarze „globalistyki ekonomicznej” wykład ma ważne podstawy i powiązania z innymi uznanymi już od dawna dziedzinami, zwłaszcza jeśli idzie o finanse międzynarodowe (FM) oraz międzynarodowe stosunki gospodarcze (MSG), do których to dyscyplin kurs często nawiązuje mając na celu właśnie ich kontynuację, rozszerzanie i aktualizację. Warto mieć przy tym na uwadze, iż z wymienionych względów studiowanie tej nowej dyscypliny wymaga sporej samodzielności, dystansu i krytycyzmu, z racji obfitości źródeł, rozbieżności stanowisk, niespotykanej dynamiki oraz bardzo zróżnicowanych interpretacji.
II. Struktura kursu i najważniejsze grupy problemów do dyskusji
Cały kurs wykładowy ma cztery człony odpowiadające wiodącym obszarom składowym współczesnej gospodarki światowej i jej ewolucji do wymiaru w pełni globalnego. Części te są następujące.
I: Zagadnienia definicyjne: jak rodzi się problematyka GG; jakie są – i jak zmieniają się - podmioty GG (kraje z ich ludnością zmieniającą dynamicznie swą liczebność, ii ich zasobami naturalnymi; korporacje transnarodowe; ugrupowania integrcyjne; instytucje międzynarodowe); przykłady wybranych problemów ze sfery GG; niejednoznaczność ocen i interpretacji.
II: Gospodarka globalna w ujęciu „pozytywnym”: obszar Triady (świat zaawansowany) – jako trzon i siła motoryczna tej „pozytywnej GG”; geneza i ewolucja zakresu podmiotowego; miary uczestnictwa: stan a dynamika zmian; zagadnienie dościgania. Nowe cechy w globalnym uprzemysłowieniu gospodarek.
III: Najbardziej kontestowane i negatywne aspekty GG: wymiar krajów najmniej zaawansowanych i najuboższych, w tym - próby międzynarodowego „sterowania” ich awansem (tzw. Milenijne Cele Rozwoju podejmowane na lata 1990 -2015), w optyce GG.
IV. Globalna gospodarka surowcowa oraz środowisko naturalne (klimat – jego zmiany); główne ograniczenia zasobowe.
Jeśli idzie z kolei o wymienione w tytule tego punktu zagadnienia problemowe to przedstawione są one w niniejszym wprowadzeniu w sposób sygnalizujący. Ich konkretyzacja przedstawiona będzie w bardziej szczegółowych konspektach poszczególnych wykładów. Oto wykaz tych grup problemowych.
Pojęcie gospodarki globalnej (GG): przejawy i przykłady zjawisk i procesów o wymiarze globalnym i ich ewolucja i periodyzacja. GG a ekonomia międzynarodowa (MSG) i finanse międzynarodowe (MF): ciągłość procesów internacjonalizacji różnych aspektów i wymiarów życia gospodarczego (wymiar historyczny), oraz ich nowość w ostatnim półwieczu - podobieństwa i różnice. Symetria i asymetria w przebiegu, badaniu i ocenie zjawisk zachodzących w GG. Paradoksy i sprzeczności procesów i przejawów GG i wywołane nimi trudności interpretacyjne.
Typowe problemy globalne - „wczoraj” i współcześnie; ich dynamika i ewolucja. Eksplozja demograficzna: historycznie oraz w okresie po II wojnie św. Zmiany technologiczne w II połowie XX w., (informatyzacja, elektronizacja i tzw. digitalizacja: skutki ekonomiczne (rewolucja w kosztach dostępu; redukcja stawek transportu, tzw. skracanie dystansu); konsekwencje społeczne i kulturowo-cywilizacyjne – „świat – globalną wioską”. „Nowa gospodarka” – społeczeństwa wiedzy - powstanie; cechy; dynamika; skutki. Wiedza a zasoby naturalne i środowisko: bariery i ich przezwyciężanie.
Podstawowe podmioty i wymiary GG: zmieniona rola państw i gospodarek narodowych na tle korporacji transnarodowych (KTN) i międzynarodowych instytucji finansowych (MIF); powstanie i swoista eksplozja instytucji i porozumień między-rządowych i poza-rządowych. Zarys ich interpretacji teoretycznej - w ujęciu dyscyplin MSG oraz FM. Wymiar przestrzenno-geograficzny GG, zasięg instytucjonalny oraz lokalizacyjny. Od refleksji teoretycznej do odniesień empirycznych. Główne zmiany w mechanizmach funkcjonowania gospodarki światowej po upadku komunizmu oraz tendencje harmonizacji ustrojowej (to jest: systemowego ujednolicania światowej gospodarki rynkowej).
Pojęcie Triady – jej skład i dynamika; miary i indeksy GG. Miejsce Polski na mapie GG. Presja Triady, w tym - korporacji transnarodowych (KTN) i międzynarodowych instytucji finansowych (MIF) na pełną kompatybilność (tzn.: „współ-zbieżność”) z systemem GG typowym dla gospodarek wysoko zaawansowanych – odniesienie do poszczególnych krajowych systemów, instytucji, zakresów regulacji, roli państwa i rynku. Globalizacja finansów „w pigułce”: przegląd podstawowych tendencji, skutków i perspektyw - wymiar systemowy. Autonomizacja finansów w stosunku do sfery realnej.
Tzw. „rynki wschodzące”: pojęcie, dynamika, ewolucja. Kraje transformacji po-socjalistycznej – zmiany instytucjonalne i strukturalne. Miejsce Chin i pozostałych krajów tzw. grupy BRICs w dościganiu Triady. Problematyka tzw. konwergencji (wyrównywania poziomów rozwoju) w globalnej gospodarce. Nadchodzące zmiany w globalnym układzie sił ekonomicznych i politycznych – w kierunku „świata wielo-biegunowego.” Wyzwania i problemy dla kierunków polskich przemian ustrojowych w duchu GG – skala możliwych wyborów.
Tzw. Trzeci Świat: zwięzły rys historyczny we wczesnych dekadach powojennych; dynamika demograficzna i urbanizacja; jego ewolucja w II połowie XX w. i po tzw. szoku naftowym ostatnich dekad ub. stulecia (lata 1970.-1990.) w optyce globalnej: silnie zadłużone kraje o średnio zaawansowanym poziomie przemysłowym oraz pozostałe kraje najbardziej zadłużone, o szczególnie trudnych warunkach – reakcje ze strony GG (Triady, KTN i MIF) nadmierne ich zadłużenie i brak perspektyw rozwiązywania nadmiernego ciężaru długu. Miejsce tzw. Konsensu Waszyngtońskiego strrowaniu polityką reform tych gospodarek – argumenty za- i przeciw tego globalnego podejścia MIF. Ujęcia pozytywne – pro-rynkowe: Rola KTN i zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) w łagodzeniu dylematów zadłużeniowych: prywatny kapitał inwestycyjny (ZIB) jako substytut kredytów bankowych. Warunki dopływu tych funduszy do krajów nadmiernie zadłużonych: rozumna polityka gospodarcza i orientacja pro-eksportowa.
Zacofanie, ubóstwo i dylematy rozwoju tzw. „Czwartego Świata” (krajów najuboższych) – wcześniejsze inicjatywy ONZ i globalnych instytucji finansowych (MFW, BŚ, banków regionalnych – lata 1970. i 1980, - tzw. nowy międzynarodowy ład ekonomiczny (NMŁE). Kluczowa inicjatywa Milenijnych Celów Rozwoju (MCR) z 2000 r. - ich treść; zakres, ramy czasowe (okres 1990-2015); formuły realizacyjne – „przekładka” na strategie krajowe (w tym: inicjatywy MFW), ich treść i problemy wdrażania. Oceny MCR: osiągnięcia i dylematy. Zagadnienie pomocy oficjalnej (tzw. ODA), oraz pełnego oddłużenia krajów najuboższych (HIPCs). Niedostasteczna trafność reform liberalizacyjnych typu ww. Konsensusu Waszyngtońskiego dla „IV Świata” (tj. silnie zadłużonych, najuboższych krajów) postępy i dylematy w negocjacjach handlowych WTO.
Zagrożenie degradacją środowiska oraz problemy surowcowe: prymat dyskusji wokół klimatu i proponowane przeciwdziałania. Zagadnienie wyczerpywania się surowców naturalnych (tzw. granice wzrostu i proponowane remedia. Analizy statyczne i dynamiczne (ujęcia teoretyczne versus empiria).
III. Literatura podstawowa i inne źródła (wybrane publikacje ekonomiczne, w jęz. polskim)
(i) Pozycje o przeważająco informacyjnej treści (i w miarę neutralne co do ocen):
Wosińska W., Oblicza globalizacji, Sopot, 2008 (obszerna, wielo-wątkowa pozycja popularno-naukowa z bogatą faktografią, pożyteczna jako wprowadzenie i łatwa do studiowania); Małecki W. (red. i współautor), Globalizacja rynków finansowych – implikacje dla Polski W-wa 2007, wyd. VIZJA PRESS⁢ Zorska A., Korporacje transnarodowe – przemiany, oddziaływania, wyzwania, W-wa 2007, Czerny M., Globalizacja a rozwój - wybrane zagadnienia społeczno-gospodarcze świata, PWN, W-wa, 2005; Flejterski S., Wahl P.T., Ekonomia globalna – synteza, wyd. Difin, W-wa 2003; Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, II wyd., PWN, W-wa 2002; Liberska B. (red. i współautor), Globalizacja – mechanizmy i wyzwania, PWE, W-wa 2002; Kotyński J., (red. i współautor), Globalizacja i integracja europejska, W-wa 2005; Zorska A. (red. i współautor), Korporacje międzynarodowe w Polsce. Wyzwania w dobie globalizacji i regionalizacji, Difin, W-wa 2002.
(ii) „Entuzjaści” GG (wybrane pozycje reprezentatywne):
Friedman Th. L., Świat jest płaski – krótka historia XXI wieku, Poznań, 2006, wyd. REBIS, r. 1-4, 10, 12-15; Rybiński K., Globalizacja w trzech odsłonach, W-wa, 2007, wyd. Difin; Toffler A i H., Rewolucyjne bogactwo, wyd. Kurpisz, 2007; Toffler A. Trzecia fala, Poznań 2006, wyd. Kurpisz.
(iii) O GG krytycznie (pozycje przykładowe):
Kołodko G.W., Wędrujący świat, wyd. Pruszyński i S-ka, W-wa, 2008 (obszerna monografia popularno-naukowa z ambicją objęcia całości GG.; ma - obok tekstu, b. pożyteczny dodatek internetowy, aktualizowany bieżąco); Kulig J., Meandry globalizacji XXI wieku, wyd. VIZJA PRESS&IT, W-wa 2010; Szymański W., Niepewność i niestabilność gospodarcza: gwałtowny wzrost i co dalej?, wyd. Difin, W-wa 2011; tegoż autora: Czy globalizacja musi być irracjonalna?, W-wa 2007; Interesy i sprzeczności globalizacji – wprowadzenie do ekonomii ery globalizacji, Difin, W-wa 2004; Easterly W., Brzemię białego człowieka, wyd. PWN, W-wa 2008; Stiglitz, J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji, W-wa 2007, PWN; tegoż autora: Globalizacja, PWN, W-wa, 2004 (krytyka MFW i B. Św.); Sachs J., Koniec z nędzą: zadanie dla naszego pokolenia, W-wa 2006 PWN; Anioł W., Paradoksy globalizacji, wyd. ISP U.W. W-wa 2002; Korten D.C. Świat po kapitalizmie – Alternatywy dla globalizacji, wyd. Obywatel, Łódź 2002. [Jest to czołowy przedstawiciel ruchu „alter-globalistycznego”, działacz International Forum on Globalization – głównej siły sprzeciwu pozarządowego wobec GG tzw. głównego nurtu; animator wielu spektakularnych akcji anty-GG; porównuje GG do „złośliwego nowotworu...”]
(iv) Źródła internetowe (w jęz. polskim; przykłady):
Atlas świata (w Google Earth); Wikipedia; ONET; (hasła: globalizacja – różne definicje wymagające jednakowoż krytycznego ujęcia); www.wedrujacyswiat.pl (internetowa wersja cyt.., obszernej pracy W. Kołodki plus jego personalny blog, np. na Facebook’u); inne blogi autorskie (przykładowo: www.rybinski.eu {blog pomocny, lecz dyskusyjny}; publikacje internetowe NBP, np. „Globalizacja od A do Z,” (wyd. 2004 r.; praca zbiorowa; w Internecie na stronie nbp: www.nbp.publikacje).
[Uwaga: Do całego kursu zaleca się, poza powyższą literaturą podstawową, odwiedzać wybrane obszary obszernego, wskazanego wyżej, programu internetowego: Google Earth (w wersji polskiej lub - dla zaawansowanych – także angielskiej), dla słuchaczy dotąd z tym programem nie zapoznali].