Treści programowe (tematyka zajęć):

1. język i styl utworu, analiza

2. literaturoznawstwo (definicja, główne pojęcia, podział, metody, teorie)

3. utwór literacki ( autor, geneza, kontekst historyczny; analiza i interpretacja)

4. rodzaje/gatunki literackie (podział ogólny, historyczny)

5. środki stylistyczne (metafora, przerzutnia, hiperbola, parafraza, personifikacja, onomatopeja i inne)

6. wersyfikacja ( jamby, trocheje, anapesty, Heksametr, Pentametr),

7. rym, rytm (rodzaje)

8. oda, elegia, hymn (cechy gatunku)

9. pieśń ludowa, piosenka, ballada (cechy gatunku)

10. dramat tradycyjny i nowoczesny (podział)

11. tragedia (środki wyrazu, katharsis, fatum, trwoga, patos, fabuła dramatyczna),

12. komedia (cechy gatunku)

13. struktura utworu epickiego (fabuła, motyw, wątek, temat, symbol, alegoria)

14. utwór epicki (narrator, czas opowiadania, czas opowiadany)

15. opowiadanie (cechy gatunku)

16. powieść (cechy gatunku)

17. nowela (cechy gatunku)

18. bajka i parabola (cechy gatunku)

TEORIA LITERATURY Wykład 1 13.02.2011

1. Filozofia literatury

2. Szkoły teoretyczno – literackie (strukturalizm, dekonstrukcjonizm, psychoanaliza, hermeneutyka, feminizm)

3. Strategie opisu dzieła literackiego

4. Charakterystyka języka teoretyczno-literackiego

5. Rozwój różnych teorii literatury

Teoria literatury:

- autorefleksja, świadoma krytyka, praca związana z krytyką literatury własnej

- aktywność w ślad za praktyką

- nauka o sposobach interpretacji dzieła literackiego

- dyskurs o dyskursie

- szerokie pole interdyscyplinarne

- dyscyplina tworząca podstawy dla krytyki literackiej

- miejsce do porozumiewania się literatury i filozofii

Teoria literatury wg strukturalizmu: najważniejszym elementem dzieła literackiego jest jego struktura. Pojmował teorię literatury jako spójny, całościowy, uniwersalny system twierdzeń ogólnych, w ramach którego wszystko co należy do literatury, musi uzyskać swoje miejsce i uzasadnienie.

Teoria (gr. „patrzeć na coś”) – patrzeć, badać

Praktickos „czynny” (gr. „aktywność)

Thea – widok, wygląd; teoria to wiedza tłumacząca

Inne dyscypliny pokrewne:

- poetyka: normatywna, opisowa, historyczna

- stylistyka

- genologia (reguły budowy)

- wersologia (dot. utworów wierszowanych, liryki)

- komparatystyka, literatura porównawcza

- filozofia

- estetyka: jako nauka po postrzeganiu przedmiotów pięknych; jako poetyka, wiedza o przedstawianiu przedmiotów pięknych

TEORIA LITERATURY Wykład 2 27.02.2011

1. Przełom antypozytywistyczny (zwrot lingwistyczny) w stronę języka poetyckiego.

2. Przełom strukturalistyczny – zwrot pragmatystyczny, etyczno-polityczny, narracyjny i kulturowy

Obecnie zwraca się uwagę na kulturową teorię literatury.

1. Przełom antypozytywistyczny – metody zapożyczone z nauk przyrodniczych, np. genetyzm: skąd się wzięła literatura? Metody badania literatury odwołujące się do metody socjologicznej, historycznej, przyrodniczej i psychologicznej. Po tym przełomie badania nad literaturą się usamodzielniły, pojawił się rozłam nauk przyrodniczych i literackich. Pojawiły się pytania o byt literatury – pytania ontologicznej: jaki jest sens literatury? Czym ona jest? Jakie są jej właściwości? Co to jest język poetycki? Czym różni się literatura od innych form pisania?

   - rosyjski formalizm

   - prascy strukturaliści

   - Roman Ingarden, fenomenologia

   Ten zwrot w stronę literatury i języka był też spowodowany badaniami Ferdynanda de Saussure’a: „Język to zwarty system i teoria też powinna być zwarta”.

   Strukturaliści próbowali rozwinąć jego tezy – autonomiczne badania literackie, obiektywne, niezależne od historii, uniwersalne, powinno się badać literaturę całościowo, za pomocą metajęzyka literatury.

2. Lata ’60, ’70 – kryzys nauk humanistycznych. Postrukturaliści: jakie sią możliwości i ograniczenia poznania teorii? Czy można ją modyfikować? Jakim językiem opisywać teorię? Jaka jest relacja między teorią a interpretacją?

   Kulturowy zwrot teorii:

   - zwrot pragmatystyczny (teoria literatury miała być użyteczna)

   - zwrot narracyjny (teoria to opowieść o literaturze, narracja)

   - zwrot etyczno-polityczny (nie sposób oderwać literatury od etyki czy polityki)

Takie pojęcie dzieła literackiego powoduje rozmycie interpretacji dzieła. Stanowiska dot. interpretacji literatury:

Umberto Eco

- podejście konserwatywne

- 3 źródła interpretacji dzieła: interpretacja autora, i. czytelnika, i. dzieła literackiego

- „czytelnik modelowy” w opozycji do dzieła literackiego, odpowiednik właściwego odczytania dzieła literackiego

- istnieją interpretacje niepoprawne, ale trudno mieć pewność, jaka jest poprawna

- interpretacja i nadinterpretacja

Richard Rorty

- wolna wola w interpretacji

- twórca krytyki niemetodycznej

- „krytyka natchniona”, która zakłada rezygnację z wewnętrznych mechanizmów struktury; zamiast tego, tekstu powinno używać się dla wybranego celu

John Culler

- kompromis między Eco i Rorty’m

- broni nadinterpretacji, ale wykorzystuje dokonania Eco: są zdobycze kultury, z których człowiek korzysta w trakcie kontaktu z tekstem

- zrozumienie i nadzrozumienie

- zwrócenie uwagi na to, jak tekst „działa” na czytelnika

- nadzdziwienie, zachwyt tekstu

4 sposoby działania tekstu na człowieka wg Cullera:

- tekst literacki wymusza wymóg swojej zrozumiałości (dla każdego inny)

- tekst literacki skłania do refleksji nad środkami stylistycznymi

- tekst literacki prowadzi do namysłu nad znaczeniami

- tekst literacki ma sprawiać przyjemność

SZKOŁY LITERACKIE XX WIEKU

PSYCHOANALIZA – początek: próby leczenia kobiecej histerii; legendarna pacjentka Freuda, Anna O.

Terapia mówiona oczyszcza psychikę.

Literatura jako mówienie o czymś ma funkcję katharsis.

Psychoanaliza w kontekście literatury – pacjent tworzy opowieść, lekarz ją interpretuje i nadaje jej sens. Scala biografię pacjenta poprzez nadanie sensu różnym wydarzeniom.

Psychoanaliza była modelem psychologicznym. Próbowano zrozumieć to, co dzieje się z naturą człowieka. Stała się wektorem w stronę antropologii, poprzez użycie języka.

Wg Freuda, człowiek uzależniony jest od unikania przykrości, która jest powodowana brakiem energii miłosnej. Dochodzi do sublimacji popędów – kultura, religia, wykształcenie, angażowanie się w cele społeczne. Wówczas nasze libido jest skierowane na inny obiekt, np. na tworzenie dzieła literackiego.

5 wymiarów psychoanalizy:

- terapia (np. leczenie poprzez pisanie lub czytanie)

- hermeneutyka (szukanie przyczyn)

- metapsychologia (mówienie o świadomości)

- antropologia (relacja świat-człowiek)

- teoria procesu twórczego

Analiza aparatu psychicznego, rozebranie psychiki, w 3 aspektach:

- aspekt topiczny – gr. topos – „miejsce”. Miejsca nienazwane w ludzkiej psychice. Freud – miejsca w psyche: świadomość, ponadświadomość, nieświadomość. Później zmienił to na Id (rodzaj "brzucha matki", w którym dochodzi do ukształtowania ego i superego. Zawiera w sobie dziedziczne i wrodzone wyposażenie psychiczne z popędami włącznie, działa na zasadzie impulsów i natychmiastowej gratyfikacji, zaspokojenia potrzeb. Pozostaje w ścisłym związku z procesami fizjologicznymi z których czerpie energię. Id reprezentuje wewnętrzny świat subiektywnych doznań i nie posiada żadnej wiedzy o rzeczywistości obiektywnej. Nie potrafi tolerować przyrostów energii, które są odczuwane jako powodujące dyskomfort napięcia. Zasada redukcji napięcia, zgodnie z którą działa id nosi nazwę zasady przyjemności. Redukcja ta zachodzi za pomocą czynności odruchowych  i procesu pierwotnego), Ego ( wytwarza się ponieważ zaspokojenie potrzeb organizmu wymaga działań w świecie rzeczywistym (obiektywnym) poprzez przekształcanie wyobrażeń w spostrzeżenia. Jest podporządkowane zasadzie rzeczywistości, działa za pośrednictwem procesu wtórnego, sprawuje kontrolę nad funkcjami poznawczymi i intelektualnymi. Ta część osobowości decyduje o przystąpieniu do działania, które popędy i w jaki sposób zostaną zaspokojone, oraz o tym które życzenia zostaną wyparte. Zasadnicza rola ego to godzenie wymagań organizmu z warunkami środowiskowymi czyli id i superego. Nie należy jednak popełniać błędu utożsamiając ego i świadomość. Nie wszystkie obszary ego są świadome. W obszar ego zaliczane są mechanizmy obronne, które ze swej natury nie są świadome) i Superego (stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych i ideałów uznawanych przez daną społeczność, które przekazywane są dziecku przez rodziców w procesie socjalizacji. Jest to instancja „moralna”, dążąca do doskonałości. Główne funkcje superego to hamowanie impulsów id, przekonywanie ego, aby cele realistyczne zastąpiło moralnymi).

- aspekt energetyczny – psychika to magazyn energii popędowej – miłości. Aparat psychiczny próbuje utrzymać tę energię na niskim poziomie. Libido powoduje rozstrojenie psychiczne, libido kontra rzeczywistość. Nerwice rodzą się z konfliktów ID-EGO-SUPEREGO.

- aspekt ekonomiczny – energię libido można zmierzyć w kategorii wzrostu, spadku i równowagi. Energia zawsze musi znaleźć jakieś ujście.

Interpretacja żałoby i melancholii

Żałoba wg Freuda to przepracowana zgoda na utratę obiektu (zdrowa postawa)

Melancholia to nieprzepracowana żałoba, identyfikacja z utraconym obiektem.

Narcyzm – fascynacja własną osobą. Małe dziecko zachwyca się sobą. Przekroczenie narcyzmu to pokochanie kogoś innego. Narcyzm wtórny – klęska miłości i wtórne zakochanie się w sobie.

Na koniec Freud doszedł do wniosku, że nerwice to konflikty na linii jaźni i seksualności.

Tekst literacki to symboliczna interpretacja nerwicy. Pytanie: czy na nerwicę cierpi autor, czy czytelnik?

Tworzenie to sublimacja popędu.

Carl Gustav Jung – archetypy i symbole.

szwajcarski psychiatra i psycholog. Był twórcą psychologii głębi, na bazie której stworzył własną koncepcję nazywaną psychologią analityczną (stanowiącą częściową krytykę psychoanalizy). Wprowadził pojęcia nieświadomości zbiorowej, synchroniczności oraz archetypu, które odegrały także wielką rolę w naukach o kulturze.

Jesteśmy zamknięci w świecie obrazów psychicznych.

Jung: samego sedna psychozy nie pojmiemy bez poznania mitów, symboli, religii, kultury.

Archetyp – ukryte wyobrażenia zakorzenione w kolektywnej nieświadomości, rządzące ludzką psyche. Ponadjednostkowe struktury wyobraźni.

Symbol – archetypiczna jednostkowa reprezentacja wizualna bądź językowa.

Wojownik – archetyp.

Symbol – samuraj, rycerz, żołnierz

Archetypy odsyłają do uniwersaliów (śmierć, narodziny, macierzyństwo).

Antropologia – odwołuje się do analizy symboliki literackiej.

Jacques Lacan – psychiatra i psychoanalityk francuski, twórca i reformator francuskiej szkoły psychoanalizy.

Pojęcia Lacana:

- Stadium zwierciadła (między 6 a 18 miesiącem życia), kiedy dziecko „przegląda się” w otoczeniu

- Uraz – zdarzenie, które wywołuje wstrząs; uraz nie poddaje się przedstawieniu za pomocą symbolu

- Niesamowite – (Freud) powrót tego, co wyparte poza świadomość, co powoduje poczucie dziwności, niesamowitości (rodzaj wstrząsu); doświadczenie niesamowitego często wywołuje sztuka

- Realne – podmiot staje oko w oko ze światem pozbawionym kompletnie znaczenia, czego nie umie nazwać; Realne jest traumatycznym jądrem w ludzkiej psychice, osłabiającym relację z rzeczywistością

- Inny – człowiek znajduje się w miejscu, w którym czuje jakieś pożądanie; symboliczne miejsce, w którym odczuwa się jakiś brak. „Inny jest brakiem we mnie”.

Wg Lacana, pisanie jest próbą zamaskowania traumatycznego jądra przez identyfikację z symbolicznym powołaniem literackim, to próba ucieczki przed traumą. Realnego nie można się pozbyć, ale nie można też dotknąć. Dylemat: pisanie nie może się do traumy nie odnieść, bo jest traumatyczne z zasady, choć nie może jej także nie maskować (ucieczka przed traumą jest powołaniem literatury).

Spotykamy się 8 maja na teorii literatury o 12:00-13:30 i później wieczorem – odrabianie.

TEORIA LITERATURY Wykład 3 27.03.2011

Fenomenologia i hermeneutyka

Fenomenologia – nurt filozoficzny, z którym teoria literatury. Roman Ingarden – książka o człowieku.

Fenomenolodzy:

Edmund Husserl 1859-1938, Czech, z wykształcenia matematyk. Chciał z filozofii zrobić naukę ścisłą.

Ingarden 1893-1970, uczeń Husserla

Gaston Vachelard1884-1962

Georges Poutlet 1902-1951

Jean Pierre Richard 1922

Jean Starobinski 1920

Joseph Hills Miller 1928

Jean Paul Sartre 1905-1980

Sartre zainteresował się fenomenologią z przyjacielem, który mu powiedział, że fenomenologia to to, że można zrobić filozofię z koktajlu. Wówczas Sartre zainteresował się fenomenologią.

Fenomenologia to przyznanie czytelnikowi roli współtwórcy dzieła literackiego. Wszystko co się na świecie dzieje ma miejsce dzięki aktom świadomości. Dla fenomenologa świadomość to coś najczystszego, nieskażonego naleciałościami, widząca wszystko tak, jak być powinno, najczystszą prawdę, esencję; skupia się nad tym, co najważniejsze, a nie jednostkowe. Na dzieło literackie należy patrzeć bez uprzedzeń, jakby się je widziało pierwszy raz. Temu wnikliwemu widzeniu dzieła towarzyszy dokładny opis. Aby tę rzeczywistość opisać, a nie ją dopiero konstruować. Czysty opis, wg Husserla, polega na wypatrzeniu istoty zagadnienia, dzieła literackiego. Wg niego świadomość to inaczej naoczność albo intuicja. To naoczny opis bez doświadczeń. Z teorią literatury połączył fenomenologię Ingarden nazywając literaturę „intersubiektywny przedmiot intencjonalny”. Intersubiektywny – połączenie różnych poglądów. Literatura to przedmiot niezależny od czytelnika.

Edyta Stein i Martin Heidegger – uczniowie Husserla, ale już nie czyści fenomenolodzy.

Husserl poszukiwał „prawdy absolutnej”. „Prawda jest identycznie jedna, obojętnie czy formułują ją w swych sądach ludzie czy nie ludzie, aniołowie czy bogowie”. Poznanie nie jest uzależnione od tego kto i w jaki sposób poznaje, ale od tego, co poznaje. To całkowite odłączenie prawdy od kontekstu i okoliczności.

Relatywizm: dwa i dwa to nie cztery, ale pięć. „Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia”. Kultura, rzeczywistość skażona jest relatywizmem, już ta w XX wieku. Relatywizm wynika z antropologizacji, psychologizacji i subiektywizacji życia. To powoduje, że prawdy redukują się do mniemań jednostek, wg zmiennej natury człowieka. W tym miejscu fenomenologia zderza się z pragmatyką i rzeczywistością. Tischner ujął to, że są trzy prawdy: „Prawda, też prawda i tylko prawda”. A Husserl uważał, że fundamentem prawdy jest czysta logika: dwa i dwa to zawsze cztery. Prawda nie pojawia się i znika, nie jest fenomenem (feino – pojawiać, zjawiać się). Prawda to przeżycie, w którym zawarta jest ogólna, najczystsza idea. Prawda jest oczywista i dla wszystkich tak samo czytelna. Jeśli ktoś jej nie rozumie, to ma coś nie tak ze swoją świadomością. „Badania logiczne” – dzieło Husserla, w którym zawarł wnioski dot. Fenomenologii:

- czysta świadomość jest intuicją fenomenologiczną

- naoczność, poznanie doskonale uchwycone pojęciowo, które da się zawrzeć w definicji,

- omówił koncepcję czystego opisu, który polega na wypatrzeniu istoty czegokolwiek i trafnym opisie w najczystszych pojęciach.

W tym kontekście czysty opis jest przeciwstawny do interpretacji. Husserl używa terminu „opis ejdetyczny”, polegający na wskazaniu esencjonalności danego opisu, bez względu na zmienność perspektywy poznawczej – „czerwień czerwonej sukienki”. To nauka mająca na celu wychwycić istotę tego, co nas otacza. Ingarden mówi, że fenomenologia to powrót do konkretów, a nie do abstraktu. Husserl chciał z fenomenologii zrobić naukę ścisłą, skupioną na opisie.

Jakikolwiek obserwowany przez człowieka przedmiot, to w fenomenologii odpowiednik aktu świadomości. Absolutne oczyszczenie świadomości z jakiejkolwiek empirii, doświadczeń. Żeby wchodzić czystym na drogę poznania. Wówczas tworzą się noezy – nowe tezy i noemy – nowe tematy.

Fenomenologia wykracza poza doświadczenie zmysłowe, jest transcendentalna. Transcendento (łac.) „wykraczam”. Transcendentalny – związany z rozumem, ze świadomością, transcendentny – ze światem zewnętrznym, to co poza rozumiem i świadomością. Należy dokonać redukcji transcendentalnej – to zredukowanie do czystej świadomości. Immanencja – to sama, czysta świadomość. Transcendencja – to coś poza świadomością, wg Husserla. Redukcja transcendentalna to „wyzerowanie świata”, skupienie się tylko na tym, co odbiera świadomość.

Fenomenologia a grunt literatury – połączył obie dziedziny Roman Ingarden. Wg niego każde dzieło literackie żyje swoim życiem i nie zależy od świadomości czytelnika, ale jest doskonałym bodźcem estetycznym. Ten przedmiot estetyczny zależy wyłącznie od aktywności czytelnika, domaga się jej. Czytanie fenomenologiczne stara się uchwycić samą ideę dzieła literackiego. Dzieło literackie – przedmiot artystyczny (bo to coś o określonej, uporządkowanej strukturze) oraz estetyczny (bo wzbudza w nas doznania estetyczne, poprzez brzmienia słów, znaki, rozumienie sensu). Ingarden mówi o niby-sądach, quasi-sądach. Wg niego to te zdania, które są dość typowe dla dzieł literackich i nie mówią one niczego wprost o rzeczywistości, ale tworzą własną rzeczywistość. Nie podlegają one obiektywnej ocenie w kategorii prawdy i fałszu.

Każde dzieło literackie składa się z 4 warstw:

- warstwa brzmień słownych

- warstwa jednostek znaczeniowych

- warstwa schematycznych przedstawień przedmiotów

- warstwa samych przedmiotów

Ingarden zwraca uwagę na konkret w dziele literackim. Konkretyzacja polega na tym, że każdy czytelnik w jakiś sposób spełnia założony przez autora scenariusz odbioru dzieła literackiego, wpisany w dzieło.

Bachelard – zajmował się przede wszystkim dziełami poetyckimi. Wg niego fenomenologia to dociekanie, jaki obraz poetycki powstał w świadomości twórcy. Wg niego: poeta mówi o progu bytu, nieskażonym różnorodnością interpretacji – stąd właśnie faworyzował poezję. Uważał, że w poezji zamknięte są wszystkie cztery żywioły, prowadzi nas do źródeł najczystszej świadomości. „Na początku było Słowo” (ewangelia św. Jana). Świat jest takim, jaki go sobie wymarzymy. Uważał, że marzenia powołują i scalają byty.

Georges Poullet podkreśla rolę wyobraźni czytelniczej i twórczej, aby szły tym samym torem. Bahelard i Poullet stworzyli podstawy krytyki tematycznej. Dwudzielność pozoru – struktura oraz istota dzieła, mają ze sobą korespondować. Jedność tematu z kolei ma się pokrywać z jednością świadomości. Na fundamencie jedności tematu i świadomości ma się stworzyć dzieło jednorodne. Aby temat utworu współgrał z najczystszą świadomością i wówczas objawi się idea utworu.

Możliwość odtworzenia – czytelnik jest w stanie odtworzyć akt twórczy autora.

Niemiecka szkoła teoretyczno-literacka. Wolfgang Iser – wg niego tekst literacki żyje tylko wtedy, kiedy jest czytany. Świat zawarty w utworze literackim powstaje na nowo i nabiera nowego znaczenia. Tekst literacki ma pewne miejsca niedookreślone, które zapełniają się podczas czytania. Ale uwaga – tekst ma za zadanie kierować poznaniem czytelnika. Czytanie jest procesem sterowanym przez tekst. Twierdził, że twórczy proces czytania (uzupełnianie miejsc niedookreślonych) rozpoczął się w literaturze w XVIII wieku. Czytanie to czynność założona przez autora, ale w jakimś stopniu wykracza poza intencje autora. Jego kolega nazwał to „poszerzaniem horyzontu oczekiwań”. To podstawa ewolucji literackiej.

Ingardenowi zawdzięczamy pojawienie się pojęcia „świata przedstawionego”, jak się mają do siebie jego elementy.

Hermeneutyka – najczęściej stosowana metodologia badania literatury. Hermeneia (gr) – interpretacja. Na początku nie była ściśle związana z literaturą. Chodziło o interpretację tekstów biblijnych. Zasługi na tym gruncie miał Gadamer. Interpretacja jest konieczna wszędzie, gdzie nie chce się zaufać temu, czym dane zjawisko bezpośrednio jest.

Znaczenia słowa Hermeneutyka:

- Sposób objaśniania tekstów, tzw. hermeneutyka techniczna, tłumaczenie i komentowanie tekstów religijnych, np. biblii. Cytat Heraklita o wyroczni delfickiej: „nie wyjawia, nie skrywa, ale daje znaki” - i tak jest z hermeneutyką.

- Hermeneutyka filozoficzna – ma swój początek w początkach XIX wieku, rozszerza się horyzont hermeneutyki na teksty różne, zwłaszcza filozoficzne. To nauka o rozumieniu sensu. Staje się dziedziną ogólnej teorii poznania, epistemologii. Staje się podstawą nauk humanistycznych (w pewnym sensie), bo zakłada rozumienie. Stawia się w opozycji nauk przyrodniczych, które wyjaśniają fakty. Jeden z teoretyków hermeneutyki, Wilhelm Dilthey mówi: „przyrodę wyjaśniamy, życie duchowe rozumiemy”. Stworzył on pojęcie „koła hermeneutycznego” – nie można zrozumieć części tekstu bez odwołania się do jego całości i odwrotnie, całość zostanie zrozumiana, jeśli zrozumie się jego poszczególne części. Do koła hermetycznego nawiązuje też Martin Heidegger, który przeistoczył hermeneutykę w -

- Filozofię hermeneutyczną. Chodziło o to, że najważniejszym zadaniem filozofów jest zrozumienie egzystencji człowieka poprzez zrozumienie różnych jej aspektów. Martin Heidegger (uczeń Husserla) uważał, że rozumienie czegokolwiek poprzedza przedrozumienie. Przedrozumienie – interpretator, zanim zinterpretuje, ma w sobie jakiś bagaż doświadczeń, rozumienie świata. Dysponuje określonymi poglądami na otaczającą go rzeczywistość. Figura koła hermeneutycznego nie zaczyna się od zera, tylko kręci się cały czas i rozszerza zakres. Człowiek zawsze interpretuje, nawet wtedy, gdy nie robi tego jawnie.

Jeszcze przed Heideggerem Nietzche twierdzi, że każdy ma swoją wykładnię, cały czas interpretuje.

Gadamer dalej rozszerzył kompetencje hermeneutyki na wszystko to, co ma charakter językowy. Wszystko, co da się opisać za pomocą języka da się opisać jest hermeneutyką. Współcześnie doszło do ujednolicenia hermeneutyki – „wielość interpretacji powoduje moje rozdarcie”.

Hermeneutyka wypracowała swoje narzędzia bronienia swojej „prawdy”, zawężenie hermeneutyki do granic języka – język sam w sobie stanowi podstawę zrozumienia.

Podstawą hermeneutyki jest dialog, rozmowa. Dopiero w opozycji „ja-ty” człowiek staje się człowiekiem.

Hermeneutyka dostrzega wielość dyskursów i wartość polemiki. Dzięki temu zajęła poczesne miejsce w filozofii. Wielość dyskursów prowadzi do nowych wniosków i teorii. Interpretacja rzeczywistości to egzystencja w praktyce, jej doświadczenie praktyczne.

Heidegger – „tubycie”, bycie tutaj. Określenie egzystencji jednostki w świecie, tu i teraz. Jednostka odnosi się do świata rozumiejąco i z troską (i odwrotnie). Tubycie polega na aktywnej egzystencji, na właściwym sposobie zachowania w świecie. Rozumienie świata to sposób na właściwą egzystencję jednostki. Heidegger wyróżnia 4 właściwości egzystencji, bycia:

1. Jedyność

2. Nieprzedstawialność

3. Osobliwość

4. Skrywanie się

Koncepcja Heideggera a literatura. Tekst tak odczytywać, interpretować, aby nie zagłuszać istnienia, znaczenia. Interpretacja tak, nadinterpretacja nie. Heidegger uważa, że poezja to pierwotny głos świata, że tworzy język.

Paul Ricoeur, wielki interpretator biblii. – nawołuje do odzyskiwania utraconych symboli, do odczytywania ich na nowo. Mówi o powrocie do naiwności hermeneutycznej, do możliwości czystego odczytania. Ricoeur podkreśla rolę analizy. Wiersz najpierw trzeba zanalizować, a później zinterpretować. Czytelnik nie tylko stara się zrozumieć to, co jest na kartach utworu, ale również samego siebie i swoje poprzednie przeżycia w kontekście tekstu. Dobrze jest, jeśli w kontekście utworu mogę opowiedzieć swoje życie, to z czym się identyfikuję. Podkreśla wartość symboli i tradycji, która wg niego jest historyczną przestrzenią duchową, łączącą tekst i jego interpretatora.

Wartość alegorii, metafory – podręcznik, str. 186-287

Alegoria (gr.  - "mówię w przenośni, obrazowo") – w literaturze i sztukach plastycznych podstawienie pojęć oderwanych pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie.

Treść alegoryczna utworu nadaje się do jednoznacznego odczytania. Na alegorii opierają się często bajki. Alegoria związana jest z obiegowymi konwencjami i stereotypami myślowymi oraz powszechną wiedzą o zjawiskach (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się ze sprytem). Alegorią posługiwano się najchętniej w średniowieczu i baroku.

Alegoria różni się od symbolu swoją jednoznacznością.

Alegoreza, dwustopniowa metoda interpretacji przekazów znakowych (słownych i ikonograficznych). Najpierw odczytuje się znaczenie dosłowne, bezpośrednie, następnie szuka się ukrytego znaczenia głównego. Metoda ta rozwinęła się w okresie starożytności i wykorzystywano ją przy odczytywaniu tekstów biblijnych.

Metafora inaczej przenośnia – językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością".

"Metafory i analogie, poprzez zestawienie razem różnych kontekstów, prowadzą do powstawania nowych sposobów patrzenia. Prawie wszystko to, co wiemy, łącznie z poważną nauką, opiera się na metaforze. I dlatego nasza wiedza nie jest absolutna" – profesor Joseph Weizenbaum http://pl.wikipedia.org/wiki/Metafora - cite_note-0.

Ponieważ metafory pojawiają się w różnych rodzajach wypowiedzi, dzieli się je na metafory poetyckie i metafory potoczne, zwane też językowymi. Różni je stopień konwencjonalności – metafory potoczne są wielokrotnie powtarzanymi zestawieniami słownymi, których znaczenie jest powszechnie rozumiane przez użytkowników języka. Natomiast metafory poetyckie powstają na skutek indywidualnych zabiegów twórczych, mają za cel zaskakiwać albo zachwycać odbiorcę. Jednakże granice między metaforami językowymi a poetyckimi są płynne: wszakże te pierwsze pojawiają się również w indywidualnych powiedzeniach, dowcipach. Z kolei metafory występujące w poezji mogą mieć charakter skonwencjonalizowany, banalny i być tym samym pozbawione pierwiastka twórczego. Używane powszechnie w mowie potocznej metafory poetyckie z czasem zasilają zasób związków frazeologicznych danego języka.

08.05.2011

FORMALIZM ROSYJSKI

FORMALIZM AMERYKAŃSKI

MICHAŁ BACHDIN

Formalizm rosyjski – nurt w badaniach lit. z początku XX wieku w Rosji, w Moskwie w 1915r. Czas ruchów rewolucyjnych i przewrotów ustrojowych. Z jednego totalitaryzmu w drugi, z caratu w komunizm.

W 1915 z inicjatywy R. Jakobsona zakładają Moskiewskie Koło Lingwistyczne. Od formalizmu ros. zaczyna się strukturalizm. W 1916 w Petersburgu powstało Towarzystwo Badania Teorii Języka Poetyckiego (OPOJAZ – skrót oryginalny). Do tego towarzystwa należeli: Wiktor Szkłowski, Osip Brik, Juri Tymianow, Boris Eichenbaum, Boris Tomaszewski, Wiktor Winogradow, Wiktor Żyrmundzki. MKL i OPOJAZ, na ich gruncie doszło do sformułowania zasad metody formalnej. Polegała ona na tym, że metody lingwistyczne (językoznawcze) zaczęto stosować do badania literatury. Wynikała ta metoda z 3 czynników:

- zaczęto obserwować w sztuce kryzys symbolizmu

- rozwój językoznawstwa

- nowe zjawiska w poezji rosyjskiej (z powodu buntu, rewolucji – wszystko należy postawić na głowie, skrytykować stare metody i ustroje, pojawiają się nowe tendencje w sztuce i w poezji)

Wkład w rozwój językoznawstwa miał też polak Jan Boudin de Courtenay, (1845-1929) twórca Kazańskiej Szkoły Lingwistycznej. Courtenay badał słowo w 2 aspektach: jako dźwięk oraz słowo jako myśl. Formaliści rosyjscy „pożyczyli”, zainspirowali się jego koncepcją i Eugeniusz Poliwanow zaczął też badać słowo jako dźwięk, co odniósł do poezji, a badanie słowa jako myśli, do prozy. Formaliśli rosyjscy stawiali nacisk na fonetyczny aspekt języka, jak on brzmi. „Dźwięki w wierszu istnieją poza wszelkimi związkami z obrazem i posiadają samodzielną funkcję językową”. Stąd tak ważne dla nich są środki stylistyczne, m.in. onomatopeje. Na gruncie tego formalizmu wykształciły się formy poezji futurystycznej.

Z kryzysu symbolizmu wynikało zainicjowanie przez formalistów ros. usamodzielnienie się słowa. Słowo powinno być samo ważne w sobie, odarte z symboli.

Symboliści, z którymi polemizowali formaliści: Josif Mandelsztam, Briusow, Aleksander Błok.

Rosyjscy kubofuturyści: Wielimir Chlebnikow

Kryzys symbolizmu spowodował narodziny nowoczesnej sztuki europejskiej, towarzyszyła temu wiara w totalną autonomię materiału artystycznego.

Formalizm był zaprzeczeniem dotychczasowej koncepcji sztuki. Zrodził się z kryzysu sztuki symbolistycznej, z kryzysu mieszczaństwa, z zachwytu nad rewolucją bolszewicką. W nowym ujęciu literatura miała być rozszerzeniem percepcji świata, poezja miała stać się mową utrudnioną, rządzącą się własnymi prawami.

Założenia formalizmu rosyjskiego: przedmiotem wiedzy o literaturze ma być literackość, a nie sama literatura (to, co czyni dzieło literaturą).

Wyznaczniki literackości:

- chwyt, czyli nastawianie się na wyrażanie czegoś; chwyt ma za zadanie zatrzymać odbiorcę przy odczytywaniu dzieła literackiego, wydłużyć czas percepcji czytelniczej. To zasada literacka przekształcająca tekst w dzieło literackie, np. artykuł w formie eseju, np. stosowanie środków stylistycznych.

- materiał, czyli to wszystko, z czego artysta czerpie tworząc dzieło lit: fakty z życia, idee, konwencje literackie

- motywacja, zasada konstrukcyjna utworu literackiego, ustala relacje między materiałem i chwytem; może być konstrukcyjna (kompozycyjna) albo artystyczna.

Chwyt powinien być w twórczości rozpoznawalny. Ta rozpoznawalność koresponduje z intertekstualnością, czyli obecnością tekstu w tekście. Tak, by czytelnik nie miał problemu wychwycić, że w tekście jest tekst, odwołanie do innego, np. do tekstów kanonicznych, klasyczna literatura (Szekspir). Jest opowiadanie i ktoś w dialogu mówi nagle: „ideał sięgnął burku”. To jest intertekstualność. Chwyt literacki powinien być rozpoznawalny w tradycji literackiej (intertekstualność), co w pewnym sensie wyklucza autonomiczność tekstu literackiego – intertekstualność uzależnia tekst od tradycji. W tej sytuacji, tradycja jest dynamicznym systemem gatunków, źródłem starych form i fundamentem do tworzenia się nowych.

Kanonizacja gatunków – kolejne zagadnienie na warsztacie formalistów. W zależności od epoki, niektóre gatunki były kanoniczne, a niektóre nie. Czasem następowała dekanonizacja gatunków. Do kanonicznych gat. w czasie pozytywizmu należała powieść, nowela, opowiadanie. W romantyzmie była to poezja, której dekanonizacja nastąpiła w pozytywizmie.

Formaliści bardziej doceniali poezję. Jeśli chodzi o prozę, to fabułę dzielili na: fabułę i siużet (treść). Posługiwali się przykładem: jeśli w jakimś utworze jest przedstawiony romans, to to jest fabuła, a siużet, to artystyczne opracowanie romansu, opis tego, co się dzieje, uczuć itd.

Inne zjawisko w prozie: skaz. Domagali się od powieści, by autor stworzył iluzję narracji mówionej. By czytelnik miał wrażenie, że to się dzieje naprawdę, domagali się lekkości dialogów, naturalności.

Obecność autora w utworze wg formalistów – w postaci stylu specyficznego dla danego autora.

Dominanta artystyczna – bardzo ważna przy tłumaczeniu tekstów. Jest to zjawisko zauważone i badane zwłaszcza przez Jakobsona. Chodzi o wyróżniający się w danym dziele artystycznym taki składnik, który decyduje o jednorodności, który sprawia, że pozostałe składniki są mu podporządkowane. W różnych epokach i gatunkach literackich mamy do czynienia z różnego rodzaju dominantami. Np. w 20-leciu międzywojennym dominantą był psychologizm powieści, w romantyznie muzyczność tekstu, w sonecie odpowiednia struktura.

Mimo uzależnienia od tradycji, formaliści utrzymywali, że sztuka powinna być samodzielna, sztuka dla sztuki, autonomiczna. Koncepcja rozbiła się o ideologię stalinizmu (literatura zaangażowana).

Formalizm amerykański – główni przedstawiciele: Cleanth Brooks, John Richard. Jego początki to Anglia, gdzie za prekursora uznaje się Thomasa Stern Elliota. Pisze on: „Poezja to nie dawanie upustu wzruszeniom, ale ucieczka od wzruszenia. To nie wyrażanie osobowości, ale ucieczka od osobowości. Wzruszenie artystyczne jest bezosobiste”. – z eseju „Tradycja i talent idywidualny”. Krytyk literacki nie może się wzruszać. Ma wziąć i zanalizować tekst – po prostu. Taka krytyka ma być odarta ze wzruszeń. „Słowo jest rzeczą samą w sobie, jest jednopłaszczyznowe i funkcjonalne”. Utwór poetycki wg nowej krytyki odsyła do wyobraźniowego życia poety. Dobry krytyk powinien umieć wczuć się w wyobraźnię poety. Nowa Krytyka sięga do psychologii, bo Richard z wykształcenia był filozofem i psychologiem. Wychodził z założenia, że pewne chaotyczne bodźce zew. są przetwarzane przez układ nerwowy i one tworzą harmonijną zrównoważoną strukturę, to utwór poetycki, każde dzieło sztuki, będzie odwzorowaniem pracy umysłu. Poeta ma zdolność kreacji wspólnej wypowiedzi. Jest zdolny stworzyć z chaotycznych bodźców dzieło sztuki – ma koncepcję.

Czytelnik znaczenie tego, co artysta stworzył, odczytuje poprzez całościową interpretację, biorąc pod uwagę kontekst. Nie da się zanalizować utworu bez jego kontekstu. I bardzo ważne jest uważne czytanie. Z drugiej strony, nie każdy utwór da się uważnie czytać. Richard: „Wszelka szanująca się poezja zachęca do uważnego czytania”. Twierdził, że krytyk powinien, krytykując i oceniając dzieło, unikać swoich ideologicznych przekonań. Jeśli czytamy dzieło bazując przede wszystkim na własnych doświadczeniach, to grozi nam tzw. „herezja parafrazy”, błędne odczytanie tekstu powodujące utratę jego literackich właściwości.

Nowa Krytyka podkreśla wśród cech dobrego krytyka umiejętność trzeźwej oceny, umiejętność dostrzeżenia, zwłaszcza w poezji, tzw. tekstury, czyli skrajnie artystyczną obudowę. Proza to tylko struktura, a poezja to struktura i tekstura (skrajna ozdobność stylu). Ponadto, dzieło literackie powinno cechować się organiczną jednością, harmonijnością, zgodnością wszystkich elementów. Kwintesencją struktury w poezji i prozie jest ironia – w znaczeniu o wewnętrzne napięcia estetyczne pomiędzy poszczególnymi elementami tekstu, zwłaszcza tymi przeciwstawiającymi się.

Herezja parafrazy – to błąd, który też krytyk może popełnić. Inny błąd – błąd afektywności, czyli skrajnie subiektywne odczytanie czegoś. Strukturaliści amerykańscy każą unikać jakichkolwiek subiektywnych ocen dzieła literackiego. Nowa Krytyka to początek najbardziej nowoczesnej i profesjonalnej krytyki literackiej.

Rosyjski formalizm jest bardziej analityczny i skostniały, pod wpływem sytuacji politycznej.

Amerykanie podkreślali organiczną jedność.

Michaił Bachtin (1895-2875)

Jedna z najważniejszych postaci teorii literatury. Łączy się z nim nowa psychoanaliza, personalizm, etyka. Podkreślał, że jest filozofem, podejmował problematykę egzystencjalną. Teoria literatury zainteresował się nim, ponieważ Bachtin kładł nacisk na dialogowość tekstu literackiego, które ma wiele wspólnego z intertekstualnością.

Bachtin był filologiem klasycznym z wykształcenia, doskonały znawca języków, problemów związanych z językami i komunikacją. Z pochodzenia Rosjanin, ale wcześniej nauczył się mówić po niemiecku niż po rosyjsku. Był filozofem kultury, znawcą Lwa Szestowa i Kirkegorda. Był nauczycielem, najpierw w szkole średniej, później akademickim. Za to, że „psuł umysły młodzieży” skazany przez sowietów na zesłanie do łagru na wyspach Sołowieckich, później zesłany do Kazachstanu, od 1930-36. Wykładał na uniwersytecie w Sarańsku.

Jego życie było naznaczone cierpieniem – zsyłka oraz chroniczna choroba szpiku kostnego, amputowano mu nogę. Zmarł osamotniony w domu starców w Moskwie.

Do jego najważniejszych publikacji należą „Problemy literatury i estetyki”, „Problemy twórczości Dostojewskiego”.

Bachtin jest uważany za prekursora, twórcę i głównego teoretyka współczesnej filozofii kultury. Uważał, że literatura to klucz do zrozumienia kultury i komunikacji społecznej. I utwór literacki, nie może być nigdy całością zamkniętą i samowystarczalną. Podkreślał rolę różnojęzyczności. Różnojęzyczność – do powieści różne postacie wkraczają z różnymi językami. Objawia się w postaci mowy pozornie zależnej, cytatów, idiolektów, parafraz, idiomów, różnych konwencji literackich.

W opozycji do formalistów, bardziej doceniał prozę niż poezję, ponieważ podkreślał antropologiczny wymiar prozy. Powieść to wg niego „artystycznie zorganizowana społeczna różnostylowość”. Te przemyślenia wysnuł po analizie twórczości Dostojewskiego, gdzie różnostylowość jest bardzo wyraźna. Podkreślał, że w każdej powieści krzyżują się różne socjolekty (język mieszczan, inteligencji, robotnika itd.). Bachtin nie traktował powieści jako narzędzia propagandy, stąd jego problemy z władzą.

Różne sposoby wypowiedzi, języka, świadczą o wielowymiarowości prozy. Jej obrazem na gruncie literatury wg Bachtina, byłby karnawał: gwar, dynamiczność, kolory, wielowymiarowość, polifoniczność.

Praca doktorska Bachtina mówiła o twórczości Francoise …., u którego ludyczność była szczególnie podkreślana. Bachtin wyróżnił nawet wyznaczniki karnawałowości: śmiech, profanacja, groteska, błazenada, wulgaryzacja języka, skandaliczna mowa jarmarczna, wnikliwe opisy nizin społecznych i mentalnych. Te formy światopoglądu karnawałowego przedostały się do kultury wysokiej stając się mocnymi środkami wyrazu. Na tej podstawie kreuje się „światopogląd skarnawalizowany”. Jego podstawową cechą jest skrajna dwubiegunowość, ambiwalencja: powaga-śmiech, góra-niziny, życie-śmierć. Najważniejsze kategorie procesu historyczno-literackiego to wg Bachtina:

- karnawał

- dialog

- polifoniczność wypowiedzi

- różnojęzyczność

- cudze słowo

Komunikacja wg Bachtina ma wymiar antropologiczny, bo człowiek określa swoje miejsce w świecie poprzez akty mowy. Przeciwstawia się, analizując akty mowy i określając ich miejsce poprzez antropologię, przeciwstawia się Ferdynandowi de Saussure, który oddziela język od mówienia (parole, langue). Bachtin uważa, że najważniejsza w kulturze jest komunikacja. Najważniejsze są gotowe schematy komunikacyjne wykorzystywane na co dzień w porozumiewaniu się. Istotą komunikacji są gatunki mowy. To najmniejsze dające się wyodrębnić jednostki żywej mowy: pytania, odpowiedzi, repliki dialogowe, polemiki, spory, listy. Dzięki nim, jest możliwe nawiązanie i utrzymanie więzi, ciągłość komunikacji pomiędzy komunikacją codzienną a literaturą.

Koncepcję Bachtina zapożyczyło dwóch Bułgarów: Tzetan Todorow i Julia Kristeva. Jego dokonania przenieśli na grunt francuskiej teorii literatury. Stworzyli najpierw pojęcie intersubiektywności w literaturze, a później w oparciu o to Kristeva stworzyła pojęcie intertekstualności. Mówiła ona, że tekst to mozaika cytatów, polifonia poszczególnych postaci powieści, które często się charakteryzowały różnym światopoglądem, odmiennym charakterem, jednostki autonomiczne wchodzące z sobą w relacje polemiczne, nie podporządkowane świadomości autora.

Polifoniczność tekstów była podkreślana przez Bachtina, który nadał jej głęboko humanistyczny wymiar. Najprawdziwsza polifoniczność to nieskończony dialog wokół spraw ostatecznych, co odsyła do spraw związanych z teologią i filozofią. Bachtin twierdził, że w takim dialogu nigdy nie padnie ostatnie słowo – każda wypowiedź to ogniwo łańcucha ponadczasowego, która łączy się z innymi.

Intertekstualność pokazuje związki pomiędzy innymi „głosami”, utworami, językami. Sens tekstu może być zdiagnozowany dzięki różnym kontekstom, jakie się tworzą.

Bachtin podkreśla, że różnorodność kontekstów nie ma dzielić, a łączyć – intertekstualność ma być spoiwem w literaturze, umożliwiającym poznanie.

Podmiot, jakikolwiek – czytelnik, postać literacka, pisarz, artysta – nie istnieje samodzielnie, ale dzięki cudzej mowie.

Nowa psychoanaliza Lacana chętnie przejęła tę myśl. Roland Bart: „tylko inny może napisać moją autobiografię”. Dopiero w oczach innego stajemy się człowiekiem. Doświadczenia, konfrontacja z innymi ludźmi, mogą nas zrealizować.

Bachtin:

„Byt człowieka ziszcza się w najgłębszym porozumiewaniu się. Być, znaczy porozumiewać się. Być, to być dla kogoś, dzięki niemu, dla siebie. Człowiekowi nie jest dany żaden wewnętrzny obraz niezależności. Zawsze znajduje się na granicy, a zagłębiając się w sobie, patrzy w oczy innemu, lub spogląda na siebie oczyma innego”. Główną siłą motoryczną w kulturze są relacje między byciem zależnym, niezależnym.

Sens, także literatury, pojawia się dopiero w konfrontacji z inną ideologią, utworem, rzeczywistością. Bachtin podkreśla głęboką wartość kontekstu. Wprowadza literaturę na drogę ontologii społecznej (poznania człowieka w społeczeństwie, relacji). Podkreśla się jego zasługi w dziedzinie psychologii, etyki, hermeneutyki.

„Zyskuję świadomość siebie i staję się sobą wyłącznie poprzez otwarcie się na innego człowieka, dzięki niemu i z jego pomocą. Ucieczka, separacja, zamknięcie się w sobie, to główne przyczyny utraty tożsamości”.

22.05.2011

STRUKTURALIZM, POSTSTRUKTURALIZM, DEKONSTRUKCJONIZM

Strukturalizm rozpoczął 1916 „Kurs językoznawstwa ogólnego” de Saussure’a.

Ogromny wpływ na strukturalizm miała antropologia: Claude Levi Strauss.

Mikołaj Trubiecki – druga ważna postać strukturalizmu.

Strukturalizm stworzył wiele szkół i koncepcji na całym świecie. Europa przestałą mieć monopol na wiedzę dot. literatury (ważna rola badaczy amerykańskich). Szkoły: praska, kopenhaska, amerykańska. Strukturalizm stworzył wiele koncepcji skupionych wokół poetyki i gramatyki.

De Saussure stworzył koncepcję języka jako systemu, język jako struktura. Językoznawstwo stało się oddzielną nauką. Stworzył podział na langue i parole. De Saussure badał sanskryt i języki indoeuropejskie, starał się znaleźć podstawowe jednostki, fonemy. Obraz akustyczny który odpowiada rzeczywistemu obrazowi, łączy się z nim na zasadzie uzusu.

Cechy struktury: całościowość (powinna być cała, niezaburzona), dopuszczalne są pewne przekształcenia; funkcjonalizm, prawidłowość.

Język powinien być badany synchronicznie (tu i teraz), a nie diachronicznie (historycznie).

Znak językowy = znaczące/znaczone = obraz akustyczny/obraz rzeczywisty = „liście”/

Pomysły te podchwycili prascy strukturaliści: Mukarovsky, Vodicka, Havranek, Nikołaj Trubiecki, Nikołaj Tymianov.

Prascy strukturaliści opracowali koncepcję utworu literackiego jako dynamicznej jedności, stworzyli system języka literackiego. Główne zadanie:

- analiza funkcjonalności elementów systemu języka literackiego.

Język poetycki to ogół charakterystycznych właściwości specyficznych dla literatury a zwłaszcza dla poezji. Najważniejszą funkcją j. poetyckiego jest funkcja estetyczna.

Karl Buhler wyznaczył inne funkcje językowe: nadawca---komunikat---odbiorca.

Funkcje językowe wg Jakobsona:

- funkcja przedstawiająca (zespół odniesień komunikatu językowego do rzeczywistości pozajęzykowej, kontekst)

- f. ekspersywna, przypisywana nadawcy, relacja między komunikatem a nadawcą, informująca o nadawcy

- f. impresywna – relacja między komunikatem a odbiorcą

- f. estetyczna (autorem terminu jest Murakovsky), Jakobson określił ją mianem funkcji poetyckiej.

- f. fatyczna (podtrzymanie kontaktu)

- f. metajęzykowa (mówiąca o regułach kodu językowego)

Strukturalizm do lat ’80 w Europie był popularny, w czasach socjalizmu w Eur. Środkowo-Wsch. służył jako narzędzie do opanowania działalności literackiej.

Zasada ekwiwalencji językowej oparta o strukturalizm – dobieranie odpowiedników, ekwiwalentów w dwóch językach w przekładzie (oś wyboru na oś kombinacij).

Strukturalizm powojenny bardziej zwraca się w stronę antropologii strukturalnej Claude Levi Straussa. Był antropologiem, filozofem, badaczem kultur pierwotnych, etnografem i na grunt badań etnograficznych przeniósł teorie de Saussure’a i Trubieckiego. Stworzył tzw. antropologię strukturalną. Próbował znaleźć wspólny mianownik do wszystkich kultur. Jakobson określał te różnice jako inwariant różności. Strauss chciał uporządkować różne aktywności kulturowe: obrzędy, rytuały, mity, sposoby jedzenia, relacje międzyludzkie. Próbował opisać jeden język, znaleźć ukryte systemy rządzące wszelkimi kulturowymi praktykami. Wspólne jednostki elementarne właściwe wszystkim kulturą są charakterystyczne dla antropologii strukturalnej.

Levi Strauss opracował mit, analizując poszczególne kultury, definiując go jako wyraz nakazów i zakazów, podstawowy język, uniwersalny system zachowań kulturowych, które budują nieuświadomioną przez człowieka kulturę (zakaz kazirodztwa, ojcobójstwa – to, co łączy wszelkie kultury). Jednostki elementarne mitów: mitemy. Np. „dziewica rodzi syna” – to mitem. „Słońce jako źródło życiodajnej energii” – mitem. „Ziemia jako pierwiastek żeński” – to mitem.

Władimir Propp (Rosjanin), znalazł też regularności regularne w bajkach. Wyznaczył 31 działań funkcji fabularnych, np. zastosowanie podstępu, złamanie zakazu, zastosowanie środka magicznego, mezalians. Zajmował się przede wszystkim fabułą bajki magicznej. Wyznaczył 7 typów postaci występujących w bajkach magicznych: bohater, fałszywy bohater, przeciwnik, pomocnik, dostarczyciel magicznego środka, osoba wysyłająca bohatera w drogę, królewna (leży i pachnie) lub jej ojciec.

Propp opracował też schemat bajki:

- sytuacja wyjściowa (za górami za lasami, pewnego razu…)

- sekwencja funkcji (działanie bohatera)

- zakończenie (najczęściej wesele)

Odkrył strukturalne podobieństwo bajek na całym świecie, „gramatyka bajki”, „gramatyka opowiadań literackich”. Dzięki niemu powstała gramatyka literatury, reguły rządzące powstawaniem dzieł literackich.

Polski strukturalizm – polska szkoła komunikacji literackiej. Zajmowała się gruntowną analizą relacji między nadawcą a odbiorcą.

Teoria intertekstualna – również dokonanie strukturalistów, dialogi między tekstami (Kristeva, Bahtin, Teodorov).

Poststrukturalizm – wyraz buntu wobec myśli strukturalistycznej. (czasy buntu, manifestu)

Przełom strukturalno-poststrukturalny, 1966 – czasopismo Communication objawiło manifest szkoły narratologicznej.

Jacques Derrida – napisał artykuł „Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych”. Wydał książkę o dramatolologii, opracowując dekonstrukcyjną krytykę strukturalizmu.

Roland Barthes – opracował tradycyjny model literaturoznawstwa, dzieło było pojmowane tradycyjnie, co poeta miał na myśli, „śmierć autora”.

Julia Kristeva – zwróciła uwagę na twórcze możliwości interpretacji, wypromowała intertekstualność.

Michel Foucault – przedstawił polityczny i etyczny wymiar literaturoznawstwa.

Derrida, Barthes i Kristeva prezentowali tekstualną odmianę poststr, a Foucault – bardziej światową. Ci pierwsi skupiali się na analizie tekstów literackich, a Foucault promował literaturę zaangażowaną, nowy historyzm.

Dokonania poststrukturalizmu:

- gruntowna rewizja założeń strukturalizmu

- rezygnacja z uniwersalnego podejścia do literatury

- upowszechnienie nowych tendencji badawczych – konteksty etyczno-polityczne, historyczne, kulturowe, feministyczne, krytyka genderowa i queer

Poststrukturaliści promowali wielość i różnorodność praktyk czytania. Interpretacja powinna uwzględniać wielorakie konteksty. Zrezygnowali z tworzenia metajęzyków naukowych (gadanie o wszystkim i o niczym). Zawdzięczamy im teorię kulturową w literaturoznawstwie, w interpretacji wykorzystuje się przede wszystkim kontekst kulturowy.

Tajemniczy krem

Dawno, dawno temu, za górami, za lasami, za rzekami, za morzami, w pewnej wsi, w pewnym powiecie, w pewnym województwie, w pewnym kraju, żyła sobie piękna wieśniaczka Matylda, która nie miała fiołkowego pojęcia, co zrobić ze swoim życiem. Niczym Don Kichote, wałęsała się po swoim podwórku, zaczytując się w kolorowych czasopismach „Viva”, „Gala” oraz „Życie na gorąco”.

Pewnego deszczowego popołudnia, kiedy Matylda przeczytała już wszystkie pasjonujące historie, natknęła się na ostatniej stronie „Vivy” na próbkę tajemniczego kremu „Nowe życie”. Zaciekawiona, odkleiła próbkę od strony drżącą ręką i udała się do łazienki. Rozerwawszy opakowanie, rozpoczęła nakładać krem na czoło. O dziwo, „Nowe życie” tak niesamowicie rozprowadzało się po skórze, że próbki wystarczyło na całe ciało. Po upływie kilku minut poczuła dziwne mrowienie w całym ciele, a jej skóra zaczęła przybierać srebrny odcień. Nim straciła przytomność, łypnęła zielonym okiem w stronę lustra.

Wraz z powrotem do świata żywych, Matylda otrzymała nowe życie w nowym ciele: z ramion wyrastały jej potężne skrzydła, a z części ciała pośladkowej (czaszce wręcz przeciwnej) rozciągał się wspaniały, kolczasty ogon.

- Jasny gwint! – zakrzyknęła smoczyca Matylda. – Jak ja się teraz we wsi pokażę!

- Spoko, maleńka – odezwało się zwierciadło. – Zrobisz karierę w „Masz talent” albo „X-factor”. Zaręczam ci, że tak śpiewająco jak ty nikt nie potrafi latać. Z takim rykiem, skrzydłami i ogonem trafisz na okładkę „Vivy” i „Gali”, a może i nawet na rozkładówkę „Playboya”, w końcu z tymi skrzydełkami wyglądasz bardzo seksi.

Długo i szczęśliwie smoczyca Matylda żyła w stolicy pewnego kraju, stanowiąc atrakcję turystyczną regionu, który do tej pory cierpiał na poważną stagnację na skutek kryzysu.

„O czym rozmawiają mężczyźni” – film rosyjski