PRZEGLĄD SPOSOBÓW MYŚLENIA O LITERATURZE

Refleksja nad literaturą sięga do czasów starożytnych i liczy sobie ok. 2500 lat. Powstało wiele koncepcji myślenia o literaturze, pierwszą z nich - i do czasów romantyzmu uważaną za najważniejszą i jedyną - był klasycyzm.

Schemat aktu komunikacyjnego:

NADAWCA--------KOMUNIKAT--------ODBIORCA

(teorie genetyczne) (teorie immanentne) (teorie pragmatyczne)

Autor dzieło literackie czytelnik

(kto mówi?)

I. AUTOR - istnieją sposoby naukowego podejścia do literatury, które w centrum uwagi stawiają autora. Kwestia autora określa pole literatury. Podstawowe pytanie: kim jest człowiek, który stworzył dzieło literackie? Mnogość koncepcji człowieka komplikuje jasne zdefiniowanie osoby autora. Komplikacja polega głównie na tym, że poprzez dzieło mówi człowiek, który kieruje się koncepcjami wykształconymi w rzeczywistości.

*Ujęcie materialistyczne (rasa w rozumieniu jako naród, klasa i płeć)

1. Teoria rasowa - pisarz przemawia, przynależąc do konkretnej rasy (narodu). Przez autora mówi społeczność, która determinuje ukazywaną rzeczywistość. Twórcą tej teorii jest Hipolit Taine.

2. Klasa - kluczowym pojęciem jest klasa. Twórcą tego pojęcia jest Karol Marks. Człowiek definiowany jest poprzez swoje położenie w porządku społeczno - ekonomicznym. Przez autora przemawia zatem klasa. Marksizm jest podstawą społecznej koncepcji człowieka. Autor znowu jest rozumiany jako swego rodzaju pośrednik bądź też medium.

3. Płeć - czynnikiem określającym jest kategoria płci. Za twórcę teorii uważa się Zygmunta Freuda. Teoria ta pojawia się również dzisiaj w wielu popularnych sposobach myślenia o literaturze, jak choćby w teorii feministycznej. Kształt komunikatu jest określany przez płeć autora. Np. kobieta z założenia będzie pisała inaczej, aniżeli mężczyzna. Freud odpowiedzi na pytanie kim jest autor szukałby w tym, co świadome.

Historia nauki o literaturze zaczęła się wraz z pytaniem o autora. Jest do punkt wyjścia do współczesnej refleksji. Na pytanie „kto mówi?” można odpowiedzieć w kategoriach bardziej indywidualnych, można także wprowadzać psychologiczną analizę istoty człowieka.

II. TEKST LITERACKI JAKO CENTRUM REFLEKSJI LITERATUROZNAWCZEJ - punktem wyjścia do refleksji jest pytanie, czym jest literatura, odsuwając jednocześnie kwestię autorstwa. Należy zadać pytanie, czym jest literatura sama w sobie, co łączy tekst literacki z czynnikami pozaliterackimi. Teorie immanentne, czyli skupione wokół samego tekstu literackiego, mówią o esencji literatury, o literaturze jako zjawisku. Teorie te odróżniają tekst literacki od tekstu nieliterackiego, badają język i wyznaczniki literatury. Właściwości dzieł, które pozwalają zaliczyć je do literatury. Poszukiwaniem literackości zajmuje się ponowoczesna teoria literatury.

III. ODBIORCA JAKO CENTRUM REFLEKSJI NAD LITERATURĄ - W centrum stawia się czytelnika, a samą literaturę rozpatruje się w charakterze percepcji - pytanie, kto czyta, jak czyta, co literatura robi z czytelnikiem i co człowiek robi z literaturą (w jaki sposób ją odbiera). Bada się oddziaływanie pomiędzy czytelnikiem a dziełem literackim.

DZIEŁO LITERACKIE -- ODBIORCA

(schemat dwukierunkowy)

DWA TYPY NAUKOWEGO UJĘCIA PRZEDMIOTU BADAŃ (literatury)

1. Typ idiograficzny

2. Typ nomotetyczny

1. Badanie metodą IDIOGRAFICZNĄ polega na poddaniu przedmiotu obróbce w celu opisania jego konkretnych cech, właściwości, które stanowią o jego indywidualności. Należy opisać konkretny, pojedynczy przypadek w celu wydobycia jego cech indywidualnych, które wyróżniają go na tle innych. Kontekst komparatystyczny - porównanie przedmiotu z innymi przedmiotami tej samej klasy (gatunku), ukazanie go na ich tle. Ujęcie idiograficzne to interpretacja, analiza konkretnego dzieła literackiego. Szukanie cech wyróżniających, opisywanie konkretnych zjawisk. Przykładowo - interpretacja dzieła na tle innych z tej samej epoki. Zasada oryginalności - kryterium wartościowania literatury. Wartościowe jest to, co odmienne, nie zaś to, co tożsame. Reguła ta rządzi literaturą od czasów romantyzmu. Literatura zmienia się, jest niestabilnym przedmiotem badawczym. Oryginalność jest przeciwieństwem konwencjonalności.

2. Ujęcie NOMOTETYCZNE nie opisuje konkretnego egzemplarza, ale buduje ogólny model przedmiotu. Celem badawczym jest teoria. Jest to sposób poznania nastawiony na to, co ogólne, ponadjednostkowe, typowe dla danego zjawiska (literackiego). W celu zbudowania teorii należy zbadać grupę elementów, podjąć stosowną metodologię badania, budować uogólnienia na podstawie cech wspólnych wszystkich egzemplarzy. Teoretyk literatury nie może prowadzić badań na przykładzie jednego dzieła, musi mieć komplet elementów należących do tej samej klasy. Porównując ich budowę i inne cechy, dociera do tego, co wspólne i wskazuje na elementy konstytutywne. Przykładowo - model powieści pozytywistycznej.

Świadomość teoretyczna - różnice wydobywa się z tożsamościowego punktu odniesienia. Typ idiograficzny stosuje się zatem w oparciu o metodę nomotetyczną. Podwójne myślenie, synchronizacja dwóch typów działania poznawczego.

POJĘCIA, KTORE WARTO ZNAĆ

HISTORIA LITERATURY - zajmuje się ogólną charakterystyką procesu historycznoliterackiego, jego podziałem na okresy oraz związkami z procesami społecznymi. Granice zainteresowań historii literatury nie są z góry ściśle wyznaczone, zależą od metodologicznych orientacji badaczy. Przedmiotem historii literatury jest tak rozwój twórczości, jej reguł i towarzyszących programów artystycznych, jak i kształtowanie się kultury literackiej, życia literackiego i jego instytucji, wreszcie odbiór dzieł i ich funkcjonowanie w danym okresie. Przedmiot swój historia literatury ujmuje bądź w aspekcie kultury narodowej, bądź w aspekcie porównawczym. Historia literatury wchodzi w związki z naukami sąsiadującymi - z historią społeczną i historią języka, z innymi dziedzinami nauki o literaturze, np. z teorią literatury, która wypracowuje ogólne narzędzia i kategorie metodologiczne, a także z poetyką.

TEORIA LITERATURY - gałąź nauki o literaturze obejmująca dociekania nad prawidłowościami strukturalnymi i ewolucyjnymi literatury jako odrębnej dziedziny aktywności humanistycznej, ogólnymi właściwościami dzieł literackich i ich typologicznym zróżnicowaniem, w pewnym zakresie także nad mechanizmem procesu twórczego i odbioru dzieł literackich. Wiedza o jednostkowych zjawiskach literackich stanowi dla teorii literatury jedynie punkt wyjścia, jej zasadniczym celem jest dotarcie do typowych i powtarzalnych cech owych zjawisk, interesują ją układy modelowe, a nie konkretne, zindywidualizowane przejawy twórczości literackiej. Teoria literatury wypowiada twierdzenia odnoszące się do całych klas zjawisk literackich, a nie do poszczególnych egzemplarzy owych klas. Centralnym elementem teorii literatury jest teoria dzieła literackiego obejmująca dociekania nad istotą, funkcjami i sposobem istnienia utworu jako językowego dzieła sztuki, jego strukturą, repertuarami typowych jednostek konstrukcyjnych, zarówno kompozycyjnych, jak językowo - stylistycznych oraz rozwojowym i gatunkowym zróżnicowaniem dzieła literackiego. Zasadniczy trzon problematyki teorii dzieła literackiego mieści się w obrębie poetyki opisowej i jej najbardziej rozwiniętych działów: genologii, stylistyki i wersologii.

1. GENOLOGIA - nauka o gatunkach literackich.

2. STYLISTYKA - opis stylu, idiomu językowego, literackiego, wyodrębnia prawidłowości danego stylu.

3. WERSOLOGIA - nauka o wierszu.

Drugi człon teorii literatury tworzy teoria procesu historycznoliterackiego, dąży ona do określenia prawidłowości, którym podlega ewolucja literatury.

TEORIA PROCESU TWÓRCZEGO - zajmuje się wykrywaniem mechanizmów warunkujących, kształtujących utwór literacki, sposób jego formowania.

TEORIA ODBIORU - zajmuje się wykrywaniem reguł (stylów) czytelniczej recepcji utworu literackiego.

POETYKA NORMATYWNA I POCZĄTKI MYŚLENIA HISTORYCZNOLITERACKIEGO

Powstanie historii literatury wiąże się z przemianami w literaturze, jakie przyniosła epoka romantyzmu.

W obrębie klasycznego myślenia o literaturze nie istniały refleksje historycznoliterackie. Centralną wartością była doskonałość artystyczna, wartości literackie miały charakter uniwersalny, niezmienny, miały status ahistoryczny. Celem twórców było dotarcie do wartości. W centrum znajdowała się refleksja o charakterze normatywnym, określająca tożsamość, trwałość wartości, nie zaś przemiany zachodzące w literaturze. Normatywny styl myślenia nazywa się poetyką normatywną. Zadawano pytanie: jak tworzyć, żeby tworzyć dobrze, pytanie o drogę do wartości literackich, co jest dobre, a co złe w twórczości literackiej, jakie działania prowadzą do osiągnięcia ideału. Formułowano reguły. Poetyka normatywna to model refleksji o literaturze, który rządził przed epoką romantyzmu. Romantyzm przyniósł poetykę historyczną oraz poetykę opisową.

Główne pytania o literaturę:

1. Przed romantyzmem: jak należy pisać? (poszukiwanie autorytetu w dziedzinie twórczości literackiej.

2. Po romantyzmie: jak się pisze?

Poetyki normatywne:

1. Arystoteles - „Poetyka” (od 335 r. p.n.e.) - tekst stał się poetyką normatywną.

2. Horacy - „List do Pizonów” (12-13 r. p.n.e.) - tekst był poetyką normatywną od początku. Horacy był autorytetem, wiedział jak tworzyć, sam był twórcą i wyznaczył reguły poprawnej twórczości poetyckiej, uważał siebie za autorytet i chciał, żeby go naśladowano.

W dobie klasycyzmu powstawały instytucje:

1. Kanon - instytucja o klasycznym rodowodzie, rejestr dzieł najdoskonalszych, które zbliżone są do ideału. Są to dzieła mistrzów, od których trzeba było się uczyć i naśladować ich.

2. Akademia - „strażnik kanonu” - instytucja, która uczyła jak należy tworzyć, kogo trzeba naśladować i kto zasługuje na miejsce w kanonie.

(Obecnie relacje między twórcami nie polegają na naśladownictwie, autorzy poszukują własnego stylu i walczą o niezależność, lękają się wszelkich wpływów)

Współczesna refleksja nad literaturą zrodziła się z zanegowania klasycznego ideału niezmienności literatury pod koniec XVIII wieku i trwa do czasów obecnych. Ideały sztuki przestały mieć charakter uniwersalny, zaczęto dostrzegać, że wartości zmieniają się. Dla romantyków atrakcyjne było to, co klasycy uważali za niezgodne z regułami. Zaczęła rządzić zasada zmienności - sztuka wszakże wciąż ulega przeobrażeniom. Zasada tożsamości przestała obowiązywać. Poszukiwano przyczyn zmienności zjawisk literackich. Dużą rolę odegrała tutaj fascynacja literaturą północy (brak kanonu).

„Pani de Stael” (dwie kropki nad „e”) - właśc. Anna Luiza Hermina de Stael - Holstein: jedna z pierwszych uczonych kobiet, rozróżniła literaturę północy od literatury południa, wyjaśniła kryterium geograficzne wskazała różnorodność literacką uwarunkowaną pochodzeniem autora.

„Wstępny proces unaukowienia humanistyki zaczął się od uwzględnienia zewnętrznych uwarunkowań literatury. Metoda historyczna, tak jak ona dzisiaj się przedstawia, jest produktem romantyki. Romantyzm, broniąc się przeciwko noszącym stempel rzekomej „wiecznotrwałości” domenom klasycyzmu, umotywowali, zresztą za Johannem Gotfriedem Herderem, że literatura, jej ideały i normy zmieniają się. A jeśli się zmieniają, to pod wpływem czynników zewnętrznych, historycznych.”

[Maria Janion]

GENETYZM

Początek nowoczesnej nauki o literaturze (w porządku scjentystycznym) przyniósł pozytywizm. Od tego momentu mówi się o „nauce o literaturze” została ona zbudowana na fundamencie romantyzmu. Narodzinom nowoczesnej nauki o literaturze przyświecało przyrodoznawstwo. Powstało przekonanie o istnieniu jednej metody wyjaśniającej, którą jako pierwsi odkryli przyrodnicy (humanistyka przejęła ten tok myślenia). Była to metoda przyczynowo - skutkowa, metoda genetyczna. Genetyzm w badaniach literackich zrodził się z romantycznego przekonania o różnorodności i relatywności zjawisk literackich.

Metoda genetyczna, metoda zewnętrzna - sposób naukowego wyjaśniania zjawisk zewnętrznych. Badanie genezy, pochodzenia zjawisk. Traktowanie literatury jako skutku zewnętrznych uwarunkowań, szukanie powodów zróżnicowań, dochodzenie do źródeł. Pytanie: skąd coś się wzięło i dlaczego różni się od innych?

Na świadomość metodologiczną pozytywizmu złożyło się kilka założeń:

1. pozytywistyczna nauka, w odróżnieniu od romantycznej, badała istniejące fakty literackie, odrzucała myślenie spekulacyjne na rzecz myślenia empirycznego. Empiria literacka - to, co istnieje. Gromadzono fakty, istniejące zjawiska literackie. Zasada: „sammeln und hegen” (z niem. „gromadzić, otaczać troskliwą opieką”) oznaczała gromadzenie materiałów pracy naukowej. W pozytywizmie właśnie zaczęły powstawać biblioteki, archiwa, magazyny (duży wpływ na gromadzenie archiwaliów miały uwarunkowania kolonialne, zdobywano dzieła sztuki, często nielegalnie). Przejawem świadomości pozytywistycznej jest gromadzenie materiału badawczego. Zasada gromadzenia odnalazła się nie tylko w instytucjach, ale także w formach pracy naukowej: tworzono bibliografie, antologie, encyklopedie, zbiory, rejestry, słowniki. Spisy tego, co powstało rejestr faktów. Bibliografia polskiego piśmiennictwa - spis całości piśmiennictwa powstałego w Polsce autorstwa Karola Estreichera. Oskar Kolberg - twórca archiwum literatury ludowej.

2. docieranie do przyczyny sprawczej przedmiotu, czynników determinujących go, ustalenie jego genezy. Wilhelm Scherer - jeden z twórców metody genetycznej.

„Podstawową kategorią historyczną jest przyczynowość. Żadne, choćby najbardziej staranne i sumienne zbadanie faktów, żadne, choćby najprzejrzystsze i najtrafniejsze posegregowanie i uporządkowanie materiału nie może zwolnić historyka od obowiązku wnikania w przyczyny tego, co się dzieje.”

[Wilhelm Scherer, 1865 r.]

Scherer uważał, że porządkowanie jest pierwszym etapem badań, ale istotą jest badanie przyczyn różnorodności, zmienności świata literatury.

Niemiecki pozytywizm wydał formułę istoty myślenia o literaturze: „Ererbtes, Erlerntes, Erlebtes” (istotą zjawisk badawczych jest to, co odziedziczone, nauczone, doświadczone (przeżyte), składa się to na produkt zjawisk literackich.)

Najwybitniejszym przedstawicielem metodologii pozytywistycznej był Francuz Hipolit Taine. Był pozytywistycznym kontynuatorem Johanna Gotfrieda Herdera. Opublikował dzieło „Historia literatury angielskiej”, którego wstęp jest najdojrzalszym manifestem świadomości naukowej pozytywistów. Chciał odpowiedzieć na pytanie o różnicę, jaką odczuwał w stosunku do literatury angielskiej, którą badał, próbował wyjaśnić różnicę między literaturą francuską a angielską, zastanawiał się, dlaczego Anglicy piszą inaczej niż Francuzi.

„Skutek całkowity jest sumą określoną całkowicie przez wielkość i kierunek sił, które go wytworzyły.”

[Hipolit Taine]

„Po zgromadzeniu faktów następować musi poszukiwanie przyczyn. Niezależnie od tego, czy fakty należą do dziedziny fizycznej, czy duchowej, muszą istnieć przyczyny, które je wytworzyły: ambicja, odwaga, prawdomówność posiadają swoje przyczyny tak jak trawienie, ruch mięśniowy i ciepło zwierzęce. Występek i cnota są produktami zarówno jak witriol i cukier. Każde zjawisko złożone powstaje ze spotkania się innych zjawisk prostszych, które je od siebie uzależniają.”

[H. Taine]

Taine stawiał pytanie: „ z czego wyprodukowano angielską literaturę i czym ta technologia różni się od metod produkcji Francuzów?”

Teoria Tainea - teoria środowiskowa, według tej teorii dzieło literackie tłumaczy się przez jego twórcę, którego z kolei determinują trzy zasadnicze czynniki:

- rasa (rozumiana kulturowo)

- środowisko

- moment historyczny

Te trzy czynniki determinujące autora zostały nazwane „sprężynami wewnętrznymi” ruchu literatury. Produkują one twórcę, twórca z kolei produkuje tekst literacki.

Od historii do tekstu kierunek „narodzin”.

Od tekstu do historii kierunek badań.

Ten sposób myślenia przejął Aleksander Bruckner (dwie kropki nad „u”). Stworzył on tekst „O najważniejszych postulatach historii literatury polskiej” (1900 r.)

„Przyczyna odmienności polskiej satyry leży w charakterze narodowym, charakterze polskim, słowiańskim, a charakter ten zaznacza się ciągle i wszędzie. Należy więc przede wszystkim, chcąc zbadać dokładnie tę literaturę, zważać na jej związek z ziemią polską i narodowością polską, trzeba zważać na to, co Polaków, Słowian różni od Włochów, Francuzów, Niemców - na rasę. Jej właściwości wybijają swoje piętno także na literaturze, na literaturze przede wszystkim, a o tym w naszych przedstawieniach literatury zazwyczaj zupełnie głucho.”

[A. Bruckner]

OSTATNI WYKŁAD (8 XII 2011 r.) - nie ma wszystkiego, bo na wykładzie pojawiłam się w połowie, ale sens jako taki zachowany (dokończenie tematu genetyzmu)

Myślenie socjologiczne nurt myślenia genetycznego. Przyczyn powstania [dzieła literackiego] można dopatrywać się w socjologii, a także w ujęciu psychologicznym sil sprawczych. Konieczna jest tutaj umiejętność myślenia psychologicznego, znajomość koncepcji psychologicznych. Nastąpiło złączenie literaturoznawstwa z teorią psychologiczną.

Psychoanaliza podejście psychoanalityczne Zygmunt Freud wyjaśnianie zjawisk literackich widzianych jako symptom procesów zachodzących w psychologii, psychoanalizie (psychice?) tłumaczenie sił sprawczych dzieła literackiego poprzez pryzmat psychoanalizy.

Myślenie genetyczne wymaga sprzęgnięcia literaturoznawstwa z innymi dziedzinami wiedzy, które służą do opisu sił sprawczych, a te z kolei są podstawą do zaistnienia i ukształtowania tekstu literackiego.

• Historyzmy - podejścia, które przyczyn sprawczych dopatrują się w procesach historycznych, siłą sprawczą jest historia, jej przemiany etc.

• Historia idei - szukano źródeł w przemianach ludzkich idei na przestrzeni czasu

• Biografistyka - doszukiwanie się źródeł w biografii

• Komparatystyka - podejście, które poszukuje genezy tekstów w innych tekstach literackich. Szukanie powiązań, oddziaływania, wpływów jednego dzieła na drugie. Źródłem tekstu wg myślenia komparatystycznego jest inny tekst.

Wiele z tych strategii myślenia o literaturze straciło dzisiaj na aktualności, aczkolwiek wciąż funkcjonują, mają jedynie znacznie mniejsze natężenie.

Myślenie genetyczne było założeniem korelacji pomiędzy literaturą a innymi dziedzinami humanistyki.

Genetyzm badań naukowych pierwszy wielki paradygmat nauki o literaturze oraz punkt odniesienia, na podstawie którego wyciągano wnioski.

WALKA O AUTONOMIĘ NAUKI O LITERATURZE

Genetyczny styl myślenia o literaturze w pewnym momencie poddano surowej reakcji krytycznej. Krytyka zrodziła się ze sprzeciwu wobec powiązań literaturoznawstwa z innymi dziedzinami wiedzy, wobec tego, że literaturoznawca dla swobodnego studiowania swojej profesji musi znać jeszcze wiele innych dziedzin. Uznano wówczas, że nauka o literaturze musi stać się samodzielną, niezależną, powinna zerwać wszelkie powiązania i przestać być „nauką pomocniczą” służącą do opisywania czegoś zupełnie innego, odzyskać autonomię. Na początku XX wieku wskrzeszono bunt pod hasłem „AUTONOMIA BADAŃ LITERACKICH”. Literaturoznawcy chcieli być samodzielnymi badaczami, którzy zajmują się ściśle określonym, sobie tylko przypisanym przedmiotem. Z tego buntu wyrósł nowy paradygmat. Wiek dwudziesty stworzył konkurencyjny sposób uprawiania nauki o literaturze. Badacze chcieli mieć własny metajęzyk do opisywania rzeczy, których nie opisałaby żadna inna dziedzina wiedzy.

Od II dekady XX wieku.

1914 - 1989 (w Polsce)

(daty są symboliczne)

W 1914 roku Kazimierz Wóycicki opublikował pracę naukową zatytułowaną „Historia i poetyka”.

„U pozytywistów poznanie dzieła sztuki służy innemu poznaniu, jest tylko środkiem; utwór ma objawić twórcę, twórca naród. Dzieło sztuki traci tu samoistne znaczenie, ma wartość o tyle, o ile może cośkolwiek powiedzieć o zbiorowości, która je wydała.”

[Kazimierz Wóycicki]

Krytyka wobec metod genetycznych polemika z teorią A. Brucknera. Sprzeciw wobec genetyzmu był sprzeciwem wobec traktowania tekstu literackiego jako dokumentu służącego do poznania czegoś całkiem innego. Przykładowo - Taine studiował literaturę angielską dla poznania samego narodu angielskiego.

„Najściślejsze, najdokładniejsze badanie wpływów środowiska, tradycji literackich nie rozwiąże tajemnic odrębnego uroku dzieła, właściwa analiza estetyczna, a przynajmniej część jej najistotniejsza znajduje się dopiero poza tym wszystkim. Inna to rzecz tłumaczyć genezę utworu, a inna - jego artyzm.”

[Wóycicki]

Nowe pojęcie - ARTYZM dzieła literackiego.

Nowy paradygmat był ukierunkowany na analizę literatury samej w sobie, tego co specyficzne, nieredukowalne, niesprowadzalne do ujęcia genetycznego.

---