Dioksyny – skutki ich działania, miejsca, na które oddziałują.

Dioksyny to potoczna nazwa setek związków chemicznych z grupy chlorowanych węglowodorów. Nazwa dioksyna używana w publikacjach ekologicznych nie jest właściwą nazwą chemiczną, ale skrótem stosowanym przede wszystkim dla polichlorowanych dibenzo-p-dioksyn (PCDD), których najbardziej znanym przedstawicielem jest 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyna (w skrócie nazywana TCDD). Łącznie do tej grupy należy 75 różnych związków o tej samej strukturze pierścieniowej, lecz różnym stopniu podstawienia chlorem. Ponadto ze względu na właściwości toksyczne podobne do TCDD, do dioksyn zalicza się również polichlorowane dibenzofurany (PCDF), czyli furany, która są reprezentowane przez 135 izomerów. Wśród nich najbardziej znany jest 2,3,7,8-tetradibenzefuran ( TCDF).

Toksyczność dioksyn dla organizmów żywych

Przede wszystkim dioksyny podejrzewa się o silne działanie rakotwórcze. W ciągu ostatnich kilku lat przeprowadzono wiele badań nad ich rakotwórczym działaniem na różne formy organizmów żywych oraz ich działaniem mutagennym, teratogennym a także alergicznym. Przypisuje się im podobnie jak innym chloroorganicznym związkom działanie powodujące obniżenie zdolności immunologicznych organizmów ludzi i zwierząt.

Jak już wcześniej wspominałem dioksyny bardzo dobrze rozpuszczają się w tłuszczach. Dzięki tej właściwości z łatwością akumulują się w organizmach zwierzęcych i ludzkich.

Toksyczność TCDD porównywalna jest z takimi toksynami bakteryjnymi jak np.:Botulinus, Tetanus, Diphteria itp. tab

Jak widać z powyższego zestawienia dioksyna TCDD jest np. 10.000 razy bardziej trująca niż cyjanek potasowy. W przeciwieństwie do większości znanych substancji i lekarstw TCDD nie jest rozkładana w organizmie. Czas połowicznego jej zaniku u myszy wynosi 15-30 dni, podczas gdy u człowieka szacuje się na jeden rok.

WHO - Światowa Organizacja Zdrowia - na podstawie wieloletnich doświadczeń i obserwacji na zwierzętach oraz badań klinicznych ustaliła niebezpieczną dla zdrowia ilość dioksyn na poziomie 1 ng (1 nanogram to 1 miliardowa część grama) na kilogram masy ciała dziennie, a jako całkowicie bezpieczną- porcję 100 razy mniejszą. I wreszcie w 1997 roku International Agency for Research on Cancer uznała najbardziej toksyczną dioksynę (TCDD) za czynnik rakotwórczy I grupy, czyli o udowodnionym działaniu.

Drogi przenikania dioksyn do organizmu:

• kontaktowa (przez skórę),

• oddechowa,

• pokarmowa (woda, żywność).

Za najbardziej niebezpieczną dla człowieka uważa się drogę pokarmową. Nawet przyjmując wartości maksymalne dla pobierania drogą oddechową i kontaktową, ponad 90% PCDD/F przenika do organizmu ludzkiego z żywnością. W krajach wysoko rozwiniętych, gdzie spożywa się żywność przetworzoną, a dieta zawiera więcej mięsa i jego przetworów, z żywności pochodzi nawet powyżej 95% pobieranych PCDD/F.

Żywność stanowi zasdanicze żródło narażenia ogólu społeczeństwa na te szkodliwe substancje.

- Największe zagrożenie wiąże się ze spożyciem mięsa i jego przetworów, przy czym tłuszcz wołowy przoduje w zawartości dioksyn nad wieprzowym. Znaczny udział w skażaniu organizmu dioksynami ma mleko i przetwory mleczne, takie jak: masło, sery, szczególnie pochodzące od krów hodowanych na terenach sąsiadujacych z przemysłem emitującym dioksyny.

- Na drugim miejscu plasują się ryby (szczególnie tłuste jak łosoś i śledź) oaz produkty rybne, takie jak tran z łososia.

- Natomiast pokarm roślinny charakteryzuje się bardzo niskim poziomem dioksyn i to zarówno warzywa i owoce jak i oleje roślinne. Jednak rośliny uprawiane na wolnym powietrzu w terenach przemysłowych narażone są na opad pyłu zawierającego dioksyny (np. sałata). Dotyczy to szczególnie też terenów gdzie wypala się trawę, słomę, liście, gałęzie itp.
Także sposób przyrządzania pożywienia wpływa na zawartość w nich dioksyn. Jeśli np. wołowina zawierająca 1 ng dioksyn w tłuszczu będzie poddana smażeniu w temp. lub grilowaniu na otwartym ogniu, to po tej obróbce będzie zawierać do 50 ng dioksyn (50 x więcej !).
Sposób działania dioksyn: Dioksyny i inne wymienione wyżej czynniki mogą oddziaływać na komórkę poprzez szereg niezależnych od siebie mechanizmów. Mogą ingerować w syntezę, wydzielanie, transport, usuwanie, wiązanie lub działanie hormonów endogennych. Mogą okresowo lub permanentnie zaburzać proces sprzężenia zwrotnego w ten sposób włączając się w powiązanie z mózgiem, przysadką, gonadami, gruczołem tarczycowym i innymi gruczołami dokrewnymi. Jedną z dróg oddziaływania dioksyn jest możliwość łączenia się tych związków z receptorami niektórych hormonów i przez to naśladowanie działania naturalnych hormonów. Inna możliwość polega na tym, że po związaniu z receptorem hormonu blokują go i w ten sposób uniemożliwiają działanie naturalnych hormonów. Biorąc pod uwagę budowę dioksyn i fakt, że cząsteczka tych związków chemicznych jest bardzo podobna do cząsteczki hormonów steroidowych, głównymi miejscami ich działania są męski i żeński układ rozrodczy, tarczyca, endometrium macicy, gruczoł mlekowy oraz inne organy gdzie produkowane są lub gdzie działają hormony sterydowe. Należy jednak podkreślić, że działanie dioksyn nie ogranicza się tylko do wiązania z receptorem.

Skutki toksycznego działania dioksyn:

Objawy zatrucia:

- narastająca utrata masy ciała

- zmniejszenie łaknienia

- krwotoki z przewodu pokarmowego

- uszkodzenie wątroby (porfiria - wrodzone lub nabyte schorzenie polegające na zaburzeniu działania enzymów w szlaku syntezy hemu; hiperlidemia - nazywamy zespół zaburzeń metabolicznych objawiających się podwyższonymi poziomami frakcji cholesterolu i triglicerydów w surowicy krwi) i innych narządów wewnętrznych

- zaburzenia funkcjonowania układu wydzielania wewnętrznego(czyli hormonalnego) oraz immunologicznego.

Objawy zaobserwowane u ludzi narażonych na wysokie stężenia dioksyn (np. w wyniku katastrof):

- zmiany skórne tzw. trądzik chlorowy (polega na hiperkeratozie i hiperplazji naskórka, hiperkeratozą mieszków włosowych oraz zaburzeniem funkcji i budowy gruczołów łojowych. Skóra twarzy i małżowin usznych jest nieregularnie wzniesiona, na niej stwierdza się występowanie licznych zaskórników, tworzących stwardniałe skupienia i zgrubienia. Gruczoły łojowe są poszerzone, ich ujścia są zaczopowane przez masy rogowo-łojowe; istnieje tendencja do tworzenia torbieli łojowo-rogowych.

- hiperplazja (to rozrost tkanki, narządu ponad norme)

- hiperkeratoza naskórka (znaczne pogrubienie warstwy rogowej naskórka związane z nadmiernym rogowaceniem)

- skłonność do tworzenia torbieli rogowo-łojowych

- zaburzenia w równowadze hormonalnej

- upośledzenia funkcji gonad męskich i żeńskich

- działanie embriotoksyczne i teratogenne

Objawy zaobserwowane u ludzi narażonych na ciągłe niskie dawki środowiskowe:

- obniżenie poziomu męskich hormonów

- u kobiet endometrioza (Polega na powstawaniu małych, owalnych, torbielkowatych guzełków z komórek błony śluzowej wyściełającej macicę (endometrium). Charakterystyczną cechą tych guzków są niewielkie odbarwione blizny)

- uszkodzenie układu immunologicznego (badania prowadzone w latach 70-tych na populacji osób narażonych na działanie dioksyn wykazały zmiany w układzie immunologicznym limfocytów T i B ; zwiększenie poddatności na zakażenia wirusowe i bakteryjne )

- zaburzenia w reprodukcji (obniżenie płodności, trudności w zachodzeniu i utrzymaniu ciąży, a nawet bezpłodność; na podstawie danych statystycznych dotyczących rejonów uprzemysłowionych Polski (Śląsk), gdzie wzrost bezpłodności i poronień dochodzi do 30% wnioskuje się, że może się do tego przyczynić właśnie zwiększona zawartość dioksyn w tym środowisku)

- upośledzenia sprawności psychomotorycznej u młodych ludzi (zaburzenia w poziomie hormonów tarczycy) - nawet krótkotrwała niedoczynność tarczycy u noworodków manifestuje się zmniejszonym ilorazem inteligencji u dorosłego osobnika.

- dioksyny już w niewielkich dawkach (1.4 ng/kg/dzień) wywołują procesy nowotworowe; nowotwór piersi - ekspozycja na dioksyny matki podczas ciąży odbija się na rozwoju gruczołu mlekowego u płodu; normalny rozwój gruczołu mlekowego u dziewczynek mający miejsce podczas życia płodowego zależy od kompleksowego działania hormonów, między innymi estradiolu, progesteronu i prolaktyny; jest wiele substancji chemicznych produkowanych przez człowieka, w tym także dioksyn, które naśladując endogenne hormony ingerują w prawidłowy rozwój gruczołu mlekowego u płodu; zaburzenie metabolizmu hormonów, zwiększenie lub zmniejszenie ilości receptorów, zmiany w ilości białek wiążących to wszystko przyczyny późniejszego zagrożenia nowotworem piersi u dorosłych kobiet.

nowotwory jąder są także 4-5 krotnie częściej spotykane w ciągu ostatnich 30 lat; pierwszy urodzony przez kobietę chłopiec jest narażony na większe ryzyko nowotworu jąder niż następny.