Przedmiot socjologii wychowania
Przedmiotem socjologii wychowanie są procesy społeczne zachodzące w instytucjach wychowawczych i tych sytuacjach społecznych, które pełnią funkcje wychowawcze i socjalizacyjne.
Celem socjologii wychowania jest analiza wpływów i czynności wychowawczych w środowiskach, grupach i instytucjach o tym charakterze, a także efektów tych wpływów i działań.
(S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie)
Związki socjologii wychowania z innymi naukami społecznymi
Związki socjologii wychowania z innymi naukami społecznymi
Antropologia kultury dostarcza narzędzi pozwalających zajrzeć głębiej pod powierzchnię zjawisk zachodzących w klasie szkolnej i w innych środowiskach wychowawczych.
Definicja: Dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury
2) Psychologia społeczna – bada relacje między uczestnikami interakcji pod kątem ich wpływu na indywidualność jednostki jako członka grupy, na jej funkcjonowanie dynamikę.
Definicja: dziedzina nauki z pogranicza psychologii i socjologii badająca w jaki sposób obecność innych ludzi i ich działania wpływają na psychikę jednostki.
3) Socjologia i pedagogika wyłoniły się z filozofii, która jako nauka teoretyczna zajmowała się/zajmuje się istotą procesu wychowania, związku duchowego mistrza i ucznia.
4) Zarówno socjologia wychowania jak i pedagogika społeczna zajmują się środowiskiem wychowawczym i jego wpływem na jednostkę, procesami uspołeczniania człowieka….
SW – z perspektywy opisowej, wskazując prawidłowości i zależności między zjawiskami
PS – koncentruje się na przekształcaniu środowisk, by lepiej zaspokajały potrzeby ludzi.
Socjologia wychowania a pedagogika społeczna
Różnicę ról socjologa i pedagoga można opisać np. tak:
Socjolog skupia się bardziej na badaniu i opisywaniu różnic edukacyjnych między dziećmi.
Pedagog społeczny – stara się różnicom przeciwdziałać i je wyrównywać.
Podstawowe pojęcia socjologii wychowania
Środowisko wychowawcze
Środowisko wychowawcze to całokształt wpływów oddziałujących na jednostkę – celowo organizowanych i spontanicznych, powodujących określone przeżycia i postępowanie. (K. Sośnicki)
F. Znaniecki wyróżnia w obrębie środowiska wychowawczego trzy następujące elementy:
osoby (nauczyciele, wychowawcy, rodzice, bohaterowie dzieciństwa)
grupy społeczne (społeczność sąsiedzka, rówieśnicy, klasa szkolna)
instytucje (szkoła, środki masowego przekazu)
Socjalizacja
Socjalizacja – część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania według przyjętych wzorów, uczy ją rozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymywania się i wykonywania określonych ról społecznych (J. Szczepański).
Powszechnie rozróżnia się dwie fazy procesu socjalizacji – socjalizację pierwotną i wtórną, współcześni badacze edukacji dodają jeszcze kategorię socjalizacji krytycznej.
W trakcie trwania socjalizacji pierwotnej uczymy się porozumiewać za pomocą języka, dokonuje się przekaz podstawowych norm społecznych i interioryzacja elementów tradycji kulturowej.
Na etapie socjalizacji wtórnej wraz z poszerzającym się kręgiem interakcji społecznych pojawiają się nowe wartości, niektóre sprzeczne z już przyswojonymi. Przede wszystkim jednak uczymy się ról społecznych, stajemy się członkami różnych grup, poznajemy system sankcji społecznych, reakcje na nasze zachowania. Uczymy się dokonywać wyborów i ponosić konsekwencje własnych działań.
Socjalizacja krytyczna pojawia się u progu dorosłości, przybierając formę kontestacji wartości i wzorów życia prezentowanych przez otoczenie i selektywnego wyboru niektórych spośród nich. Socjalizacja krytyczna nie jest odrębną fazą socjalizacji – pojawia się w trakcie socjalizacji wtórnej.
Mechanizmem, który stymuluje przebieg socjalizacji krytycznej jest konflikt między tym co zastane, a tym co nowe. Prowadzi do podwyższenia poziomu indywidualności jednostki. Umożliwia dystansowanie się od oferty otoczenia i ról jakie oferuje społeczeństwo.
W wyniku socjalizacji krytycznej zyskujemy autonomię działania, wchodzą w etap tzw. moralności postkonwencjonalnej.
Psychologiczne i socjologiczne teorie socjalizacji
Analizy procesu socjalizacji dokonują dwie główne grupy teorii naukowych:
Teorie psychologiczne – w których główne zróżnicowania procesu socjalizacji wynikają z płci
i
Teorie socjologiczne – w których głównym kryterium zróżnicowania są role uczniów przyjmowane w szkole
Psychologiczne teorie socjalizacji
W obrębie teorii psychologicznych można wyodrębnić cztery główne stanowiska:
Stanowisko antropologiczne
Stanowisko poznawczo-osobowościowe
Stanowisko psychoanalityczne
Stanowisko behawiorystyczne
Stanowisko antropologiczne
Przyczyną różnic w zachowaniach czy cechach osobowości chłopców i dziewczynek jest sposób, w jaki dana społeczność utrwaliła wzorce zachowań społecznych dotyczących reprodukcji i produkcji.
Ważne jest jak członkowie społeczności dzielą zadania życiowe – np. zdobywanie pożywienia, opieka nad dziećmi. Podział ten zależy od klimatu, tego kto sprawuje władzę itp.
Stanowisko poznawczo-osobowościowe
Badania ukazują przewagę kobiet nad mężczyznami w sferze inteligencji werbalnej, a mężczyźni przeważają w sferze myślenia obrazowo-przestrzennego.
Mężczyźni uznawani są za bardziej agresywnych – co wynika z siedmiokrotnie wyższego poziomu wydzielania testosteronu, ale i społecznego przyzwolenia na bycie silnym, dominującym.
Stanowisko psychoanalityczne
Kluczowe dla nabycia tożsamości płciowej jest superego, którego rozwój przypada na 6-ty rok życia.
(Superego w teorii Z. Freuda stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych i ideałów uznawanych przez daną społeczność, które przekazywane są dziecku przez rodziców w procesie socjalizacji).
Źródłem superego jest identyfikacja z rodzicem płci przeciwnej. U chłopców zerwanie emocjonalnego związku z matką ma charakter szokowy, u dziewcząt ma powolny prze bieg, czego efektem jest słabszy rozwój superego i większa podatność na emocje.
Stanowisko behawiorystyczne
Rodzice przejawiają zdecydowane reakcje wobec przejawów agresji u dziewcząt i częściej stosują kary fizyczne wobec chłopców. Identyfikacja z matką lub ojcem zależy (inaczej niż w przypadku stanowiska psychoanalitycznego) od okazywanego synowi czy córce zainteresowania, troski czy też władzy reprezentowanej przez jednego z rodziców.
Stanowisko strukturalno-funkcjonalne
W teoriach socjologicznych za kluczowy czynnik socjalizacji uznawana jest rola społeczna związana z funkcjonowaniem dziecka w szkole.
Stanowisko s-f zakłada, że istotą socjalizacji jest przystosowanie do określonych wymogów, norm i reguł odnoszących się do funkcjonowania w roli ucznia.
Szkoła to swoista miniatura społeczeństwa, a jednocześnie instytucja, która pośredniczy w przechodzeniu od bycia członkiem rodziny (partykularyzm) do bycia członkiem społeczeństwa (uniwersalizm).
Dobrze funkcjonujący w swej roli uczeń jest odtwórcą i naśladowcą nauczyciela, a jednocześnie jest na tyle silnie zintegrowany z grupą (rówieśnikami), by nauczyć dopasowywać swoje potrzeby do oczekiwań innych.
Szkoła poprzez internalizację uniwersalistycznych norm i wartości promuje postawy konformistyczne - uczy funkcjonowania w dorosłym społeczeństwie.
Stanowisko interakcyjne
Istotą socjalizacyjnego działania szkoły jest proces komunikacji, którego podstawą jest wspólny system symboli – język.
Przystosowanie do wymagań szkoły, a w konsekwencji do społeczeństwa (jak w stanowisku s-f) zastąpione jest tu aktywnym przyjmowaniem wyobrażeń o sobie i świecie, przebiegającym w toku porozumiewania się z innymi.
Ma więc miejsce proces autokreacji (a nie naśladownictwa), w którym chodzi o podkreślanie i promowanie indywidualności ucznia.
Tworzenie tożsamości uczniowskiej opiera się na równowadze między procesami normalizacji i indywidualizacji.
Konieczny jest pewien poziom przystosowania do norm szkolnego życia ale i pewien poziom napięcia w roli ucznia objawiający się oporem edukacyjnym.
Podstawą tworzenia obrazu samego siebie jest etykieta złego lub dobrego ucznia, która (co odkrywają uczniowie) nie zależy tylko od własnych wysiłków intelektualnych, ale i od bycia właściwie postrzeganymi przez nauczycieli.
WYCHOWANIE
Zarówno socjalizacja jak i wychowanie dotyczą osobowości jednostki i prowadzą do zmian w jej obrębie. Zmiany te mogą być pozytywne bądź negatywne, mogą mieć charakter trwały lub tymczasowy.
Różnica między socjalizacja a wychowaniem polega na tym, że w przypadku wychowania zmiany są zawsze trwałe i społecznie pożądane.
Socjalizacja, a wychowanie
Wychowanie z założenia ma charakter intencjonalny, jest świadome i celowe, socjalizacja natomiast jest nieświadoma i nieintencjonalna, nie ma tu wcześniejszych założeń czy planu postępowania.
Socjalizacja przebiega spontanicznie, bez udziału woli wychowanka i osób z grona jego otoczenia, opiera się na naśladownictwie, interioryzacji całokształtu cech otoczenia społecznego.
Nauczanie
Nauczanie – planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami mająca na celu wywołanie pożądanych, trwałych zmian w ich postępowaniu, dyspozycjach i osobowości pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przezywania wartości i działań praktycznych. (Nowy słownik pedagogiczny)
Pojęcia wychowania i nauczania są więc bliskie sobie.
Rozróżnienie pojęć wychowania i nauczania
Rozróżniając: kształtowanie dyspozycji kierunkowych (poglądy, motywy działań, ideały i wartości) nazywamy wychowaniem.
Kształtowanie dyspozycji instrumentalnych (umiejętności, nawyki, zainteresowania) nazywamy nauczaniem.
Rodzina jako środowisko wychowania
Definicja rodziny
Trzeba, ponieważ:
Występuje duża różnorodność rodzin w obrębie różnych kultur ludzkich
W ostatnim czasie następują duże zmiany form rodziny nawet w obrębie naszej kultury
Amerykanin George Peter Murdock przedstawił w 1949 r. definicję rodziny, która ukierunkowała na długie lata myślenie socjologów o rodzinie. Murdock użył jako pierwszy określenia „rodzina nuklearna”.
Rodzina nuklearna – to jednostka terytorialna (tzn. zlokalizowana w domu), składająca się z żony, męża oraz ich potomstwa. To grupa społeczna chrakteryzująca się wspólnym zamieszkiwaniem, współpracą ekonomiczną i podziałem pracy oraz reprodukcją. Obejmuje dwójkę dorosłych płci przeciwnej prowadzących aprobowane społecznie życie seksualne oraz jedno bądź więcej dzieci własnych lub adoptowanych.
Taka rodzina pełni cztery podstawowe dla każdego społeczeństwa funkcje: seksualną, reprodukcyjną, ekonomiczną i wychowawczą.
Dlaczego nuklearna?
Naukowcy badający społeczeństwo w połowie XX wieku koncentrowali się na tym, że społeczeństwo składa się z rodzin, stanowią one „cegiełki” w budowli jaką jest społeczeństwo, lub „komórki” w organiźmie.
Stąd często spotykana w naszym języku analogia – „rodzina jako podstawowa komórka społeczna”
Nukleus - jądro
Dlaczego rodzina jest ważna?
Talcott Parsons w swej ważnej pracy o rodzinie (1955 r.) wskazuje ważność rodziny nuklaernej dla współczesnego społeczeństwa. Korzyści są w postaci: zachowania porządku społecznego, wstępnego socjalizowania dzieci i stabilizacji ludzkich osobowości.
Inna funkcja to „zarządzanie napięciami” – rodzina nuklearna zaspokaja ludzkie potrzeby intymne i emocjonalne, których żadna inna instytucja społeczeństwa współczesnego zaspokoić nie może.
Funkcję tę pełni kobieta (żona) – a mianowicie w największym stopniu zajmuje się sferą emocjonalną całej rodziny.
Mężczyzna (mąż) to łącznik między rodziną, a światem zewnętrznym. W większym stopniu odpowiada też za sferę norm społecznych w procesie socjalizacji
Dlaczego rodzina jest ważna? – czyli funkcje rodziny
Rodzina pełni dla całości społeczeństwa szereg ról - czy mówiąc inaczej realizuje pewne zadania. Socjologowie nazywają je funkcjami rodziny. Wspomina o niektórych z nich już przytaczana wcześniej definicja Murdocka. Ale można funkcji rodziny wyodrębnić więcej:
Jan Szczepański wymienia sześć funkcji rodziny:
Funkcja prokreacyjna
Funkcja ekonomiczna
Funkcja socjalizacji i wychowania
Zaspokajania potrzeb emocjonalnych
Kontroli zachowań członków
Nadawania pozycji społecznej
Tomasz Szlendak poszerza tę listę do 10-ciu funkcji, wymieniając:
Funkcję reprodukcyjną
Funkcję socjalizacyjną
Funkcję opiekuńczą
Funkcję emocjonalną
Funkcję seksualną
Funkcję ekonomiczną
Funkcję stratyfikacyjną
Funkcję identyfikacyjną
Funkcję integracyjno-kontrolną
Funkcję rekreacyjno-towarzyską
Funkcja reprodukcyjna
Rodzina podtrzymuje biologiczną ciągłość społeczeństwa, jest bowiem najmniejszą grupą społeczną, która rekrutuje swych członków poprze rozród i przyczynia się tym samym do podtrzymania trwałości innych, szerszych od niej ludzkich zbiorowości.
2. Funkcja socjalizacyjna
Najogólniej: rodzina zapewnia ciągłość kultury, jest pierwszym miejscem, w którym jednostka zapoznaje się z kulturowym dziedzictwem społeczeństwa: językiem, wartościami, normami, obyczajami, standardami moralności.
Można też spojrzeć na tę funkcję bardziej szczegółowo i rozpatrywać ja w kilku sferach:
biologiczno-popędowej
społeczno-kulturowej
świadomościowo-moralnej
Sfera biologiczno-popędowa to opieka, stwarzania właściwych warunków do rozwoju, ochrona przed szkodliwymi wpływami otoczenia (jest to bliskie temu co w innym ujęciu można nazwać funkcją opiekuńczą)
Sfera społeczno-kulturowa to tradycja, transmisja wartości, przekaz międzypokoleniowy.
Sfera świadomościowo-moralna to normy postępowania, reguły życia społecznego, wzory osobowe i kulturowe.
3. Funkcja opiekuńcza
Rodzina zabezpiecza dzieci w związku z ich niesamodzielnością oraz innych swoich członków w przypadkach nieradzenia sobie przez nich z przeciwnościami losu lub niemożności zaspokojenia potrzeb.
4. Funkcja emocjonalna
Rodzina dostarcza rodzicom oraz ich dzieciom emocjonalnego wsparcia, zaspokaja także potzrebę miłości.
5. Funkcja seksualna
Rodzina jest instytucją regulującą stosunki seksualne między ludźmi dorosłymi – konkretnie spełnia tę funkcję małżeństwo
6. Funkcja ekonomiczna
Rodzina jest instytucją zapewniającą swoim członkom rozmaite zasoby materialne, a jej członkowie mają wyznaczony odpowiedni zakres działań gospodarczych, związany z wiekiem i płcią.
7. Funkcja stratyfikacyjna
Rodzina wyznacza odpowiedni status społecznyswoim członkom i przyczynia się do utrwalania systemu stratyfikacyjnego w społeczeństwie (podziału na klasy, warstwy, stany, kasty), odgrywa rolę konserwującą społeczeństwo.
8. Funkcja identyfikacyjna
Rodzina określa miejsce jednostki w społeczeństwie, stanowi dla niej punkt startu życiowego, a zatem również decyduje o jej statusie przypisanym, o możliwościach jednostki i podstawowych barierach, jakie przypuszczalnie – z uwagi na fakt urodzenia w tej, a nie innej rodzinie – napotka na życiowej drodze. Jednostka jest identyfikowana z własną rodziną pochodzenia przez innych.
9. Funkcja integracyjno-kontrolna
Rodzina kontroluje działania jej członków poprzez organizację ich życia w myśl ustalonych w ramach danego społeczeństwa, a egzekwowanych przez domowników reguł postępowania oraz dyscyplinuje ich. Rolę integracyjną pełnią min. cykliczne święta rodzinne i ustalony rytm dnia (czas i miejsce posiłków).
10. Funkcja rekreacyjno-towarzyska
Rodzina jest instytucją, która zagospodarowuje swoim członkom czas wolny, organizując rozrywkę i wypoczynek, a także wprowadza dzieci w świat powiązań towarzyskich, poprzez organizację, dawanie przestrzeni, finansowanie i kontrolę kontaktów z innymi ludźmi.
Przemiany rodziny
Ale wszystkie te funkcje w rozmaitym stopniu realizowane były/są przez rodzinę w zależności od okresu historycznego.
Przemiany rodziny łączą się ze zmianami społecznymi. Te zmiany odsuwają od rodziny podejmowanie decyzji oraz kontrolę społeczną i przenoszą je na jednostki i inne instytucje społeczne.
Wg Waite’a najważniejsze zmiany społeczne współcześnie odpowiedzialne za przemiany rodziny to:
wzrost znaczenia gospodarki rynkowej
zwiększanie się zarobków
przyrost produkcji
urbanizacja
zmiany w strukturze edukacji
zmiany w ideologii ukierunkowane na większą indywidualizację
A jakie są skutki tych zmian społecznych dla rodziny?
Max Horkheimer wymienia osiem przemian jakie zaszły w obrazie rodziny współczesnej ostatniego ćwierćwiecza
Zmniejszanie się rodziny, ewolucja od wielopokoleniowej, zamieszkującej razem do jednopokoleniowej, nuklearnej, częstsze decyzje o nieposiadaniu dzieci (model DINKS) lub odroczeniu posiadania potomstwa
DINKS (double income, no kids) – podwójny dochód bez dzieci
2) Późniejsze zawieranie małżeństw – związane z pewną hierarchizacją wartości – dążeniem do zdobycia wykształcenia przez młodych, niezależności finansowej w wyniku pozyskania dobrej pracy
3) Zmiana roli kobiety/matki – w wyniku rosnących tendencji do zdobywania wykształcenia, kwalifikacji zawodowych przez kobiety, a następnie profesjonalizacji ich karier kobiety krócej przebywają na urlopach wychowawczych, mają większy udział w utrzymaniu domu, a zatem i glos w sprawach decydujących o życiu wszystkich członków rodziny
4) Kryzys autorytetu ojca – związany z jego psychicznym wyłączeniem z życia rodziny spowodowanym wielogodzinną pracą, realizacją obowiązków zawodowych poza stałym miejscem zamieszkania, brakiem emocjonalnego kontaktu z dziećmi.
W wyniku tego pojawiają się trudności w przekazywaniu wzorów męskości czy elementów roli ojca/męża
5) Egalitaryzacja mechanizmów władzy i kontroli związana z równym udziałem w utrzymaniu domu kobiety i mężczyzny, jak i podobne zjawisko dotyczące relacji rodzice- dzieci
6) Schyłek kultu przodków i zmniejszająca się rola dziadków w wychowaniu dzieci częściowo związana jest z kulturowymi zmianami dotyczącymi kierunku przekazu międzypokoleniowego, rosnącą orientacją na teraźniejszość.
Świat społeczny pokolenia dziadków - jednoznaczny moralnie, kreowany przez jednostkę, oparty na prostocie relacji międzyludzkich, konsekwencji myślenia i działania, wpływie każdego człowieka na własne życie – a więc nieprzystający do obecnego
7) Rozluźnienie więzi – rodzina stopniowo przestaje być podstawowym źródłem wartości i grupą odniesienia, a także ostoją bezpieczeństwa psychicznego, rzadziej dochodzi do wspólnych spotkań, debat w kwestiach problemowych, rodzice i dzieci mniej o sobie wiedzą, a zatem gorzej niż dawniej realizowana jest funkcja zaspokajania potrzeb emocjonalnych
8) Konwencjonalizacja formy – rodzina w tradycyjnym tego sowa znaczeniu traci swą społeczną wartość, przestaje być jedynym modelem współżycia między ludźmi
Z. Tyszka wyróżnia trzy stadia przemian rodziny powiązane z trzema formami społeczeństw: preindustrialnym, industrialnym i postindustrialnym.
Rodzina epoki preindustrialnej
Rodzina epoki preindustrialnej to tradycyjna rodzina patriarchalna podporządkowana władzy ojca. Posiada warsztat produkcyjny kierowany przez głowę domu – męża. Role rodzinne i produkcyjne pozostają ściśle powiązane, interes rodziny jest nadrzędny w stosunku do potrzeb jednostek.
W niższych warstwach społecznych żony pracowały razem ze swoimi mężami, w wyższych – wspierają mężów w zarządzaniu majątkiem.
Dzieci pracowały od najmłodszych lat na rzecz rodziny, opieka nad dziećmi była powierzchowna i często powierzano ją starszym córkom.
Fundamentalną cechą porządku społecznego było przypisanie własności oraz zarządzania – mężczyźnie. Kobiecie zamężnej – podporządkowane mężowi uczestnictwo w różnych pracach.
Praca w domu i opieka nad dziećmi są przypisane kobiecie, posiadanie władzy i specjalizacji zawodowej – mężczyźnie.
Rodzina epoki industrialnej
Rodzina epoki industrialnej. Kształtuje się model rodziny zredukowanej do dwóch pokoleń (rodziców i dzieci) mieszkających w osobnym mieszkaniu i prowadzących własne gospodarstwo domowe. Najczęściej jest to rodzina nieprodukcyjna, w której zawodowo oprócz męża pracuje poza domem także żona.
Dużego znaczenia nabierają więzi osobowe. Zanika dystans między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi. Rośnie znaczenie indywidualnych potrzeb, wymiany emocjonalnej i wartość interakcji.
Jednocześnie rodzina staje się mniej stabilna, bardziej podatna na rozpad, gdyż więzi osobowe są mniej trwałe w porównaniu z więziami rzeczowymi, które poprzednio ją konstytuowały.
Rodzina epoki postindustrialnej
Rodzina epoki postindustrialnej doświadcza konsekwencji wynikających ze wzrostu zatrudnienia kobiet (wynikającego z potrzeb ekonomicznych oraz dążeń do samorealizacji). Zmieniają się relacje małżeńskie – egalitaryzm życia małżeńskiego i rodzinnego.
Bardziej symetryczny podział pracy – wzrost oczekiwań co do podejmowania przez kobiety pracy poza domem, większe włączanie się mężczyzn w życie rodziny. Pojawia się w związku z tym pojęcie małżeństwa partnerskiego.
Koniec lat 70-tych XX wieku charakteryzuje się gwałtownym pojawieniem się zamężnych kobiet na rynku pracy, a także ich stosunkowo szybkim powrotem do pracy po urodzeniu dziecka. Macierzyństwo stało się raczej fazą w życiu kobiety, a nie stylem życia.