Podawanie leków drogą pokarmową

artykuł dr. n. med. Pawła Grzesiowskiego i mgr. Jarosława Walorego z Centralnego Laboratorium Surowic i Szczepionek w Warszawie

Leki występują w różnych postaciach: stałej (tabletki, proszki, drażetki, pigułki, czopki), płynnej lub półpłynnej (roztwory, wyciągi, nalewki, napary, mieszanki, syropy), a także w aerozolu, maści czy plastrze. Ponieważ ich skuteczność zależy od stężenia i czasu działania, jest ona uzależniona m.in. od postaci leków oraz drogi ich podania i wchłaniania.

Istnieje wiele dróg miejscowego i ogólnego podawania lekarstw, jednak najczęściej podaje się je do układu pokarmowego (podjęzykowo, doustnie, czyli drogą żołądkowo - jelitową, i doobytniczo) oraz pozajelitowo (dożylnie i domięśniowo). Różne drogi podania powodują zmianę siły i szybkości działania leku, a także efekty niepożądane.

Środki podawane do przewodu pokarmowego przechodzą do krwi dwa razy wolniej niż podane podskórnie lub domięśniowo, a dziesięć razy wolniej niż po podaniu dożylnym.

Lek podany drogą pokarmową może wchłonąć się do organizmu z jamy ustnej (podanie podjęzykowe), żołądka i jelit (podanie doustne), oraz z odbytnicy (podanie doodbytnicze).

Podanie podjęzykowe

Gwarantuje ono, że większa część leku szybko dostaje się do krwi, omijając wątrobę. Dlatego też tą drogą podaje się leki intensywnie unieczynniane w wątrobie. Są to m.in. ważne leki nasercowe (np. nitrogliceryna), które po połknięciu bez rozgryzania byłyby w wątrobie prawie całkowicie rozkładane. Czas zadziałania leku po przyjęciu podjęzykowym jest bardzo krótki, zwykle wynosi kilka minut. Metoda ta ma jednak pewne wady, gdyż szybkość wchłaniania leku zależy np. od składu śliny i odczynu w jamie ustnej.

Podanie klasyczne-doustne (żołądkowo-jelitowe)

Warunki panujące w przewodzie pokarmowym mają znaczny wpływ na wchłanianie leków. Bardzo ważnym czynnikiem jest obecność pokarmu i jego skład.

Niektóre składniki pokarmu (białka, węglowodany) mogą łączyć się z lekiem, utrudniając lub zwalniając jego wchłanianie. Obecność np. jonów wapniowych w przewodzie pokarmowym (mleko) prowadzi niekiedy do całkowitego przejścia leku w związek nierozpuszczalny w wodzie, co uniemożliwia jego wchłanianie. Tłuszcze natomiast mogą nasilać i przyspieszać wchłanianie tych leków, które szybko się w nich rozpuszczają, a emulsja tłuszczowa spełnia rolę nośnika. Na przykład leki psychotropowe po posiłku zawierającym tłuszcz osiągają we krwi stężenie kilkakrotnie większe niż po zażyciu na czczo.

Preparaty wchłaniane z żołądka i jelit dostają się do układu krwionośnego, a następnie są metabolizowane w wątrobie, by w części ulec rozkładowi jeszcze przed dotarciem do miejsca przeznaczenia. Powierzchnia żołądka jest niewielka, a czas przebywania w nim leków i pokarmów ograniczony, dlatego też są one przyswajane tu tylko częściowo. Kwas acetylosalicylowy (aspiryna) podany doustnie przedostaje się do organizmu z żołądka mniej więcej w połowie dawki. Reszta przenika do komórek w jelicie cienkim, które jest głównym miejscem wchłaniania większości leków ze względu na dużą powierzchnię, długi czas ich przebywania i silne ukrwienie błony śluzowej. Istnieją preparaty przystosowane do wchłaniania tylko w jelicie cienkim, w celu ochrony żołądka lub z powodu niekorzystnego działania kwaśnego środowiska soku żołądkowego na dany lek. Zazwyczaj leki kwaśne wchłaniają się lepiej w kwaśnym środowisku i odwrotnie - lekarstwa zasadowe dobrze wchłaniają się w środowisku zasadowym.

Ze względu na zróżnicowane pożywienie leki doustne powinny być z zasady przyjmowane 1-2 godziny przed jedzeniem lub około 2 godziny po posiłku. Niekiedy spożywa się je razem z posiłkiem (np. niektóre antybiotyki). Również gdy połkniemy tabletkę tuż przed posiłkiem albo bezpośrednio po jedzeniu, musimy się liczyć z tym, że może mieć to wpływ na działanie środka. Tak więc o sposobie podawania leku powinien decydować lekarz i rodzaj leku.

Należy popijać połknięte tabletki co najmniej 100 ml płynu, aby ułatwić ich przechodzenie do przewodu pokarmowego i wchłanianie. Powinny to być płyny obojętne (woda lub herbata), zapobiega to ich niekorzystnemu oddziaływaniu na leki (chyba że lekarz zdecyduje inaczej).

Podanie doodbytnicze

Leki w postaci czopków mają zwykle odczyn zasadowy, tak jak środowisko odbytnicy. Dzięki temu szybko dostają się do krwiobiegu, gdyż po wchłonięciu omijają układ żylny wątroby. Drogę doodbytniczą wykorzystuje się szczególnie przy lekach w znacznym stopniu rozkładanych w wątrobie lub tych, których nie podaje się doustnie, np. w celu ochrony przewodu pokarmowego, zapobiegania działaniom ubocznym leku, z powodu złego smaku lub występujących u chorego nudności i wymiotów.