Kreowanie nowych światów jest zaprzeczeniem mimetyczności. Antyczna zasada mimesis mówiła o naśladowaniu natury. W utworach respektujących tę zasadę świat jest odbiciem tego, który istnieje realnie. Artystom nie wystarcza jednak odtwarzanie. Jest w nich wielka potrzeba pokonywania ograniczeń, tworzenia czegoś nowego. Stąd literatura kreacyjna – dzieła tego typu nie są zapisem otaczającego świata, ale raczej wyobraźni pisarza. A ta jest przecież nieograniczona… Twórcy budują więc nowe światy zaludnione przez postacie inne niż ludzie i rządzące się innymi zasadami.

Utopia (alternatywne światy)

Dokument zawiera

1. Materiał główny

• Przegląd materiału literackiego według problemów
• Techniki prezentowania
- Jak uatrakcyjnić prezentację?
- Jak o tym mówić?
- Cytaty do wykorzystania

Komentarz
Kreowanie nowych światów jest zaprzeczeniem mimetyczności. Antyczna zasada mimesis mówiła o naśladowaniu natury. W utworach respektujących tę zasadę świat jest odbiciem tego, który istnieje realnie. Artystom nie wystarcza jednak odtwarzanie. Jest w nich wielka potrzeba pokonywania ograniczeń, tworzenia czegoś nowego. Stąd literatura kreacyjna - dzieła tego typu nie są zapisem otaczającego świata, ale raczej wyobraźni pisarza. A ta jest przecież nieograniczona… Twórcy budują więc nowe światy zaludnione przez postacie inne niż ludzie i rządzące się innymi zasadami. Nie ogranicza ich logika czy zasada prawdopodobieństwa.
Nowe światy odnajdują pisarze także w samym człowieku. Tajemnicą pozostaje ludzka psychika, odmienny sposób postrzegania rzeczywistości przez każdego z nas. Próby ich opisu niemal zawsze prowadzą do stworzenia jakiegoś nowego świata.
W literaturze kreacyjnej wszystko jest możliwe. Wymaga się jednak od czytelnika założenia, że to, co fantastyczne, istnieje naprawdę. W przeciwnym wypadku takiego tekstu nie dałoby się czytać! Bo jakim cudem trzydziestoletni Józio z Ferdydurke został przeniesiony do szkoły? Czy w Dziadach części II Guślarz naprawdę rozmawia z duchami? Porównywanie tego wszystkiego z realnym światem nie ma sensu. Trzeba zaakceptować zasady, jakimi rządzi się rzeczywistość stworzona przez pisarza.

Do jakiej prezentacji?
• Literatura fantastyczna - zaprezentuj swoje ulubione dzieła gatunku i omów ich walory.
• Utopia i antyutopia. Przedstaw utwory literackie wykorzystujące ten motyw.
• Arkadia, raj, wyspy szczęśliwe. Przedstaw literackie wizje krainy szczęścia.
• Funkcja groteski w kreowaniu wizji świata i człowieka. Rozważ problem na podstawie wybranych tekstów literackich.
• Świat jako labirynt, teatr, sen. Zaprezentuj utwory przedstawiające takie wizje świata. Która z nich jest Ci najbliższa i dlaczego?
Jak może brzmieć temat pracy?
• Soplicowo z "Pana Tadeusza" jako wizja krainy szczęścia.

Bibliografia podmiotu
• Thomas More - Utopia
• Wolter - Kandyd
• Jonathan Swift - Podróże Guliwera…
• Ignacy Krasicki - Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
• Juliusz Verne - 20 000 mil podmorskiej żeglugi
• Herbert Gordon Welles - Ludzie jak bogowie
• Franz Kafka - Proces
• Aldous Huxley - Nowy, wspaniały świat
• Bruno Schulz - Sklepy cynamonowe
• Witold Gombrowicz - Ferdydurke
• George Orwell - Rok 1984, Folwark zwierzęcy
• John Ronald Reuel Tolkien - Władca Pierścieni
• Stanisław Lem - Bajki robotów, Solaris
• Ursula K. Le Guin - Czarnoksiężnik z Archipelagu
• Andrzej Sapkowski - saga o Wiedźminie

Bibliografia przedmiotu
• Słownik literatury XIX wieku, Wrocław 1991, hasło: utopia.
• Słownik literatury XX wieku, Wrocław 1991, hasło: utopia, antyutopia.
• Słownik literatury XX wieku, Wrocław 1991, hasło: fantastyka.
• Maciej Chrzanowski, Stanisław Tarkowski, Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa 2003, hasło: arkadia.
• Jerzy Szacki, Spotkania z utopią, Warszawa 2000.
Zbiór ciekawych esejów, w których autor interpretuje to pojęcie z bardzo różnych stanowisk.

1. Materiał główny

Po co nowe światy?
Przyczyny są bardzo różne! Niekiedy nowe światy są wynikiem ciekawości. Ludzie od zawsze pragną wybiec w przyszłość - przewidzieć, jaki świat kiedyś będzie. Pisarze bywają w ten sposób prorokami (wiele pomysłów Verne’a przestało być fantazją!).
Nowy świat może być formą ucieczki od smutnej rzeczywistoś-ci, która otacza autora. Dobrym przykładem będą dzieła Tolkiena. Ten filolog i badacz średniowiecza swego Władcę Pierścieni zaczął pisać w roku 1940. Przed szaleństwem II wojny światowej schronił się w swojej własnej rzeczywistości. Wiele wskazuje na to, że także Andersenowi pisanie baś-ni pomagało w oderwaniu się od nieprzychylnego świata i kłopotów materialnych.

Nowe światy
• Za pomocą nowych światów pisarze mogą wyrażać swoje marzenia, ale też obawy dotyczące przyszłości ludzkości. Rok 1984 Orwella jest właśnie ostrzeżeniem przed totalitaryzmem.
• Kreowanie nowych światów może też wynikać z przeświadczenia, że realny świat jest tak naprawdę tajemnicą. Czy można go poznać za pomocą zmysłów? Czy wzrok, słuch, dotyk wystarczą? Dla wielu pisarzy tak odbierana rzeczywistość jest niepełna. Kreując nowe światy, próbują ją "dopełnić" i w ten sposób zbliżyć się do prawdy. -Zazwyczaj podkreślają zmienność, płynność rzeczywistości - tak jest w Sklepach cynamonowych Schulza. Łączą realność z fantastyką. Robili tak romantycy w swoich balladach czy dramatach. Ich zdaniem, świat składa się z dwóch sfer, części: część duchowa, której nie można poznać dzięki zmysłom, jest nawet ważniejsza od materii. Nadzwyczaj ciekawy jest też dla pisarzy świat ludzkiej duszy. Na wniknięcie w głąb psychiki pozwalają np. zapisy snów czy widzeń.

Gatunek
Utopia to gatunek literatury dydaktycznej. Polega na przedstawianiu idealnych społeczeństw, sprawiedliwych państw itp. Zazwyczaj utopia jest przeciwieństwem świata, w którym żyje autor. Nazwa pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa z 1516 r. Opisywał w nim taki doskonały świat na fantastycznej wyspie Utopii (gr. ou - nie, tópos - miejs-ce, czyli: miejsce, które nie -istnieje).

Materiał według problemów

Jakie typy literatury będą tu najlepszymi przykładami?

• Baśnie, legendy, mity. Łączą one zazwyczaj realia rzeczywistego świata z cudownością i magią. Bohaterowie bez przeszkód przekraczają granice między światem realnym a fantastycznym. W ich życie ingerują siły nadprzyrodzone, najczęściej zwycięża dobro. Kiedyś za pomocą takich tekstów ludzie tłumaczyli sobie zagadki otaczającej ich rzeczywistości, przypominali zasady moralne. Dziś tajemnice świata tłumaczy raczej nauka, a czytanie baśni traktowane jest jako rozrywka. I to - niesłusznie! - zarezerwowana raczej dla dzieci.

• Antyutopia jest przeciwieństwem utopii. Antyutopie także pokazują jakieś nowe światy, ale są to wizje pesymistyczne. Często ukazują systemy totalitarne, niszczące indywidualność człowieka, oparte na przemocy.
Warto skojarzyć, że w utworach najdawniejszych te nowe światy lokalizowano najczęściej na nieodkrytych lądach, zaginionych wyspach. Od kiedy ludzie lepiej poznali świat, pisarze umieszczają swe wizje nie w przestrzeni, lecz w czasie - wybiegają w przyszłość.

• Science fiction (fantastyka naukowa). Utwory tego typu dotyczą zazwyczaj przyszłości i opisują świat mający podstawy w nauce i wysoko rozwiniętej technice. Za ojca tego typu literatury uważa się Juliusza Verne’a; dość przypomnieć Nautiliusa - łódź podwodną z powieści 20 000 mil podmorskiej żeglugi. Science fiction opisuje świat, który tu i teraz jest fantazją, ale w przyszłości może stać się rzeczywisty. Inspirac-ją dla pisarzy są hipotezy i eksperymenty naukowe, najczęściej dotyczące nauk technicznych lub przyrodniczych. W powieściach s.f. pojawiają się roboty, komputery, -androidy itp., a często spotykanym tematem jest relacja człowiek - maszyna. Inne popularne motywy to podróże w kosmos, nawiązywanie kontaktów z obcymi cywilizacjami, wizje przyszłych społeczeństw, problem zagłady ziemi. Pisarze odwołują się też do nauk humanistycznych, takich jak socjologia czy polityka (political fiction). Typowe dla fantastyki naukowej tematy bywają przedstawiane w sposób groteskowy. Dobrym przykładem groteski s.f. są utwory Stanisława Lema Bajki robotów czy Opowieści o pilocie Pirxie.

• Fantasy. Tu zamiast robotów spotkamy wilkołaki, elfy, smoki i czarnoksiężników. Utwory tego typu odwołują się do mitów i baśni, ale niekoniecznie wygrywa w nich dobro. Fantasy tworzy własne światy (czasem nawet do tekstów dołączane są mapy!), a niekiedy także mitologię i język. Doskonały wzór to Władca Pierścieni Tolkiena. Inni twórcy: Robert Howard (Conan Barbarzyńca), Ursula K. Le Guin (Czarnoksiężnik z Archipelagu), Andrzej Sapkowski (cykl o wiedźminie Geralcie).

• Groteska. Za pomocą deformacji uzyskuje się zupełnie nową rzeczywistość rządzącą się własnymi prawami. Brakuje w niej logiki, ciągów przyczynowo-skutkowych - w takim świecie wszystko może się zdarzyć. Piękno, powaga mieszają się z brzydotą i błazenadą. W takich nowych światach czytelnicy widzą najczęściej drażniący, zastanawiający chaos. Przykłady: Ferdydurke Gombrowicza, Sklepy cynamonowe Schulza, dramaty Witkacego (np. W małym dworku i Szewcy), Mrożka (np. Tango), Becketta (np. Czekając na Godota).
W jaki sposób pisarze kreują wizje nowych światów?

Tworzone przez literaturę nowe światy wiążą się oczywiście z rzeczywistością, którą autor widzi wokół siebie. Niekiedy realia pozostają bez zmian, ale autor umieszcza wydarzenia gdzieś poza czasem i przestrzenią (typowe dla baśni "dawno, dawno temu" i "za górami, za lasami"). W baśniach świat podobny jest do realnie istniejącego, ale odmienne są prawa, które nim rządzą. W życiu spotykamy sierotki, szewczyków i złe macochy, ale nie magię pozwalającą, by kot mówił, a książę zmienił się w żabę. -Częściej jednak tworzenie nowego świata polega także na zmianie realiów. Pisarze wprowadzają więc fantastyczne postacie: wilkołaki, smoki, roboty do złudzenia przypominające ludzi itd. Wydarzenia umieszczają w nierzeczywistych sceneriach, np. na odległych planetach. Tworzą własne zasady, mapy, nawet języki. Ale w takich przypadkach też można się doszukać związków z realną rzeczywistością. Często pisarze tworzą światy na opak, będące zaprzeczeniem tego, który znają. W Podróżach Guliwera… Swifta czytamy o kraju Houyhnhnmów. To mądre konie, które uczyniły swymi niewolnikami Jahusów - prymitywnych półludzi.
Innym sposobem jest deformacja, łączenie elementów rzeczywistości według innych schematów niż te, do których jesteśmy przyzwyczajeni. Nowy świat tworzy się wówczas za pomocą karykatury, deformacji, rezygnacji z logiki i prawdopodobieństwa. W ten sposób pisarze odsłaniają słabości naszej rzeczywistości, dokonują jej interpretacji.
Pomysły na nowe światy przynosi także badanie psychiki człowieka. Sny, widzenia, zapisy majaczeń są wyrazem ludzkich myśli i dowodem odmienności każdej jednostki. Możemy patrzeć na to samo, a każdy z nas zobaczy to inaczej! Na sposób widzenia świata wpływają wcześniejsze przeżycia, emocje, oczekiwania. Jeśli pisarz pokazuje rzeczywistość widzianą oczami bohatera czy własnymi, tak naprawdę tworzy już jakiś nowy świat. Dobrym tego przykładem mogą być opowiadania Schulza.

Jakie dzieła z literatury powszechnej można podać jako znakomite przykłady kreowania nowych światów?

Proces Kafki
W tym świecie nikt nie chciałby spędzić nawet godziny! Rzeczywistość stworzona w Procesie jest niepokojąca i duszna. Przypomina labirynt, w którym błądzi Józef K., bezskutecznie szukając pomocy. Gubi się w plątaninie ulic, poddaszy, ciasnych pokoi. Bohater został oskarżony, ale nie wie o co. Aresztowano go, ale ma żyć tak jak do tej pory. Mimo starań Józef K. nie pozna nigdy sądu, przed którym ma stanąć. Nie dowie się, jakie postawiono mu zarzuty. A jednak zostanie na nim wykonany wyrok. Absurdalny świat Kafki budzi lęk. Można go interpretować jako paraboliczny obraz świata biurokracji czy totalitaryzmu.

Władca Pierścieni Tolkiena
W tej powieści pisarz stworzył kompletny świat, rządzący się własnymi prawami i zaludniony przez elfy, krasnoludy, czarnoksiężników, hobbitów, orków, gobliny, trole i inne, pokrewne im, ale o nie do końca sprecyzowanej proweniencji, postacie. Tolkien wykorzystał stare legendy i mity, by stworzyć własną mitologię, własny, spójny język elfów mieszkających w Śródziemiu (w końcu był filologiem), dość obszerną historię (popartą innymi powieściami z tego cyklu, takimi jak Silmarillion i wydane po śmierci autora Niedokończone opowieści) oraz kulturę. W jego świecie, jak w prawdziwym życiu, trwa ciągła walka z odradzającym się Złem, które wybrało za swą siedzibę dwie wieże: władcy ciemności Saurona i jego sojusznika Sarumana - i zagraża zniszczeniem Śródziemia. W tej poważnej, pełnej epickiego patosu kontynuacji powiastki dla dzieci, jaką był wydany w latach trzydziestych Hobbit, można - i należy - ujrzeć metaforę II wojny światowej.
Jakie polskie utwory mogłyby stanowić dobre przykłady tej właściwoś-ci literatury?
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego
Pierwsza polska powieść przynosi obraz fantastycznej wyspy Nipu. Nie ma tam zła: kłamstwa, zbrodni, chorób itp. Nie ma władzy poza rodzicielską, a i ta ustaje, gdy dzieci dorosną. Ludzie żyją szczęśliwie, a ich głównym zajęciem jest praca. Ten utopijny obraz idealnego społeczeństwa miał być zachętą do wprowadzenia zmian w realnym świecie. Kiedy zdemoralizowany Mikołaj Doświadczyński trafił na Nipu, sądził, że czegoś nauczy mieszkających tam "dzikusów". Stało się odwrotnie - po powrocie do Europy bohater starał się wprowadzić poznane na wyspie zasady, m.in. przyznał wolność swoim chłopom.

Sklepy cynamonowe Schulza
Poznajemy rodzinne miasto Schulza, ale takiego Drohobycza nie warto szukać na mapie. To rzeczywistość mityczna stworzona przez cofanie się do czasu dzieciństwa. Jest zmienna: przypominające labirynt ulice plączą się ze sobą, znikają i pojawiają na nowo. Niektórych nie ma na żadnych mapach (opowiadanie Ulica Krokodyli). Nawet rodzinny dom jest tajemnicą - istnieją w nim zapomniane pokoje, których drzwi "zarastają". Czas płynie nierównomiernie, niekiedy wydarzenia dzieją się w jakimś czasie dodatkowym, poza kalendarzem (Noc wielkiego sezonu). W tym świecie bohaterowie podlegają niezwykłym metamorfozom: ojciec może przemienić się w ptaka lub karakona.

Solaris Lema
Powieść fantastycznonaukowa, która przyniosła sławę autorowi. Rzecz dzieje się w XXI w. na odległej planecie. Lem stwarza pozory wiarygodności swego świata - tworzy fikcyjną naukę zwaną solarystyką, przywołuje nazwiska badaczy. Główny problem powieści dotyczy możliwości ludzkiego poznania, a także porozumienia z "obcymi". Oto trzej naukowcy badają ocean na Solaris, próbują nawiązać z nim kontakt. Odebranie komunikatu nie jest jednak równoznaczne z jego zrozu-mieniem…

Techniki prezentowania

Jak uatrakcyjnić prezentację?
• Przynieś mapę i pokaż komisji położenie Arkadii. Bo ta kraina istnieje naprawdę i dziś stanowi jednostkę podziału terytorialnego Grecji - nomos, a położona jest w środkowej części półwyspu Peloponez.
• Zaprezentuj ciekawe fotosy z fantastycznych filmów, na przykład z Władcy Pierścieni.
Jak o tym mówić?
• Zauważ: Inne światy zawsze pociągają. Ten nasz przy nich wydaje się szary, smutny i przewidywalny.
• Możesz rozpocząć: Różne są sposoby przenoszenia się w inne światy. Można podróżować w przestrzeni, przenosić się wspomnieniami, można je odkrywać w narkotycznych wizjach i upojeniach alkoholowych... Ja jednak zdecydowanie preferuję zwiedzanie innych światów za pomocą literatury. To sposób najtańszy, najbezpieczniejszy i najbardziej fascynujący.

Cytaty do wykorzystania

Chcemy świata bez przemocy, ale nikt jeszcze nie podał rozsądnej recepty na taki świat. Potępiać absolutnie wszelką przemoc - to potępiać życie. Nie jest jednak nierozumne starać się o taki świat nawet wtedy, gdy mamy dobrze uzasadnione wątpliwości, czy taki świat kiedykolwiek istnieć będzie.
Leszek Kołakowski, Mini-wykłady o maxi-sprawach

Dla wszystkich niemal pisarzy pamięć jest źródłem fantazji, trampoliną, od której odbija się wyobraźnia w swym nieprzewidywalnym locie ku fikcji. Wspomnienie i zmyślenie krzyżują się w twórczym psiarstwie w sposób często nieprzenikniony dla samego autora.
Mario Vargas Llosa, Prawda w kłamstwie

Tylko poezja i baśń mają moc błyskawicznego kreowania rzeczy.
Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie
Najwyższa rozkosz twórcy: w duszy doskonały
Sen widzieć piękna, co się doprasza żywota.
Leopold Staff, Smutek twórcy

Jakikolwiek cel ma sztuka, grzesznie współzawodniczy z Panem Bogiem
Albert Camus, Powieść i bunt

Nie zrozumiecie sztuki, póki nie zrozumiecie, że w sztuce 1 + 1 może dać każdą liczbę z wyjątkiem 2.
Pablo Picasso