CHARAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH ELEMENTÓW RYNKU – POPYTU, PODAŻY I CENY. WZAJEMNE ZALEŻNOŚCI MIĘDZY NIMI


Popyt, podaż i ceny są podstawowymi elementami rynku. Powiązania jakie między nimi zachodzą i ich zależności określane są ogólnie mechanizmem rynkowym lub też mechanizmem popytowo – podażowo – cenowym.
Podstawowe pojęcie popytu posiada kilka znaczeń:
• Popyt rynkowy – jest to ilość towarów jaką nabywcy gotowi są kupić w określonym czasie przy danym poziomie cen. Węższym znaczeniem tego pojęcia jest popyt na określone dobro
• Popyt globalny – jest to popyt na wszelkie dobra i usługi w danym kraju i czasie
• Popyt potencjalny – jest to wyrażenie określające jedynie zapotrzebowanie na dane dobro lub towar
• Popyt efektywny – określa potrzeby które mają pokrycie w realnej sile nabywczej konsumentów
Jeśli chodzi o porównanie dwóch ostatnich rodzajów popytu – potencjalnego i efektywnego to te wielkości w gospodarce nie są sobie równe. Popyt potencjalny jest zazwyczaj większy od popytu efektywnego, gdyż w zasadzie w każdej gospodarce występują grupy nabywców, które nie dysponują siłą nabywczą niezbędną do zaspokojenia potrzeb na określone dobra i usługi. Na zmniejszenie się różnicy pomiędzy popytem potencjalnym a efektywnym znaczący wpływ ma:
• wzrost dochodów konsumentów
• spadek cen na dane dobra
Wielkość popytu na określone dobro zależy od:
• poziomu jego ceny
• poziomu realnych dochodów ludności
• preferencji i gustów konsumentów
• ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych
• oczekiwań dotyczących zmian cen
Poza tymi czynnikami o charakterze ekonomicznym istnieją także inne mające wpływ na wielkość popytu jak na przykład płeć, wiek, pora roku itp.
Między ceną dobra a wielkością popytu istnieje zależność odwrotna. Im niższa cena – tym wyższy popyt i odwrotnie – wyższa cena powoduje spadek popytu. Jest to prawo popytu.. Może jednak wydarzyć się sytuacja odwrotna – przy wzroście ceny rośnie również popyt na dany towar. Takie zjawisko ma miejsce w momencie gdy rośnie cena np. podstawowych artykułów żywnościowych a konsekwencją tego jest rozpoczęcie zakupu tych produktów na zapas w oczekiwaniu na jeszcze większy wzrost cen. Takie zjawisko nosi nazwę paradoksu Giffena.
Istnieje jeszcze jedna zależność dotycząca poziomu realnych dochodów ludności a popytem. Z zasady ma ona charakter dodatni – oznacza to że im wyższe są realne dochody ludności tym wyższy jest popyt i odwrotnie. Jednak ten wzrost dochodów nie powoduje równomiernego wzrostu popytu na wszystkie dobra.
Podaż – jest to ilość towarów (dóbr) jaką producenci zamierzają sprzedać w określonej jednostce czasu. Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która jest określona przez szereg czynników. Wielkość podaży nie jest równa wielkości produkcji z powodu zużywania produkowanych dóbr przez ich producentów – przykładem tego jest zużywanie węgla w kopalniach w celach energetycznych lub tworzenie zapasów własnej produkcji przeznaczonych do późniejszego wprowadzenia na rynek. Dodatkowo na podaż wpływa eksport oraz import danego produktu. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na wielkość produkcji i podaży jest cena. Wyższy poziom cen jest czynnikiem stymulującym do zwiększenia produkcji i podaży gdyż zwiększa poziom rentowności przedsiębiorstwa. Niższa cena wywołuje spadek opłacalności produkcji i zmniejszenie wielkości podaży. Nie bez znaczenia dla podaży są ceny czynników produkcji – surowców, maszyn, energii a także siły roboczej. Im wyższe są te ceny tym wyższy jest poziom kosztów produkcji i niższy zysk przy danej cenie gotowego produktu. W konsekwencji powoduje to spadek poziomu produkcji i podaży. Podobnie działają przewidywania odnośnie kształtowania się cen zarówno gotowej produkcji jak i czynników produkcji. Może dojść do sytuacji gdy producenci lub sprzedawcy przewidując wzrost cen zmniejszą bieżącą podaż (np. gromadząc zapasy) w oczekiwaniu na wzrost cen i większy zysk.
Prawo podaży – wyższej cenie danego dobra odpowiada wzrost ilości tego dobra na rynku, niższej cenie – odpowiada obniżenie wielkości podaży.
W sytuacji gdy na rynku podaż zrównoważona jest z popytem, kształtuje się sytuacja, która określana jest jako równowaga rynku. Wtedy kształtuje się również cena równowagi na dane dobro. Cena ta jest stabilna do momentu gdy zmieniają się warunki po stronie popytu lub podaży.
Ceny wolnorynkowe – są wyznaczane przez rynek na podstawie działania praw popytu i podaży. Ten typ cen kształtuje się na rynku masowych produktów o niewielkim stopniu monopolizacji. Klasycznym przykładem cen wolnorynkowych są ceny artykułów rolnych – o ile oczywiście nie ingeruje w tę sferę państwo. Również handel detaliczny jest sferą działania cen wolnorynkowych – o tyle oczywiście o ile jest on samodzielny w dziedzinie wyboru źródeł zaopatrzenia i nie podlega dyktatowi zmonopolizowanych hurtowni.
Ceny regulowane – są ustalane przez przedsiębiorstwa lub ich porozumienia, wykorzystujące swą pozycję rynkową. Należą do nich m.in. ceny kartelowe, ustalone przez porozumienia przedsiębiorstw typu kartelowego, a więc zawierane w celu kontroli cen.
Ceny urzędowe – są ustalane przez organy administracji państwowej. Były szeroko stosowane w gospodarkach centralnie kierowanych, w gospodarkach rynkowych skala ich zastosowania jest znacznie mniejsza. Nie mniej odgrywają one istotną rolę jako narzędzie polityki gospodarczej państwa w wybranych sektorach gospodarki np. w rolnictwie, gospodarce energetycznej itp. Ustalanie przez państwo cen w gospodarce rynkowej może być uzasadnione względami społecznymi lub interesem gospodarki narodowej. Polegają one na administracyjnym wprowadzeniu ceny maksymalnej lub minimalnej – z pominięciem mechanizmu rynkowego. Wyznaczenie przez państwo ceny maksymalnej, stanowiącej pułap cenowy dla sprzedawców oznacza , że sprzedawca, który oferuje dany towar po cenie wyższej postępuje nielegalnie.
Cena maksymalna – wprowadzana jest z reguły w sytuacji braku dóbr o istotnym znaczeniu społecznym w celu ochrony konsumentów przed zbyt wysokimi cenami. Mogą to być np. mieszkania komunalne, budowane ze środków budżetowych dla grup ludności o najniższych dochodach lub niektóre środki żywnościowe w przypadku dotkliwego nieurodzaju.
Stosowanie cen maksymalnych ma na celu obniżenie poziomu cen płaconych przez konsumentów, natomiast wprowadzenie cen minimalnych zmierza do podwyższenia cen jakie otrzymują producenci lub dostawcy. Ustalenie ceny minimalnej oznacza że dobra i usługi na które ustalono tego rodzaju ceny, nie mogą być przez producentów sprzedawane poniżej tej ceny. To znaczy że nabywcy takich dóbr (państwo lub odbiorcy prywatni) mają obowiązek płacenia producentom tej właśnie, ustalonej ceny minimalnej.