PODSTAWOWE ELEMENTY

I PRAWA RYNKU

W rozumieniu ekonomii, rynek jest miejscem, gdzie dokonywane są transakcje

dotyczące kupna, sprzedaży dóbr, usług i czynników produkcji. Jest to również zespół
mechanizmów rządzących wyżej wymienionymi transakcjami i zachowaniami zarówno
kupujących, jak i sprzedających.

W. Wrzosek definiuje pojęcie rynku, jako „...ogół stosunków zachodzących między

podmiotami uczestniczącymi w procesach wymiany”.

1

Podstawowymi cechami rynku są odpłatność, dobrowolność/ wolność,

ekwiwalentność, konkurencyjność. Aby doszło do transakcji musi zostać ustalona cena, na
którą muszą zgodzić się obydwie strony transakcji (czyli sprzedający i kupujący), dlatego
jedną z cech rynku jest odpłatność. Dobrowolność to swoboda dokonywania transakcji.
Nie ma ograniczeń co do wyboru towaru, jego ilości. Swobodę tą posiada zarówno
kupujący, jak i sprzedający. W trakcie transakcji dochodzi do wymiany równych wartości,
które różnią się jedynie wartością użytkową – stąd mowa o ekwiwalentności.
Konsekwencją wolności rynku jest konkurencja, która jest procesem, w trakcie którego
podmioty uczestniczące na rynku, chcąc osiągnąć własne cele, próbują przedstawić
drugiej stronie transakcji korzystniejsze od innych podmiotów oferty dotyczące ceny oraz
innych cech, które będą miały wpływ na decyzję o zawarciu transakcji. Warto zaznaczyć,
że konkurencja dotyczy obu stron transakcji.

Mówiąc o cechach rynku, nie należy zapomnieć o funkcjach rynku, do których

zaliczamy funkcję informacyjną, równowagi, akceptacji towarów, alokacyjną, selekcyjną.

Rynek zapewnia wymianę informacji pomiędzy konsumentami a producentami,

zaspokaja potrzeby informacyjne obydwu stron o podstawowych parametrach takich, jak:
popyt, podaż, cena (funkcja informacyjna). Producenci uzależniają swoją produkcję od
informacji odczytanych z rynku, czyli rynek jest pewnego rodzaju mechanizmem
dostosowującym wielkość produkcji do potrzeb oraz oczekiwań konsumentów (funkcja
równowagi). Dzięki istnieniu rynku producenci otrzymują społeczne potwierdzenie
przydatności wytworzonych dóbr, a tym samym czy dane dobro stanie się towarem
wprowadzonym do dalszej sprzedaży. Istnieje oczywiście możliwość odrzucenia produktu
przez rynek (funkcja akceptacji produktów). Rynek dokonuje regulacji produkcji (zarówno
w krótkim, jak i długim czasie) poprzez alokację kapitału. Decyzje inwestycyjne wynikają z
oszacowania stopnia opłacalności dotychczasowej i przewidywanej produkcji,
przewidywanej wielkości popytu na rynku krajowym i zagranicznym, konieczność np.
obniżenia kosztów, celem dalszego utrzymania się na rynku itd. (funkcja alokacyjna).
Ponadto na rynku dokonuje się selekcja towarów i producentów. Oznacza to, że nabywcy
dokonują akceptacji produktów z punktu widzenia ich przydatności w procesie
zaspokajania potrzeb, nowoczesności, jakości itp. Brak akceptacji oznacza konieczność
wycofania produktów z rynku (funkcja selekcyjna).

Podstawowymi elementami składowymi rynku są popyt, podaż i ceny.
Wzajemne oddziaływanie różnych elementów składowych rynku, szczególnie

wyżej wymienionych tj. ceny, popytu, podaży zmierzających do ustalenia się stanu
równowagi nazywamy mechanizmem rynkowym lub mechanizmem popytowo – podażowo
- cenowym. Równowaga na rynku to stan, w którym popyt wynosi dokładnie tyle samo co
podaż, czyli nie obserwuje się nadwyżek i niedoborów (o tym w dalszej części pracy).

Popyt (oznaczany literą D), to ilość dóbr (towaru), które klienci są skłonni zakupić

od producenta w określonym czasie, przy danym poziomie ceny przy założeniu
niezmienności pozostałych zjawisk rynkowych, takich jak warunki, okoliczności, elementy
itp., które wpływają na analizowane zjawisko (tzw. ceteris paribus). Dzielimy go na popyt
rynkowy, globalny, potencjalny, efektywny.

Popyt rynkowy to ilość towarów, jaką nabywcy są gotowi kupić w określonym

czasie przy danym poziomie cen. Popyt na wszelkie dobra i usługi w danym kraju i czasie
to tzw. popyt globalny. Zapotrzebowanie na dobro lub usługę zwane jest popytem

1 W. Wrzosek, „Funkcjonowanie rynku”, PWE, Warszawa 1994r., s.11)

potencjalnym. Popyt efektywny określa potrzeby, które mają pokrycie w realnej sile
nabywczej konsumentów.

Warto zaznaczyć, że w przypadku dwóch ostatnich popytów, popyt potencjalny

jest zazwyczaj większy aniżeli popyt efektywny. Wynika to z różnic zasobów materialnych
grup społecznych. W każdej bowiem gospodarce znajdują się grupy społeczne, których
dochody nie wystarczają na zaspokojenie podstawowych dóbr i usług. Wzrost dochodów
konsumentów oraz spadek cen na dane dobra ma znaczny wpływ na zmniejszenie się
różnic pomiędzy popytem potencjalnym a efektywnym.

Na wielkość popytu ma wpływ wiele czynników, które możemy podzielić na

czynniki rynkowe i pozarynkowe.

Do czynników rynkowych zaliczamy:


dochody konsumentów,



ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych (dobra substytucyjne –

produkty zastępcze np. substytutem masła jest margaryna; dobra komplementarne –
dobra wzajemnie się uzupełniające, jedno dobro do prawidłowego działania potrzebuje
drugiego np. samochód – paliwo),



poziom cen,



oczekiwania dotyczące zmian cen.

Czynniki pozarynkowe to:


płeć, wiek, wykształcenie,



gusta, preferencje, nawyki, moda,



naśladownictwo, sezonowość,



szerokość graficzne, pory roku, klimat,



efekt demonstracji (snobizm, efekt Veblena, efekt owczego pędu).

Wielkość popytu to dobra lub usługi, które nabywcy gotowi są kupić w określonym

czasie przy danym poziomie ceny w określonym czasie.

Między ceną dobra a wielkością popytu istnieje zależność - im niższa cena, tym

wyższy popyt i odwrotnie – im wyższa cena, tym niższy popyt. Tą zależność nazywamy
prawem popytu.

Popyt można przedstawić za pomocą tabeli (tabela 1).

Tabela 1.

Cena jednostkowa dobra (PLN) - P Wielkość zapotrzebowania (szt) - Q

2

14

3

13

4

12

5

11

6

10

7

9

8

8

9

7

10

6

Można go również przedstawić za pomocą funkcji matematycznej – krzywej

popytu (wykres 1).

Wykres 1 (P – cena; Q – ilość).

Może nastąpić jednak sytuacja odwrotna, tzn. przy wzroście ceny wzrośnie

również popyt na dany towar. Takie zjawisko ma miejsce w momencie, gdy rośnie cena np.
na podstawowe artykuły żywnościowe, zaś konsekwencją tego jest rozpoczęcie zakupów
tych właśnie produktów „na zapas”, w oczekiwaniu na jeszcze większy wzrost cen.
Zjawisko to nosi nazwę paradoksu Giffena. Z paradoksem Giffena mamy do czynienia
przede wszystkim w środowisku o niskich dochodach (biedocie).

Kolejnym wyjątkiem od prawa popytu jest tzw. paradoks Veblena, który najczęściej

możemy zaobserwować wśród ludzi najbogatszych. Charakteryzuje się on tym, że im
szybciej drożeją dobra, tym większy jest popyt. Jest to efekt demonstracji, prestiżu.

Na koniec próby przybliżenia pojęcia - popyt, warto wspomnieć o tzw. zmianie

popytu. Zmiana popytu to reakcja na zmiany czynników, które go determinują, a do których
zaliczamy dochód, ceny innych dóbr itd. W takiej sytuacji następuje zmiana wielkości
zapotrzebowania na dane dobra przy każdym poziomie ceny. Graficzne przedstawienie
zmiany popytu (wykres 2) to przesunięcie całej linii popytu (w prawo – wzrost; w lewo –
spadek).

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

15,00

16,00

Q - ilość

P - cena

LINIA

(KRZYWA)

POPYTU

D

Wykres 2.

Kolejnym podstawowym elementem składowym rynku jest podaż, oznaczana literą

S. Podaż to relacja między ilością towarów (dóbr), jaką producenci zamierzają sprzedać w
określonej jednostce czasu a ceną, przy zachowaniu ceteris paribus, czyli niezmienności
pozostałych zjawisk. Wielkość podaży jest ilością dobra lub usługi, jaka producent
zamierza sprzedać w określonym czasie, przy danym poziomie cen i nie jest ona równa
wielkości produkcji.

Prawo podaży stwierdza, że przy innych czynnikach pozostających bez zmian,

wraz ze wzrostem bądź spadkiem ceny dobra/ usługi, rośnie lub spada ilość
dostarczonych przez producentów dóbr/ usług.

Poniższa tabela (tabela 2) pokazuje, jak ilość oferowana dobra zmienia się w

zależności od jego ceny (przy zachowaniu ceteris paribus).

Tabela 2.

Cena za jednostkę dobra (PLN) - P

Ilość oferowana (szt) - Q

1

2

2

4

3

6

4

8

5

10

6

12

7

14

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cena

LINIA

(KRZYWA)

POPYTU

WZROST

POPYTU

SPADEK
POPYTU

D

D

1

D

2

Wykres 3 (linie podaży).

Na podaż wpływają takie czynniki jak:


cena (wyższy poziom cen to czynnik stymulujący do zwiększenia produkcji i

podaży, albowiem zwiększa to oczywiście rentowność przedsiębiorstwa. Niższa cena
wywołuje natomiast spadek opłacalności danego produktu i zmniejszenie wielkości
podaży),



ceny czynników produkcji (czyli ceny „siły roboczej” tzw. płace, opłaty za

energię itp. Wzrost tych cen powoduje zwiększenie kosztów produkcji, co w rezultacie
powoduje spadek podaży),



poziom technologii i techniki (nowe technologie zmniejszają koszty, a w

rezultacie powodują wzrost sprzedaży),



podatki i subsydia (niektóre podatki, jak VAT, akcyza, są traktowane przez

producenta jako dodatkowy koszt wytwarzania danego produktu, a to powoduje spadek
podaży, zaś dotacje (czyli subsydia) traktowane są jako element zmniejszający koszty, to
natomiast powoduje wzrost podaży,



przewidywania cen relatywnych (wpływa na podejmowane w danym

momencie decyzji przez producentów o ilości oferowanych przez nich produktów,



liczba przedsiębiorstw w gałęzi ( ich wzrost zwiększa ilość oferowanych

produktów, a w rezultacie zwiększa podaż).



Na podaż wpływa również lokalizacja produkcji, a także eksport oraz import

danego produktu/ dobra.

Zmiana podaży jest reakcją na działanie czynników, takich np. jak koszty

wytwarzania. Konsekwencją tego jest zmiana ilości oferowanych dóbr przy każdym
poziomie ceny.

Poniższa tabela (tabela 3) oraz wykres (wykres 4) pokazuje tą zmianę, poprzez

przesunięcie całej linii podaży.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cen a

LINIA

PODAŻY

S

Tabela 3.

Cena za jednostkę

dobra (PLN) - P

Ilość oferowana (szt) - Q

Przy niższych

kosztach

wytwarzania (S)

Przy wyższych

kosztach

wytwarzania (S

1

)

1

2

1

2

4

3

3

6

5

4

8

7

5

10

9

6

12

11

7

14

13

Wykres 4.

W przypadku zrównoważenia się na rynku podaży z popytem, mówimy o tzw.

równowadze na rynku. Graficznym obrazem stanu równowagi rynkowej jest punkt
przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży (wykres 5).

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cena

S

S

1

Wykres 5.

W sytuacji równowagi rynkowej, kształtuje się również sena równowagi na dane

dobro. Cena ta jest ceną stabilną do momentu, kiedy to zmieniają się warunki po stronie
albo popytu albo podaży.

Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu

nad podażą, a to powoduje nacisk na podwyższenie ceny. Gdy natomiast powstanie cena
wyższa od ceny równowagi rynkowej, występuje tzw. nadwyżka podaży nad popytem, co
znowu powoduje nacisk na obniżenie ceny.

Wyróżniamy ceny wolnorynkowe, regulowane, urzędowe.
Ceny wolnorynkowe wyznaczane są przez rynek na podstawie działania praw

popytu i podaży. Co to znaczy? Ceny te kształtuje rynek masowych produktów o
niewielkim stopniu monopolizacji. Przykładem tych właśnie cen są np. artykuły rolne,
handel detaliczny. Kolejne ceny, tzw. ceny regulowane ustalane są przedsiębiorstwa lub
ich zrzeszenia na podstawie zasad określonych przez właściwe organy administracji
państwowej. Przykładem tych cen są np. ceny kartelowe, czyli ceny ustalane przez firmę
mającą wyłączność produkcji i sprzedaży określonego towaru bądź też przez kilku
producentów takich samych wyrobów. Natomiast ceny urzędowe ustalają organy
administracji państwowej. Odgrywają one istotną rolę w wybranych sektorach gospodarki,
jak np. w gospodarce energetycznej. Ustalanie przez państwo cen w gospodarce rynkowej
jest uzasadnione względami społecznymi lub interesem gospodarki narodowej. Polegają
one na administracyjnym wprowadzeniu tzw. ceny minimalnej lub maksymalnej z
pominięciem mechanizmu rynkowego. Cena minimalne to najniższa cena, którą można
ustalić w legalnej transakcji kupna i sprzedaży. Cena maksymalna to natomiast najwyższa
cena, która może zostać ustalona w legalnej transakcji kupna / sprzedaży.

Wprowadzenie cen minimalnych zmierza do podwyższenia cen, jakie otrzymują

producenci lub dostawcy, natomiast cen maksymalnych – obniżenia poziomu cen
płaconych przez konsumentów.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cena

S

D

RÓWNOWAGA

RYNKOWA

nadwyżka

podaży

nadwyżka

popytu