PODSTAWOWE ELEMENTY 

I PRAWA RYNKU

W rozumieniu ekonomii, rynek jest miejscem, gdzie dokonywane są transakcje 

dotyczące kupna, sprzedaży dóbr, usług i czynników produkcji. Jest to również zespół 
mechanizmów   rządzących   wyżej   wymienionymi   transakcjami   i   zachowaniami   zarówno 
kupujących, jak i sprzedających. 

W. Wrzosek definiuje pojęcie rynku, jako „...ogół stosunków zachodzących między 

podmiotami uczestniczącymi w procesach wymiany”.

1

Podstawowymi   cechami   rynku   są   odpłatność,   dobrowolność/   wolność, 

ekwiwalentność, konkurencyjność. Aby doszło do transakcji musi zostać ustalona cena, na 
którą muszą zgodzić się obydwie strony transakcji (czyli sprzedający i kupujący), dlatego 
jedną z cech rynku jest odpłatność. Dobrowolność to swoboda dokonywania transakcji. 
Nie   ma   ograniczeń   co   do   wyboru   towaru,   jego   ilości.   Swobodę   tą   posiada   zarówno 
kupujący, jak i sprzedający. W trakcie transakcji dochodzi do wymiany równych wartości, 
które   różnią   się   jedynie   wartością   użytkową   –   stąd   mowa   o   ekwiwalentności. 
Konsekwencją wolności rynku jest konkurencja, która jest procesem, w trakcie którego 
podmioty   uczestniczące   na   rynku,   chcąc   osiągnąć   własne   cele,   próbują   przedstawić 
drugiej stronie transakcji korzystniejsze od innych podmiotów oferty dotyczące ceny oraz 
innych cech, które będą miały wpływ na decyzję o zawarciu transakcji. Warto zaznaczyć, 
że konkurencja dotyczy obu stron transakcji.

Mówiąc o cechach rynku, nie należy zapomnieć o funkcjach rynku, do których 

zaliczamy funkcję informacyjną, równowagi, akceptacji towarów, alokacyjną, selekcyjną.

Rynek   zapewnia   wymianę   informacji   pomiędzy  konsumentami   a   producentami, 

zaspokaja potrzeby informacyjne obydwu stron o podstawowych parametrach takich, jak: 
popyt,  podaż,  cena (funkcja informacyjna).  Producenci  uzależniają  swoją  produkcję od 
informacji   odczytanych   z   rynku,   czyli   rynek   jest   pewnego   rodzaju   mechanizmem 
dostosowującym   wielkość   produkcji   do   potrzeb   oraz   oczekiwań   konsumentów   (funkcja 
równowagi).   Dzięki   istnieniu   rynku   producenci   otrzymują   społeczne   potwierdzenie 
przydatności   wytworzonych   dóbr,   a   tym   samym   czy   dane   dobro   stanie   się   towarem 
wprowadzonym do dalszej sprzedaży. Istnieje oczywiście możliwość odrzucenia produktu 
przez rynek (funkcja akceptacji produktów). Rynek dokonuje regulacji produkcji (zarówno 
w krótkim, jak i długim czasie) poprzez alokację kapitału. Decyzje inwestycyjne wynikają z 
oszacowania   stopnia   opłacalności   dotychczasowej   i   przewidywanej   produkcji, 
przewidywanej   wielkości   popytu   na   rynku   krajowym   i   zagranicznym,   konieczność   np. 
obniżenia   kosztów,   celem   dalszego   utrzymania   się   na   rynku   itd.   (funkcja   alokacyjna). 
Ponadto na rynku dokonuje się selekcja towarów i producentów. Oznacza to, że nabywcy 
dokonują   akceptacji   produktów   z   punktu   widzenia   ich   przydatności   w   procesie 
zaspokajania potrzeb, nowoczesności, jakości itp. Brak akceptacji oznacza konieczność 
wycofania produktów z rynku (funkcja selekcyjna).

Podstawowymi elementami składowymi rynku są popyt, podaż i ceny.
Wzajemne   oddziaływanie   różnych   elementów   składowych   rynku,   szczególnie 

wyżej   wymienionych   tj.   ceny,   popytu,   podaży   zmierzających   do   ustalenia   się   stanu 
równowagi nazywamy mechanizmem rynkowym lub mechanizmem popytowo – podażowo 
- cenowym. Równowaga na rynku to stan, w którym popyt wynosi dokładnie tyle samo co  
podaż, czyli nie obserwuje się nadwyżek i niedoborów (o tym w dalszej części pracy). 

Popyt  (oznaczany literą D), to ilość dóbr (towaru), które klienci są skłonni zakupić 

od   producenta   w   określonym   czasie,   przy   danym   poziomie   ceny   przy   założeniu 
niezmienności pozostałych zjawisk rynkowych, takich jak warunki, okoliczności, elementy 
itp., które wpływają na analizowane zjawisko (tzw. ceteris paribus).  Dzielimy go na popyt  
rynkowy, globalny, potencjalny, efektywny.

Popyt   rynkowy  to   ilość   towarów,   jaką   nabywcy   są   gotowi   kupić   w   określonym 

czasie przy danym poziomie cen. Popyt na wszelkie dobra i usługi w danym kraju i czasie 
to   tzw.   popyt   globalny.   Zapotrzebowanie   na   dobro   lub   usługę   zwane   jest   popytem 

1 W. Wrzosek, „Funkcjonowanie rynku”, PWE, Warszawa 1994r., s.11)

potencjalnym.   Popyt   efektywny   określa   potrzeby,   które   mają   pokrycie   w   realnej   sile 
nabywczej konsumentów.

Warto zaznaczyć, że w przypadku dwóch ostatnich popytów, popyt potencjalny 

jest zazwyczaj większy aniżeli popyt efektywny. Wynika to z różnic zasobów materialnych 
grup społecznych. W każdej bowiem gospodarce znajdują się grupy społeczne, których 
dochody nie wystarczają na zaspokojenie podstawowych dóbr i usług. Wzrost dochodów 
konsumentów oraz spadek cen na dane dobra ma znaczny wpływ na zmniejszenie się 
różnic pomiędzy popytem potencjalnym a efektywnym.

Na   wielkość   popytu   ma   wpływ   wiele   czynników,   które   możemy   podzielić   na 

czynniki rynkowe i pozarynkowe.

Do czynników rynkowych zaliczamy:


dochody konsumentów,



ceny   dóbr   substytucyjnych   i   komplementarnych   (dobra   substytucyjne   – 

produkty   zastępcze   np.   substytutem   masła   jest   margaryna;   dobra   komplementarne   – 
dobra wzajemnie się uzupełniające, jedno dobro do prawidłowego działania potrzebuje 
drugiego np. samochód – paliwo),



poziom cen,



oczekiwania dotyczące zmian cen.

Czynniki pozarynkowe to:


płeć, wiek, wykształcenie,



gusta, preferencje, nawyki, moda,



naśladownictwo, sezonowość,



szerokość graficzne, pory roku, klimat,



efekt demonstracji (snobizm, efekt Veblena, efekt owczego pędu).

Wielkość popytu to dobra lub usługi, które nabywcy gotowi są kupić w określonym 

czasie przy danym poziomie ceny w określonym czasie.

Między ceną dobra a wielkością popytu istnieje zależność - im niższa cena, tym 

wyższy popyt i odwrotnie – im wyższa cena, tym niższy popyt. Tą zależność nazywamy 
prawem popytu.

Popyt można przedstawić za pomocą tabeli (tabela 1).

Tabela 1.

Cena jednostkowa dobra (PLN) - P Wielkość zapotrzebowania (szt) - Q

2

14

3

13

4

12

5

11

6

10

7

9

8

8

9

7

10

6

Można   go   również   przedstawić   za   pomocą   funkcji   matematycznej   –   krzywej 

popytu (wykres 1).

Wykres 1 (P – cena; Q – ilość).

Może   nastąpić   jednak   sytuacja   odwrotna,   tzn.   przy   wzroście   ceny   wzrośnie 

również popyt na dany towar. Takie zjawisko ma miejsce w momencie, gdy rośnie cena np. 
na podstawowe artykuły żywnościowe, zaś konsekwencją tego jest rozpoczęcie zakupów 
tych   właśnie   produktów   „na   zapas”,   w   oczekiwaniu   na   jeszcze   większy   wzrost   cen. 
Zjawisko to nosi nazwę paradoksu Giffena. Z paradoksem Giffena mamy do czynienia 
przede wszystkim w środowisku o niskich dochodach (biedocie).

Kolejnym wyjątkiem od prawa popytu jest tzw. paradoks Veblena, który najczęściej 

możemy  zaobserwować   wśród   ludzi   najbogatszych.   Charakteryzuje   się   on   tym,   że   im 
szybciej drożeją dobra, tym większy jest popyt. Jest to efekt demonstracji, prestiżu.

Na koniec próby przybliżenia pojęcia - popyt, warto wspomnieć o tzw. zmianie 

popytu. Zmiana popytu to reakcja na zmiany czynników, które go determinują, a do których 
zaliczamy  dochód,   ceny  innych   dóbr   itd.   W   takiej   sytuacji   następuje   zmiana   wielkości 
zapotrzebowania na dane dobra przy każdym poziomie ceny. Graficzne przedstawienie 
zmiany popytu  (wykres 2) to przesunięcie całej linii popytu (w prawo – wzrost; w lewo – 
spadek).

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

15,00

16,00

Q - ilość

P - cena

LINIA 

(KRZYWA) 

POPYTU

D

Wykres 2.

Kolejnym podstawowym elementem składowym rynku jest podaż, oznaczana literą 

S. Podaż to relacja między ilością towarów (dóbr), jaką producenci zamierzają sprzedać w 
określonej jednostce czasu a ceną, przy zachowaniu ceteris paribus, czyli niezmienności 
pozostałych   zjawisk.   Wielkość   podaży   jest   ilością   dobra   lub   usługi,   jaka   producent 
zamierza sprzedać w określonym czasie, przy danym poziomie cen i nie jest ona równa 
wielkości produkcji.

Prawo podaży stwierdza, że przy innych czynnikach pozostających bez zmian, 

wraz   ze   wzrostem   bądź   spadkiem   ceny   dobra/   usługi,   rośnie   lub   spada   ilość 
dostarczonych przez producentów dóbr/ usług.

Poniższa   tabela   (tabela   2)   pokazuje,   jak   ilość   oferowana   dobra   zmienia   się   w 

zależności od jego ceny (przy zachowaniu ceteris paribus).

Tabela 2.

Cena za jednostkę dobra (PLN) - P

Ilość oferowana (szt) - Q

1

2

2

4

3

6

4

8

5

10

6

12

7

14

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cena

LINIA 

(KRZYWA) 

POPYTU

WZROST 

POPYTU

SPADEK 
POPYTU

D

D

1

D

2

Wykres 3 (linie podaży).

Na podaż wpływają takie czynniki jak:


cena (wyższy poziom cen to czynnik stymulujący do zwiększenia produkcji i 

podaży,   albowiem   zwiększa   to   oczywiście   rentowność   przedsiębiorstwa.   Niższa   cena 
wywołuje   natomiast   spadek   opłacalności   danego   produktu   i   zmniejszenie   wielkości 
podaży),



ceny  czynników  produkcji   (czyli   ceny  „siły  roboczej”   tzw.   płace,   opłaty  za 

energię itp. Wzrost tych cen powoduje zwiększenie kosztów produkcji, co w rezultacie 
powoduje spadek podaży),



poziom   technologii   i   techniki   (nowe   technologie   zmniejszają   koszty,   a   w 

rezultacie powodują wzrost sprzedaży),



podatki i subsydia (niektóre podatki, jak VAT, akcyza, są traktowane przez 

producenta jako dodatkowy koszt wytwarzania danego produktu, a to powoduje spadek 
podaży, zaś dotacje (czyli subsydia) traktowane są jako element zmniejszający koszty, to 
natomiast powoduje wzrost podaży,



przewidywania   cen   relatywnych   (wpływa   na   podejmowane   w   danym 

momencie decyzji przez producentów o ilości oferowanych przez nich produktów,



liczba   przedsiębiorstw   w   gałęzi   (   ich   wzrost   zwiększa   ilość   oferowanych 

produktów, a w rezultacie zwiększa podaż).



Na podaż wpływa również lokalizacja produkcji, a także eksport oraz import 

danego produktu/ dobra.

Zmiana   podaży   jest   reakcją   na   działanie   czynników,   takich   np.   jak   koszty 

wytwarzania.   Konsekwencją   tego   jest   zmiana   ilości   oferowanych   dóbr   przy   każdym 
poziomie ceny.

Poniższa tabela (tabela 3) oraz wykres (wykres 4) pokazuje tą zmianę, poprzez 

przesunięcie całej linii podaży. 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cen a

LINIA  

PODAŻY

S

Tabela 3.

Cena za jednostkę 

dobra (PLN) - P

Ilość oferowana (szt) - Q

Przy niższych 

kosztach 

wytwarzania (S)

Przy wyższych 

kosztach 

wytwarzania (S

1

)

1

2

1

2

4

3

3

6

5

4

8

7

5

10

9

6

12

11

7

14

13

Wykres 4.

W  przypadku  zrównoważenia  się  na  rynku  podaży  z  popytem,  mówimy  o  tzw. 

równowadze   na   rynku.   Graficznym   obrazem   stanu   równowagi   rynkowej   jest   punkt 
przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży (wykres 5).

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

 P - cena

S

S

1

Wykres 5.

W sytuacji równowagi rynkowej, kształtuje się również sena równowagi na dane 

dobro. Cena ta jest ceną stabilną do momentu, kiedy to zmieniają się warunki po stronie 
albo popytu albo podaży.

Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu 

nad podażą, a to powoduje nacisk na podwyższenie ceny. Gdy natomiast powstanie cena 
wyższa od ceny równowagi rynkowej, występuje tzw. nadwyżka podaży nad popytem, co 
znowu powoduje nacisk na obniżenie ceny.

Wyróżniamy ceny wolnorynkowe, regulowane, urzędowe.
Ceny  wolnorynkowe   wyznaczane   są   przez   rynek   na   podstawie   działania   praw 

popytu   i   podaży.   Co   to   znaczy?   Ceny   te   kształtuje   rynek   masowych   produktów   o 
niewielkim   stopniu   monopolizacji.   Przykładem   tych   właśnie   cen   są   np.   artykuły   rolne, 
handel detaliczny. Kolejne ceny, tzw. ceny regulowane ustalane są przedsiębiorstwa lub 
ich   zrzeszenia   na   podstawie   zasad   określonych   przez   właściwe   organy   administracji 
państwowej. Przykładem tych cen są np. ceny kartelowe, czyli ceny ustalane przez firmę 
mającą   wyłączność   produkcji   i   sprzedaży   określonego   towaru   bądź   też   przez   kilku 
producentów   takich   samych   wyrobów.   Natomiast   ceny   urzędowe   ustalają   organy 
administracji państwowej. Odgrywają one istotną rolę w wybranych sektorach gospodarki, 
jak np. w gospodarce energetycznej. Ustalanie przez państwo cen w gospodarce rynkowej  
jest uzasadnione względami społecznymi lub interesem gospodarki narodowej. Polegają 
one   na   administracyjnym   wprowadzeniu   tzw.   ceny   minimalnej   lub   maksymalnej   z 
pominięciem mechanizmu rynkowego. Cena minimalne to najniższa cena, którą można 
ustalić w legalnej transakcji kupna i sprzedaży. Cena maksymalna to natomiast najwyższa 
cena, która może zostać ustalona w legalnej transakcji kupna / sprzedaży.

Wprowadzenie cen minimalnych zmierza do podwyższenia cen, jakie otrzymują 

producenci   lub   dostawcy,   natomiast   cen   maksymalnych   –   obniżenia   poziomu   cen 
płaconych przez konsumentów.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

14,00

Q - ilość

P - cena

S

D

RÓWNOWAGA 

RYNKOWA

nadwyżka 

podaży

nadwyżka 

popytu