Określenie „prawo rzeczowe” oznacza to zespół przepisów regulujących własność oraz inne formy korzystania z rzeczy (znaczenie przedmiotowe) bądź też bezpośrednio samo prawo własności lub inne prawo podmiotowe przysługujące co do rzeczy (znaczenie podmiotowe).
Praw rzeczowych podmiotowych jest tylko dziewięć (katalog zamknięty), a mianowicie: własność, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe: użytkowanie, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego lub garażu, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, służebności (gruntowe lub osobiste), zastaw i hipoteka.
Bezwzględny charakter rzeczowego prawa podmiotowego polega na tym, że jest ono skuteczne wobec wszystkich podmiotów, co uzasadnia automatycznie szeroką ochronę uprawnionego
Ograniczone prawa rzeczowe obciążają rzecz, ponieważ właściciel nie może korzystać z niektórych swoich uprawnień, które kolidują z uprawnieniami, przysługującymi innej osobie co do tej samej rzeczy z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego, skutkującego bezwzględnie, czyli nawet przeciwko samemu właścicielowi rzeczy.
Przedmiotem praw rzeczowych są wyłącznie rzeczy w techniczno -prawnym znaczeniu, czyli dobra materialne.
Są to materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, mające samoistny byt w tym sensie, że są wyodrębnionymi przedmiotami obrotu, zwłaszcza przedmiotem własności.
Rzeczami nie są:
dobra niematerialne,
części składowe rzeczy,
zwierzęta,
energia,
wierzytelności,
pieniądze,
papiery wartościowe.
Podstawowe znaczenie dla prawa rzeczowego ma podział rzeczy na:
- ruchome (ruchomości),
- nieruchome (nieruchomości).
Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również wyjątkowo budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.
Prawo polskie wyróżnia trzy rodzaje nieruchomości, a mianowicie:
- gruntowe,
- budynkowe
- lokalowe.
Przez przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym rozumie się zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.
Częścią składową rzeczy jest wszystko to, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany elementu odłączonego.
Korzyści jakie można czerpać z rzeczy nazywa się pożytkami rzeczy.
Rodzaje pożytków:
- naturalne,
- cywilne,
- prawa.
Własność jest prawem podmiotowym osoby (właściciela) do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią, z wyłączeniem innych osób.
Współwłasność Jedno i to samo prawo własności pojedynczej rzeczy może przysługiwać więcej niż jednej osobie. Współwłasność jest zatem rodzajem własności.
Źródła współwłasności:
umowa,
spadkobranie,
przepis prawa.
Współwłasność łączna wynika ze specjalnego stosunku osobistego między współwłaścicielami (tzw. stosunek podstawowy) i opiera się na nim tak dalece, że w zasadzie nie jest możliwe zniesienie stosunku tego rodzaju współwłasności bez uprzedniego zniesienia stosunku podstawowego.
Współwłaściciele nie mogą rozporządzać swoimi prawami dopóty, dopóki trwa współwłasność łączna.
Współwłasność ułamkowa polega na tym, że udział każdego współwłaściciela we wspólnym prawie określony jest ułamkiem, co przesądza o zakresie jego uprawnień w stosunkach zewnętrznych, jak i wewnętrznych wobec innych współwłaścicieli.
Każdy ze współwłaścicieli może swobodnie rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli
Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli.
Sposoby zniesienia współwłasności mogą być różne, przez podział fizyczny, cywilny (sprzedaży rzeczy i podział sumy pieniężnej) bądź mieszany (z zastosowaniem spłat).
Nabycie prawa własności
Przy nabyciu pochodnym prawo własności przechodzi z dotychczasowego właściciela na nowego, w takim stanie (granicach), w jakim miał je poprzednik.
W przypadku nabycia pierwotnego nabywca nie wchodzi w prawo, jakie przysługiwało ewentualnemu właścicielowi, lecz uzyskuje je niejako „od nowa”, bez względu na osobę poprzednika, jego uprawnienia, wolę, a nawet jego istnienie.
Zasadniczo umowa zobowiązująca do przeniesienia własności od razu przenosi tę własność, czyli wywiera także skutek rozporządzający (umowa o podwójnym skutku: zobowiązująco - rozporządzającym).
Umowa zobowiązująca nie przenosi jednak automatycznie własności przy zbywaniu rzeczy oznaczonych rodzajowo, czyli zamiennych (np. 1 kg cukru, 1 egz. książki, czy 1 t. cementu) bądź rzeczy mających powstać dopiero w przyszłości, ponieważ do przeniesienia ich własności konieczne jest przeniesienie posiadania.
Własność można nabyć w drodze zasiedzenia, w związku z długotrwałym władaniem (posiadaniem) cudzą rzeczą przez osobę nieuprawnioną.
Nabycie własności w drodze zasiedzenia
Nieruchomości Ruchomości
20 lat w dobrej wierze 3 lata w dobrej wierze
30 lat w złej wierze
Inne sposoby nabycia własności:
wytworzenie nowej rzeczy ruchomej z własnych materiałów,
wytworzenie nowej rzeczy ruchomej z cudzych materiałów,
odłączenie pożytków naturalnych,
objęcie ruchomej rzeczy niczyjej w posiadanie samoistne,
wywłaszczenie nieruchomości na cele publiczne.
Wywłaszczenie następuje za odszkodowaniem obliczonym według cen rynkowych.
Ochrona własności
- roszczenie windykacyjne - roszczenie negatoryjne
Użytkowanie wieczyste jest formą szczególnie długo trwającego użytkowania, różniącą się od zwyczajnego użytkowania nie tylko okresem, lecz i treścią uprawnień, a przede wszystkim zbywalnością, w tym możliwością dziedziczenia.
Niezbywalne prawo do używania i pobierania pożytków z cudzej rzeczy bądź z cudzego prawa nazywa się użytkowaniem.
Ograniczone prawa rzeczowe związane z budynkami spółdzielni mieszkaniowych
Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu jest zbywalne, przechodzi na spadkobierców, może być hipotecznie obciążone i podlega egzekucji.
Na podobnych zasadach spółdzielnie mieszkaniowe mogą ustanawiać na rzecz swoich członków spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego lub garażu, a także (choć rzadziej) ograniczone spółdzielcze prawo rzeczowe do domu jednorodzinnego. Są to również prawa o bezwzględnej skuteczności, związane z członkostwem i wkładem majątkowym do spółdzielni, bezterminowe, zbywalne, dziedziczne i podlegające egzekucji.
Służebność jest prawem do ograniczonego korzystania z cudzej nieruchomości, bądź prawem do określonego ograniczenia właściciela nieruchomości obciążonej w wykonywaniu jego prawa własności.
W przypadku służebności gruntowej uprawniony jest każdoczesny właściciel nieruchomości władnącej.
W przypadku zaś służebności osobistej uprawnioną jest wyłącznie określona imiennie osoba fizyczna.
Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym na rzeczy ruchomej (np. samochodzie, maszynie lub biżuterii) albo na zbywalnym prawie majątkowym (np. na akcjach, obligacjach), służącym zabezpieczeniu spłaty oznaczonej wierzytelności.
Przedmiotem zabezpieczenia zastawniczego może być wierzytelność pieniężna, jak i niepieniężna.
Typy zastawów:
zwykły (ręczny) - wydanie rzeczy;
skarbowy - decyzja organu podatkowego;
rejestrowy - wpis do RZ;
z. na prawach - forma pisemna z datą pewną.
W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można ustanowić hipotekę, obciążając własność nieruchomości udział we współwłasności, użytkowanie wieczyste, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz wierzytelność uprzednio hipotecznie zabezpieczoną.
W celu zabezpieczenia tej samej wierzytelności można obciążyć więcej niż jedną nieruchomość, jak również w razie podziału nieruchomości hipoteka obciąża wszystkie nieruchomości utworzone przez podział (hipoteka łączna).
Hipoteka zabezpiecza jedynie wierzytelności pieniężne i może być wyrażona tylko w oznaczonej sumie pieniężnej.
Ustanowienie hipoteki następuje najczęściej w drodze umowy, (oświadczenie właściciela wymaga formy notarialnej) połączonej z niezbędnym wpisem do księgi wieczystej (hipoteka umowna).
Dokument bankowy stwierdzający udzielenie kredytu (jego wysokość, oprocentowanie i warunki spłaty) stanowi w świetle prawa bankowego samodzielną podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej (bez potrzeby aktu notarialnego).
Wierzyciel, którego wierzytelność stwierdzona została tytułem wykonawczym może bezpośrednio na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika (tzw. hipoteka przymusowa).
Z mocy decyzji uprawnionego organu skarbowego może powstać taka hipoteka na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego tytułem zabezpieczenia niektórych zobowiązań lub zaległości podatkowych (celnych), przez wpis do księgi wieczystej na wniosek właściwego organu skarbowego.
Wierzytelność o wysokości jeszcze nie ustalonej, którą zabezpiecza się do oznaczonej sumy najwyższej (hipoteka kaucyjna).
Posiadanie nie jest prawem, lecz stanem faktycznym, polegającym na faktycznym władaniu rzeczą.
Zbliżonym do posiadania, lecz odmiennie skutkującym stanem faktycznym, który polega na rzeczywistym władaniu rzeczą jest tzw. dzierżenie. Różni się ono od posiadania tym, że dzierżyciel włada rzeczą za kogo innego, albo dla kogo innego, nie mając zatem, jak w przypadku posiadania, intencji władania rzeczą dla siebie.
Rodzaje posiadania:
prawne - bezprawne,
samoistne - zależne,
w dobrej wierze - w złej wierze
Każda księga związana jest z nieruchomością (lokalem spółdzielczym) a nie z osobą właściciela (innego uprawnionego), co oznacza że prowadzi się je dla poszczególnych nieruchomości, bez względu na to czyją są lub staną się własnością.
1