Popyt jako siła rynkowa

Codziennie jesteśmy uczestnikami rynku. Oglądamy, wybieramy, czasem targujemy się o cenę. Z ekonomicznego punktu widzenia przez rynek należy rozumieć wszelkie relacje zachodzące pomiędzy sprzedającymi a kupującymi, których nazywa się stronami, podmiotami lub uczestnikami rynku. Stąd też możemy wyróżnić:

- rynek producenta – na tym rynku dyktują warunki producenci dóbr i usług. Rynek ten występował w gospodarce centralnie kierowanej, bo była to gospodarka ciągłego niedoboru. W tej sytuacji producenci nie muszą liczyć się z potrzebami klientów, nie dbają o jakość swoich produktów, nie dążą do ich ulepszenia

- rynek konsumenta – na tym rynku dominują konsumenci. Rynek ten jest typowy dla współczesnej gospodarki rynkowej, w której jest nadmiar towarów. W takich warunkach to konsumenci decydują, jakie dobra są oferowane do sprzedaży, bo producenci starają się wyjść naprzeciw oczekiwaniom klientów i produkują dobra przez nich pożądane, dobrej jakości, modne, ładnie opakowane

Rynki nie mogą funkcjonować bez:

- istnienia własności prywatnej czynników wytwórczych – czyli ustawowo zagwarantowanego przez państwo posiadania rzeczy i swobodnego dysponowania nimi

- istnienia konkurencji

- dostępu do informacji

Na rynku działają dwie podstawowe grupy podmiotów. Są to kupujący i sprzedający. Pierwsi chcą kupić, drudzy sprzedać. Ale jedni i drudzy nie zawierają transakcji pochopnie. Zanim do niej dojdzie „rozpoznają rynek”. Rynek ma im dostarczyć ważnych informacji. Kupujący szukają na nim informacji o dobrach, które mogą ich potrzeby zaspokoić, a więc: jakie dobra są na rynku, czym się charakteryzują, jaką mają wartość użytkową. Szczególnie ważną informacją są ceny poszczególnych dóbr. W zestawieniu z dochodami klientów określają, co i w jakiej ilości mogą oni kupić. Sprzedający chcą dowiedzieć się, jakie są potrzeby klientów, jakie dobra, o jakich właściwościach mogą te potrzeby zaspokoić, ile tych dóbr klienci skłonni są kupić i ile za nie zapłacić. Rynek jest też źródłem informacji o innych sprzedających: jakie dobra sprzedają, jakich cen żądają, jakie metody stosują żeby przyciągnąć klientów.

Zjawiskiem nieodłącznie związanym z rynkiem jest konkurencja, którą można zdefiniować jako proces przedstawiania korzystniejszych ofert.

Stosowane są różne metody konkurencji. Możemy wyróżnić :

- konkurencję za pomocą cen – Sprzedający konkurują z innymi sprzedającymi za pomocą obniżek cen w nadziei, że niższa cena za takie samo dobro przyciągnie więcej klientów

- konkurencję niecenową – metody tej konkurencji są różnorodne, przejawiają się w uprzejmej, kompetentnej obsłudze klienta, kolorowym opakowaniu towaru, ładnym wystroju sklepu, ciekawej wystawie sklepowej, warunkach kredytu na zakup towaru, długości gwarancji. Szeroko stosowaną metodą konkurencji niecenowej jest reklama.

Konkurencja cenowa i niecenowa między kupującymi sprawia, że dobra trafiają do tych, którzy są skłonni do największych wysiłków aby je pozyskać, czyli do tych którzy potrzebują ich najbardziej. Konkurencja po stronie sprzedawców daje to, że na rynku oferowane są produkty najbardziej pożądane przez klientów, najlepiej zaspokajające ich potrzeby. Bardzo ważne jest również to, że konkurencja wywiera stałą presję na producentów, aby obniżali koszty produkcji.

Scharakteryzujmy więc funkcje rynku, które decydują o jego znaczeniu. Rynek jest bowiem:

- podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarujących, na podstawie których dokonują określonych wyborów – kupujący: jakie dobra i usługi nabyć oraz w jakiej ilości, sprzedający: co, ile i jakimi metodami produkować

- miejscem i instrumentem weryfikacji przydatności produkowanych dóbr; dobra, które nie znajdują nabywców na rynku przestają być produkowane, natomiast zwiększa się produkcję tych, które są chętnie kupowane

- miejscem i instrumentem wyceny dóbr; to rynek decyduje o poziomie ceny i jej zmianach

- podstawowym czynnikiem wpływającym na racjonalne wykorzystanie zasobów i czynników wytwórczych; producenci dążą do zastosowania najtańszych metod produkcji, aby nie zostać wyeliminowanymi z rynku przez konkurentów.

Wzajemne relacje jakie występują między podmiotami rynku, wymagają wyjaśnienia pojęcia popytu.

Pojęcie popytu związane jest z zachowaniem się kupujących na rynku, a mówiąc dokładniej, ze sposobami, za pomocą których określają oni rodzaje dóbr i usług, jakie chcą kupić, a także z ilościami na które zgłaszają zapotrzebowanie.

Definiując, popyt są to ilości towaru, jakie nabywcy gotowi są zakupić przy różnych poziomach ceny, w określonym czasie i na określonym rynku, przy założeniu, że inne czynniki (inne niż cena) pozostają stałe.

Źródłem popytu są potrzeby, ale to, że odczuwamy jakąś potrzebę nie oznacza, że automatycznie zgłaszamy popyt na dobro, które ją zaspokaja. Liczba potrzeb jest nieograniczona, a możliwości ich zaspokojenia są ograniczone, dlatego ludzie szeregują swoje potrzeby według stopnia ważności i w zależności od warunków w jakich się znajdują zgłaszają popyt tylko na wybrane, najważniejsze dla nich dobra.

Oprócz ceny, na popyt na dane dobro czy usługę mają wpływ także inne czynniki. Nazywamy je czynnikami pozacenowymi, do których należą:

- liczba nabywców – im więcej konsumentów, tym większy może być popyt na dane dobro lub usługę

- dochody nabywców – jeśli się zwiększają, to zwiększa się też popyt na większość towarów

- reklama – konsumenci zwiększają popyt na towary, które są intensywnie reklamowane

- zmiany cen dóbr i usług komplementarnych

- zmiany cen dóbr i usług substytucyjnych

- czynniki niewymierne, takie jak gusty, tradycja, moda, religia i inne czynniki kształtujące preferencje klientów.

Jednak większość klientów przy podejmowaniu decyzji o zakupie, kieruje się ceną rynkową towaru.

Ceną nazywa się wyrażoną w jednostkach pieniężnych wartość wymienną towaru, która oznacza ilościowy stosunek wymiany jednego towaru na inny.

Cena, jako wyrażenie wartości wymiennej towaru, odgrywa bardzo ważną rolę w relacjach między podmiotami rynku. Tak ważną, że ekonomiści w XIX wieku sformułowali prawo popytu rządzące zachowaniem konsumentów i producentów, określające wpływ zmiany ceny na popyt.

Wyższym cenom dobra odpowiadają mniejsze ilości dokonywanych zakupów, czyli wzrostowi ceny towarzyszy spadek wielkości popytu, a niższym cenom – większe ilości dokonywanych zakupów, czyli spadkowi ceny towarzyszy wzrost wielkości popytu.

Przy wyjaśnianiu prawa popytu przyjmuje się, że inne czynniki wpływające na popyt (czynniki pozacenowe) nie zmieniają się, czyli wykorzystuje się zasadę ceteris paribus.

Popyt jest więc funkcją ceny, tzn. przy innych czynnikach stałych zmienia się wraz ze zmianą ceny. Zależność ta jest różnokierunkowa. Wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a jej spadek wzrost wielkości popytu. Zestawienie wielkości popytu dla różnych wysokości cen pozwala wykreślić krzywą popytu.

Krzywa popytu jest graficzną ilustracją prawa popytu. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne, jest to efekt tego, że gdy cena spada, ludzie są gotowi kupić więcej. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze gdy cena spadnie, to za tę samą kwotę pieniędzy co poprzednio ludzie mogą kupić więcej danego dobra. Ekonomiści mówią, że zadziałał efekt dochodowy. Po drugie, konsumenci zaczynają tym dobrem zastępować inne dobra, które dotychczas kupowali.

Ekonomiści odróżniają zmiany wielkości popytu i zmiany popytu.

Zmiany wielkości popytu, czyli ilości nabywanej, powoduje zmiana ceny rynkowej. Na krzywej popytu następuje przesunięcie wzdłuż krzywej. Natomiast na popyt mają wpływ także czynniki pozacenowe. Zmiana jakiegokolwiek z nich, np. wzrost dochodów konsumentów, czy nasilenie reklamy może spowodować zmiany popytu, i tak graficzną ilustracją wpływu wzrostu dochodów na wzrost popytu jest przesunięcie krzywej popytu w prawo.

Prawo popytu informuje o reakcji klientów na zmianę ceny rynkowej. Nie określa jednak stopnia tej reakcji. Ponadto popyt reaguje na zmianę dochodów i zmianę cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych. Siłę reakcji popytu na zmianę ceny rynkowej mierzy się przy pomocy współczynnika prostej cenowej elastyczności popytu. Informuje ona o wpływie wahań ceny danego dobra na gotowość i zdolność klientów do zakupu tego dobra.

Wzór na cenową elastyczność popytu E_DP

E_DP = (-1) D/D : P/P

Gdzie:

D = D₁ – D₀ – jest to absolutna zmiana popytu, czyli różnica między rozmiarami popytu po zmianie (D₁) a rozmiarami popytu przed zmianą (D₀)

D = D₀ – wielkość popytu przed zmianą

D/D – relatywna zmiana popytu, wyrażana w procentach lub w ułamkach, albo liczbą całkowitą

P = P₁ – P₀ – absolutna zmiana ceny, czyli różnica między wysokością ceny po zmianie (P₁) a

wysokością ceny przed zmianą (P₀)

P = P₀ – wielkość ceny przed zmianą

P/P – relatywna zmiana ceny, wyrażana w procentach lub ułamkach, albo liczbą całkowitą

Przy analizie popytu zwykło się go określać ze względu na wartość współczynnika elastyczności, a zatem gdy:

E_DP > 1 – popyt określa się jako wysoce elastyczny, np. zmiana ceny o 1% powoduje zmianę wielkości

popytu o więcej niż 1%

E_DP < 1 – popyt nisko elastyczny: zmiana ceny np. o 1% powoduje zmianę wielkości popytu o mniej

niż 1%

E_DP = 1 – popyt o elastyczności jednostkowej: zmiana ceny np. o 1% powoduje zmianę wielkości

popytu o 1%

E_DP = 0 – popyt nieelastyczny: zmiana ceny nie powoduje zmiany wielkości popytu

E_DP < 0 – paradoks cenowy: wzrost ceny prowadzi do wzrostu wielkości popytu a spadek ceny do

spadku wielkości popytu

Popyt na dany towar reaguje nie tylko na zmiany własnej ceny lecz także na zmiany cen substytutów i cen towarów komplementarnych. O charakterze związku między dwoma towarami oraz o jego sile informuje współczynnik elastyczności mieszanej popytu. Jest to stosunek relatywnej zmiany popytu na towar A pod wpływem relatywnej zmiany ceny innego towaru B. Do obliczenia elastyczności mieszanej popytu wykorzystujemy wzór:

E_M = D_A/D_A : P_B/P_B

Gdzie:

D = D_A1 – D_A0 – absolutna zmiana popytu na towar A, czyli różnica między rozmiarami popytu po

zmianie D_A1 a rozmiarami popytu przed zmianą D_A0

D_A = D_A0 – wielkość popytu na towar A przed zmianą

D_A/D_A – relatywna zmiana popytu na towar A, wyrażana w procentach lub ułamkach, albo liczbą

całkowitą

P = P_B1 – P_B0 – absolutna zmiana ceny , czyli różnica między wysokością ceny towaru B po zmianie

P_B1 a wysokością ceny przed zmianą P_B0

P = P_B0 – wielkość ceny towaru B przed zmianą

P_B / P_B – relatywna zmiana ceny towaru B, wyrażana w procentach lub ułamkach, albo liczbą

Całkowitą

Na podstawie wartości współczynnika elastyczności mieszanej popytu można określić z jakimi dobrami mamy do czynienia: komplementarnymi czy substytucyjnymi.

Ujemna wartość współczynnika (E_M < 0) wskazuje, iż towary A i B są komplementarne. Współczynnik osiąga wartość ujemną w dwóch przypadkach – gdy wzrost ceny towaru B prowadzi do spadku popytu na towar A, oraz gdy spadek ceny towaru B prowadzi do wzrostu popytu na towar A. Popyt na dobro A zachowuje się zatem tak jak zapewne zachowuje się popyt na dobro B – rośnie gdy cena spada i maleje gdy cena rośnie.

Dodatnia wartość współczynnika elastyczności mieszanej (E_M > 0)świadczy o tym, iż towary A i B są substytutami. Wartość dodatnia współczynnika może się zdarzyć gdy, wzrostowi ceny towaru B towarzyszy wzrost popytu na towar A, lub gdy spadkowi ceny towaru B towarzyszy spadek popytu na towar A. W pierwszym przypadku na miejsce towaru B, którego cena wzrosła wchodzi towar A. W drugim przypadku towar A jest wypierany przez towar B, którego ceny zmalały.

Jeżeli współczynnik elastyczności mieszanej wynosi zero (E_M = 0 )to świadczy to o braku jakiegokolwiek związku między popytem na te dwa towary.

Ilość towarów nabywanych przez konsumentów zmienia się również przy zmianie ich dochodów. Siłę reakcji na zmianę dochodów mierzy się przy pomocy współczynnika elastyczności dochodowej popytu. Współczynnik ten definiujemy jako stosunek relatywnej zmiany popytu do relatywnej zmiany dochodu. Do obliczenia elastyczności dochodowej popytu wykorzystujemy wzór:

E_DY = D/D : Y/Y

Gdzie:

D = D₁ – D₀ – absolutna zmiana popytu, czyli różnica między rozmiarami popytu po zmianie D₁ a

rozmiarami popytu przed zmianą D₀

D = D₀ – wielkość popytu przed zmianą

D/D – relatywna zmiana popytu, wyrażana w procentach lub w ułamkach, albo liczbą całkowitą

Y = Y₁ – Y₀ – absolutna zmiana dochodu, czyli różnica między wysokością dochodu po zmianie Y₁ a

wysokością dochodu przed zmianą Y₀

Y = Y₀ – wielkość dochodu przed zmianą

Y/Y – relatywna zmiana dochodu, wyrażana w procentach lub w ułamkach, albo liczbą całkowitą

Na podstawie wartości wskaźnika elastyczności dochodowej popytu można określić rodzaj popytu oraz sklasyfikować dobra jako: normalne i podrzędne.

Klasyfikacja popytu jest podobna jak w przypadku prostej elastyczności cenowej:

Gdy:

E_DY > 1 – popyt określa się jako wysoce elastyczny

0 < E_DY < 1 – popyt uważany jest jako mało elastyczny

E_DY = 0 – mówimy o popycie nieelastycznym

E_DY = 1 – popyt ma elastyczność wzorcową

E_DY < 0 – popyt jest odwrotnie elastyczny

Są więc dobra, które charakteryzują się nietypową, paradoksalną reakcją popytu na wzrost dochodów. Wzrost dochodu powoduje spadek popytu na nie. Dotyczy to dóbr podrzędnych mających wyższe jakościowo substytuty.

Wskaźniki elastyczności popytu mają istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych przez producentów. Wartość wskaźnika prostej cenowej elastyczności popytu wpływa na przychody ze sprzedaży po zmianie ceny dobra.

Wartość wskaźnika elastyczności dochodowej popytu informuje o konieczności zmiany ilości bądź asortymentu produkcji. Przy wzroście dochodów konsumentów producent może zwiększyć produkcję dóbr normalnych, czy zastąpić produkcję dóbr podrzędnych innymi, o wyższym standardzie , większej atrakcyjności. Przy spadku dochodów należy obniżyć produkcję dóbr normalnych, szczególnie wyższego rzędu, luksusowych, a zwiększyć produkcję dóbr podrzędnych.

Producent i sprzedawca powinien analizować też wartość wskaźnika mieszanej elastyczności popytu. Dobro produkowane przez niego jest często substytutem lub dobrem komplementarnym względem innego dobra. We współczesnym świecie większość dóbr ma swoje bliższe i dalsze substytuty. Stąd ilość nabywania jego produktów jest zależna od cen innych dóbr.