KIERUNKI W JĘZYKOZNAWSTWIE

Prekursorzy – polscy językoznawcy: J. Baudoun de Courtenay (lata ’70 XIX w rozróżnił aspekt synchroniczny od diachronicznego w badaniach lingwistycznych) i Mikołaj Kruszewski. Właściwym twórcą jest szwajcarski uczony F. de Saussure prowadził wykłady z językoznawstwa na Uniwersytecie Genewskim w latach 1906-11, w których przedstawił spójna teorię języka i zawarł w niej najistotniejsze cechy językoznawstwa strukturalistycznego. Jego uczniowie na podstawie notatek z wykładów wydali książkę Kurs Językoznawstwa Ogólnego.

RODZAJE JĘZYKOZNAWSTWA

Językoznawstwo opisowe – ma charakter empiryczny. Bada teksty powstałe w danym języku, aby go dokładnie opisać na wszystkich poziomach, odwołuje się do ustaleń teoretycznych, proponowanych przez językoznawstwo teoretyczne.

Językoznawstwo ogólne/teoretyczne – bada wszystkie języki, aby zbudować spójną teorię języka i na jej podstawie opisywać szczegółowo poszczególne języki. Teorie wypracowane na gruncie językoznawstwa teoretycznego są sprawdzane w procesie opisu konkretnych języków.

Językoznawstwo synchroniczne – bada system językowy w określonym momencie historycznym i co ważne jest ono statyczne. Interesuje się tym co jest tu i teraz.

Językoznawstwo diachroniczne/historyczne - bierze pod uwagę język w jego rozwoju. Interesuje się zmianami w systemie językowym, ustala ich przebieg oraz przyczyny i jest dynamiczne. Obserwuje proces przechodzenia języka z jednej fazy do następnej fazy rozwojowej i pyta co było wcześniej i dlaczego tak było, dlaczego doszło do tej zmiany.

Językoznawstwo porównawcze – porównuje różne języki, kładzie nacisk na aspekt diachroniczny. Ujmuje podobieństwa i różnice, na tle rozwoju i przemian porównywanych systemów.

Językoznawstwo kontrastywne – ma charakter synchroniczny, porównuje języki takie, jakie są w danym momencie historycznym.

Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne

Wewnętrzne – skupia się na badaniu samej budowy języka,

Zewnętrzne – bada stosunek języka do innych zjawisk kultury społeczeństwa itd. A zatem socjolingwistyka, dialektologia, psycholingwistyka, glottodydaktyka. Badania są interdyscyplinarne – doprowadziły do wyłonienia się gałęzi językoznawstwa Ogranicza językoznawstwa, odrębne nauki, mocno rozbudowane.

- Socjolingwistyka – bada związek między językiem a społeczeństwem, rozwarstwienie społeczne, wytwarzanie się społecznych odmian językowych (socjolekty – języki miast, profesjolekty – języki grup zawodowych, biolekty – języki kobiet i mężczyzn). Badanie społeczności dwu-lub wielojęzycznych, procesy interferencji. Język jest zjawiskiem społecznym; to jeden ze środków wiodących do określonego celu, a przydatność tego sprawdza się w społecznym działaniu. Socjoligwistów interesuje użycie języka, konkretne akty mowy, określone wydarzenia z zastosowaniem języka. Język jako zbiór bardzo różnorodnych zjawisk. Zadania: rejestrowanie różnic, klasyfikacja w ramach różnych odmian, analizowanie ich statusu w społeczeństwie, łączenie ich z podziałami w określonych skupiskach ludzi czy z rolami społecznymi, jakie są udziałem użytkowników języka. Socjolingwistyka zajmuje się problematyką normy językowej, czyli akceptowanej społecznie formy języka używanego w danym środowisku. Zróżnicowanie języka ze względu na typ kontaktu społecznego, jaki zachodzi między nadawcą i odbiorcą. Teoria ról społecznych – każdy człowiek występuje jednocześnie w wielu rolach w społeczeństwie. Każda z tych ról społecznych wymaga zastosowania innego języka.

- Psycholingwistyka – psychologia języka, bada zjawiska psychologiczne i fizjologiczne zachodzące podczas komunikacji językowej, bada naturalne procesy opanowywania języka ojczystego przez dziecko, procesy rozwoju języka jednostki, procesy związane z uczeniem się języków obcych,

- Etnolingwistyka – lingwistyka antropologiczna, albo kulturowa. Bada język w aspekcie jego stosunku do kultury i poprzez badanie języka zmierza do odsłonięcia zawartego w nim tzw. językowego obrazu świata. Na przykład tabu: klątwy, obyczaje, magia, porzekadła itd. Zapoczątkowana przez Franza Boasa (studia nad językami indiańskimi), kontynuowana przez Edwarda Sapira i Beniamina Whorfa. Jednym z podstawowych składników kultury jest język; język jako wytwór określonej kultury, przez tę kulturę kształtowany, a jednocześnie kultura danej społeczności znajduje swoje odbicie w języku. Język i kultura są wspólnym dobrem określonej wspólnoty. W języku utrwalone są wszystkie zdobycze tej wspólnoty, takie jak: doświadczenia, tradycja, system wartości, wiara itd. Zadania: kulturowe funkcje języka jako instytucji społecznej, stylowe zróżnicowanie języka, gatunkowe wzorce wypowiedzi, kategorie gramatyczne i semantyczne w aspekcie funkcjonalnym, słownictwo jako klasyfikator doświadczeń społecznych. Rekonstrukcja świata, który zawarty jest w języku – świat jest różny w różnych językach; rzeczywistość nie przedstawia się jednakowo dla wszystkich, lecz widziana jest przez pryzmat języka.

- Pragmatyka językowa - opis języka przedstawiany jest na tle działalności człowieka. Język jest jednym z narzędzi, którym człowiek się posługuje. Pragmatyka zajmuje się kontekstem wypowiedzi. Bada cel danego komunikatu, intencje nadawcy, jego postawę. Wchodzą tu też w zakres czynniki pozajęzykowe. W ten sposób ujęcie pragmatyczne wykracza poza analizę czystych faktów językowych. Opisuje zachowanie się człowieka w różnych sytuacjach życiowych. Zajmuje się przede wszystkim językowym narzędziem ludzkiego działania. Współczesna pragmatyka wywodzi się bezpośrednio z przemyśleń i ustaleń Austina (teoria aktów mowy – lokucja, illokucja, perlokucja). System językowy tworzy dany tekst. Optymalizuje środki językowe do porozumiewania się w akcie komunikacji. W szerokim znaczeniu pragmatyka obejmuje: komunikowanie, wyrażanie, rozumienie, motywacje psychologiczne, kulturowe.

- Językoznawstwo normatywne – bazuje na wiedzy o systemie i jednocześnie danych socjolingwistycznych (językoznawstwo zewnętrzne). Ustala normy poprawności językowej zależnej od odmiany stylowej języka. Należy tutaj stylistyka praktyczna i kultura języka.

- Glottodydaktyka – zajmuje się dydaktyką języków obcych. Wykorzystuje wiedzę o systemach nauczanych języków oraz badania porównawcze, kontrastywne, które wydobywają różnice między językami.

- Onomastyka – naukę o różnego typu nazwach własnych miejscowych, osobowych (antroponimia, chrematonimia, toponimia).

- Nauka o idiolektach –mowa autorów na tle języka ogólnego, rekonstrukcja sposobu widzenia świata przez pisarza

Inne podziały:

Teoretyczne – główne zadania: zbudowanie teorii języka, i późniejsze sprawdzanie ich

Stosowane – teoretyczna wiedza o języku, w tym wypadku znajduje różne zastosowania praktyczne i możliwość takich zastosowań. Zalicza się tu wiele dziedzin, tj.

- logopedia – nauka o kształtowaniu właściwej mowy w okresie jej rozwoju i jej doskonaleniu w późniejszym okresie (logopedia ogólna), o usuwaniu różnego rodzaju wad i zaburzeń mowy (logopedia specjalna). Przedmioty badań logopedii: prawidłowy proces nabywania kompetencji i rozwoju sprawności językowej oraz komunikacyjnej, zapobieganie nieprawidłowym zachowaniom językowym, pochodzenie i przyczyny powstających odstępstw od normy w rozwoju mowy, mechanizm powstawania tych odstępstw, ich związek z innymi zaburzeniami rozwojowymi, ich wpływ na psychikę i funkcjonowanie społeczne, korekta wad wymowy, reedukacja zaburzeń mowy, w przypadku utraty nabytych już umiejętności porozumiewania się, terapia zakłóceń i zaburzeń rozwoju mowy oraz zaburzeń mowy, oddziaływanie na psychikę pacjenta w celu umożliwienia mu prawidłowego funkcjonowania społecznego.

- glottodydaktyka – nauka zajmująca się procesami nauki języka i uczenia się języków obcych; metodyka nauczania języka ojczystego; zajmuje się dydaktyką języków obcych. Wykorzystuje wiedzę o systemach nauczania języków oraz badania porównawcze, kontrastywne, które wydobywają różnice między językami.

- kultura języka – nauka o poprawności językowej;

- badania nad tłumaczeniami maszy. i teorie przekładu;

- udoskonalenie przekazywania informacji w systemach telekomunikacyjnych.

DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA

fonetyka – bada i analizuje dźwięki języka, fonetyka artykulacyjna - sposoby powstawania głosek, fonetyka audytywna – odbieranie i słyszenie dźwięków, fonetyka akustyczna - fizyczna strona dźwięków człowieka

fonologia – ustala funkcje dźwięków mowy w procesie porozumiewania się, opracowuje inwentarz fonemów w danym języku naturalnym, ustala fonologiczne cechy dystynktywne,

morfologia – zajmuje się alternacjami (obocznościami), wymianami fonologicznymi w obrębie morfemów; ustala ich zakres, stopień regularności, typy uwarunkowań poszczególnych wymian; alternacje ilościowe i jakościowe. Opisuje budowę wyrazów, a dokładniej leksemów, które składają się z najmniejszych cząstek znaczących (morfemów). W obrębie morfologii mamy fleksję (reguły odmiany wyrazów, wyróżniamy tematy fleksyjne, końcówki itd.) oraz słowotwórstwo – wyrazy pochodne słowotwórcze od innych: postawa słowotwórcza i formant.

słownictwo

Składnia – bada sposoby tworzenia związków składniowych, potem zdań, funkcje składniowe leksemów, opis szyku wyrazów w zdaniu itd.

Semantyka – bada relacje znaków językowych prostych i złożonych do rzeczywistości. Posługuje się pojęciem znaczenia.

- Semantyka leksykalna – znaczenie jednostki leksykalne, czyli leksemów i frazeologizmów, natomiast

- Semantyka zdaniowa – stosunki miedzy wyrażeniami zdaniowymi a rzeczywistością.

- Semantyka historyczna.

NAZWISKA JĘZYKOZNAWCÓW:

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. Kaziemierza Polańskiego, Wrocław 1993r.

Antoni Furdal, Językoznawstwo otwarte, Wrocław 1990, 2000

Adam Heinz, Dzieje językoznawstwa w zarysie

Adam Heinz, Historia Językoznawstwa, Wrocław 1979r.

Alfred Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie

Witold Mańczak, Wieża Babel, Wrocław 1999r.,

Elżbieta Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego

Renata Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa ogólnego.

Jolanta Maćkiewicz, Edward Łuczyński, Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia

PIĘĆ TEZ FERDYNANDA DE SAUSSURE’A

1. Langue (język) – system znaków służących do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności; zjawisko społeczne; abstrakcyjny.

Parole (mówienie) – użycie systemu; zjawisko indywidualne; konkrety.

Langage (ludzka zdolność mówienia).

2. Systemowość języka – między znakami językowymi istnieje system relacji. Znak nie występuje w izolacji, nie odnosi się bezpośrednio do rzeczywistości obiektywnej, jego wartość zależy od miejsca w systemie relacji. Przymiotnik zimny istnieje w relacji do przymiotników: gorący, ciepły, lodowaty; zdanie twierdzące w relacji do zdania pytającego. Zdaniem de Saussure’a najważniejszą relacja jest opozycyjność.

3. Biorąc pod uwagę system relacji, język jest formą a nie substancją. Forma dotyczy płaszczyzny (substancji)

- Dźwiękowej – język czerpie z rejestru dźwięków, jakie mogą wytwarzać narządy mowy;

- Pojęciowej – język czerpie z bogactwa ludzkich myśli.

Każdy język modelując na swój sposób dźwiękową ii znaczeniową substancję, narzuca jej abstrakcyjną strukturę relacji, czyli formę.

4. Znaki podlegają relacji paradygmatyczne – skojarzeniowej (tkwią w świadomości mówiących); biały-czarny; biały-biel-bielić oraz relacji syntagmatycznej – kontekstowej (istnieją w kontekście); biały – śnieg, bielić-ścianę.

5. Dwie płaszczyzny badania języka: Synchroniczna – odnosi się do określonego stanu języka; opis relacji między znakami współistniejącymi w czasie; bez historycznego kontekstu; tu i teraz. Diachroniczna – odnosi się do rozwoju, ewolucji języka.

AMERYKAŃSKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA

Przedstawiciele: Leonard Bloomfield, Edward Sapir, Benjmin Lee Whorf. Cel: opis różniących się od siebie języków indiańskich – nieważne językoznawstwo teoretyczne, istotne językoznawstwo opisowe (deskryptywne) - dyskryptywizm amerykański Próba stworzenia teorii językoznawczej, pozwalającej opisać język na podstawie samej formy tekstów powstających w innym języku. Do budowy tej teorii wykorzystano pojęcie dystrybucji - dystrybucjonizm amerykański.

PRASKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA

Przedstawicielami Praskiego Koła Językoznawczego byli: Mikołaj Trubiecki, Roman Jakobson, Sergiusz Karcewski. Rozwijanie poglądów de Saussure’a (przede wszystkim tezy o systemowości języka). Strukturalizm praski = funkcjonalizm. Założenia: System językowy składa się z elementów, z których każdy spełnia w procesie komunikacyjnym określoną funkcję. Każdy element systemu pozostaje w opozycji do innych elementów. Funkcje samego elementu można opisać za pomocą wskazania opozycji pomiędzy tym elementem a innymi elementami.

Fonem – jednostka podsystemu fonologicznego języka, składająca się z cech dystynktywnych, tzn. takich cech dźwiękowych, które używane są w danym języku dla odróżnienia wyrazów o różnym znaczeniu.

Stylistyka – stara się uchwycić system zasad, którymi kieruje się nadawca w czasie tworzenia tekstu. Skoro tekst jest strukturą, to ta sama treść może otrzymać różną strukturę tekstową.

Styl – jakość strukturalna tekstu wynikająca z celowego doboru przez nadawcę jednostek języka.

Badania nad stylem literackim (funkcja poetycka) – tekst koncentruje się nie na informacji, ale na sposobie.

KOPENHASKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA

Przedstawiciele kopenhaskiego Koła Lingwistycznego:

L. Hjelmslev, V. Brondal. Twórcy strukturalistycznej teorii językowej zwanej glossemantyką. Glossemantyka – założenia: Językoznawstwo powinno badać strukturę języka. Stosowanie metody formalnej. Zasada empirii – opis musi być wolny od sprzeczności, wyczerpujący, możliwie najprostszy. Proces komunikacji w Glossemantyce

Substancja: Płaszczyzna treści – otaczająca nas rzeczywistość

Płaszczyzna wyrażenia – ruchy narządów mowy

Forma: Płaszczyzna treści - Psychiczny obraz rzeczywistości

Płaszczyzna wyrażenia – psychiczny obraz subst. wyrażenia

Treść – rzeczywistość, o której język może komunikować.

Wyrażenie –środki, z pomocą których komunikuje się o treści.

Glossemantyka – założenia:

językoznawstwo powinno badać formę wyrażenia i formę treści oraz stosunki (formalne), jakie między nimi zachodzą.

Hjelmsley dążył do stworzenia językoznawstwa formalnego czyli takiego, które posługuje się terminologią precyzyjną, pozbawioną wieloznaczności (matematyka, logika).

DYSTRYBUCJONIZM AMERYKAŃSKI

Dystrybucja – zbiór otoczeń (kontekstów), w jakich dany element tekstowy występuje w tekstach.

Dystrybucja identyczna – dwa elementy tekstowe występują dokładnie w tych samych kontekstach.

Dystrybucja inkluzywna– zbiór kontekstów jednostki A mieści się w zbiorze kontekstów jednostki B.

Dystrybucja krzyżująca się – zbiór kontekstów jednostki A i B obejmuje podzbiór kontekstów wspólny dla obu jednostek.

Dystrybucja komplementarna (uzupełniająca) – zbiór kontekstów jednostki A jest całkowicie odmienny od zbioru kontekstów jednostki B.

BEHAWIORYZM

L. Bloomfield – próbował wyjaśnić funkcjonowanie języka w procesie komunikacji w kategoriach behawioryzmu.

Behawioryzm – zachowania ludzkie można opisywać za pomocą bodźców i reakcji na te bodźce. Tekst językowy jest albo bodźcem dla pewnej reakcji, albo reakcją na ten bodziec.

Odróżnienie języka (abstrakcyjnego i społecznego) od mówienia (konkretnego, jednostkowego). Ścisłe odgraniczenie aspektu synchronicznego od diachronicznego. Uściślenie pojęć lingwistycznych oraz zobiektywizowane metod badawczych. Oddzielenie fonologii w aspekcie językoznawczym od fonetyki.

MŁODOGRAMATYCY - Ukształtowała się pod koniec lat 70 XIX w. w Lipsku. Należeli do niej K. Brugmann, H. Osthoff, H. PAUL, B. Delbruck. W Polsce głównymi młodogramatykami byli Jan Łoś i Jan Rozwadowski. Herman Paul w Założeniach językoznawstwa ogólnego sformułował program badań szkoły. Chcieli oni nadać językoznawstwu charakter nauki tak ścisłej jak nauki przyrodnicze. Ich tezą programową była bezwyjątkowość praw głosowych.

Cechy to: postawa pozytywistyczna i empiryczna, preferencja badań materiałowych, odrzucenie teorii ogólnych i koncepcji apriorycznych, stanowisko wyłącznie ewolucyjne i przyczynowe, podstawa interpretacji psychologiczna i fizjologiczna, postawa asystemowa = indywidualizująca w traktowaniu faktów językowych , żadnych uogólnień, żadnych teorii tylko konkretne fakty materiałowe

KRYTYKA SZKOŁY: Badania dialektologiczne nie potwierdziły zasady bezwyjątkowości praw głosowych, przynosząc dane o istnieniu stref dialektów „mieszanych”. Szczegółowe badania historii poszczególnych jęz. przyniosły duże listy wyjątków od działania występujących wówczas zmian głosowych, a wyjaśnienie tych wyjątków tylko działaniem analogii często nie było przekonujące. Wreszcie uzasadnienie praw głosowych czynnikami fizjologicznymi lub psychologicznymi okazało się nieprzekonujące, bo koncentrowało uwagę tylko na indywidualnych aktach mowy i nie uwzględniało społecznego charakteru języka i jego zmian. Do pierwszych krytyków należeli: H. Schuchardt, J. Baudouin de Courtenay, M. Kruszewski, O. Jespersen. Ostateczny cios młodogramatykom zadała teoria de Saussure’a – strukturalizm.

GRAM. TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNA

Kierunek w lingwistyce, kojarzony głównie z nazwiskiem amerykańskiego badacza Noama Chomsky´ego, który zbudował zręby swej teorii w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. Model języka: język to nieskończony zbiór zdań. Podstawowym zadaniem jest wyjaśnienie, w jaki sposób można za pomocą środków skończonych tworzyć i rozumieć (inaczej: generować) nieskończony zbiór zdań. Na tworzenie zdań patrzy się w dwóch płaszczyznach: wykonania i kompetencji. Wykonanie (performance) jest to tworzenie i odbieranie jednorazowych, empirycznych zdań tekstowych, które układają się w teksty językowe. Kompetencja jest to nieuświadamiana sobie przez użytkowników języka wiedza o tym, jak tworzyć zdania

W modelu transformacyjnym zwraca się uwagę na fakt, że opis języka powinno się budować, wychodząc od ograniczonego zbioru reguł podstawowych. Za pomocą tych reguł generuje się abstrakcyjne struktury podstawowe (tzw. struktury głębokie), z których następnie przy użyciu reguł transformacyjnych otrzymuje się aktualne zdania. Struktury głębokie mające charakter abstrakcyjny powinny zawierać wszystkie informacje semantycznie relewantne (istotne) i tym samym stanowić podstawę dla interpretacji semantycznej zdania. Za pomocą transformacji (semantycznie neutralnych) otrzymuje się ze struktur głębokich struktury powierzchniowe, które poddane działaniu reguł fonologicznych ujawniają się w fonetycznej postaci zdania. POJĘCIA

Kompetencja – uświadamiana, implicytna wiedza mówiących/słuchających o swoim języku, to znajomość języka pozwalająca na wypowiadanie i rozumienie coraz to nowych zdań, na odróżnianie zdań gramatycznie poprawnych od niegramatycznych, na parafrazowanie zdań oraz rozpoznawanie ich wieloznaczności.

Performacja (wykonanie) – faktyczne użycie języka w konkretnej sytuacji. Zależy ona od kompetencji językowej, lecz nie jest przez nią zdeterminowana.

Gramatyka transformacyjno-generatywna za najważniejszą płaszczyznę języka uznaje płaszczyznę syntaktyczną, a za podstawową jednostkę języka – zdanie.

Struktura powierzchniowa – budowa zdania opisywana w kategoriach morfemów, wyrazów, gramatycznych relacji między wyrazami

Struktura głęboka – nie jest dostępna bezpośredniej obserwacji, a zawiera wszystkie informacje, które są niezbędne do interpretacji semantycznej zdania.

KOGNITYWIZM

Nazwa od łac. rzeczownika cognito – poznanie. W jaki sposób ludzie poznają świat i jak efekty tego poznania utrwalają w języku oraz jak odtwarzać obraz świata istniejący w umysłach ludzkich, a zarazem ukazać, jak ludzie ten obraz konstruują. Przedstawiciele: George Lakoff i Mark Johnson, autorzy książki Metafory w naszym życiu oraz R. Langacker, R. Jackendoff. Związki między językiem a myśleniem i percepcją: zdolności językowe są pochodną innych ludzkich zdolności percepcyjnych (słuch, wzrok itd.) i dlatego nie można opisywać języka w izolacji od procesów percepcyjnych. Związki między językiem a ludzką naturą i kulturą – albo wywodzą się z ludzkiego doświadczenia bezpośrednio albo wiążą się z ludzkim doświadczeniem pośrednio, bo są efektem różnorakich przekształceń, uporządkowań, metaforyzacji.

Kognitywiści badają sposoby konceptualizacji świata – czyli jak ludzie w swoich umysłach „przerabiają świat na pojęcia” oraz efekty tej konceptualizacji (jak ludzka interpretacja świata zostaje zaklęta w języku. Kluczowe dla tej teorii zagadnienia to zagadnienia kategoryzacji, zagadnienie modeli pojęciowych i kwestia metaforyzacji. POJĘCIA:

Kategoryzacja naturalna – jej istnienie determinowane jest nie przez warunki konieczne i wystarczające, które muszą być spełnione przez wszystkich jej reprezentantów, ale przez wiązkę cech charakteryzujących najbardziej reprezentatywnych – czyli prototypowych – przedstawicieli. Nie muszą być to cechy naukowe, raczej cechy najbardziej rzucające się w oczy czy cechy z jakichś względów ważne dla poznającego.

Teoria modeli pojęciowych (kognitywnych) – pojęcia mogą być zdefiniowane jedynie poprzez odesłanie do pewnych wyidealizowanych, kulturowo specyficznych schematów.

Metaforyzacja – większa część naszego codziennego systemu pojęciowego ma naturę metafor. Zjawiska niedostępne poznaniu zmysłowemu, trudno zrozumiałe, abstrakcyjne przybliżamy i staramy się zrozumieć właśnie za pomocą metafory. Ludzie posługują się metaforycznymi pojęciami na co dzień, choć najczęściej nie zdają sobie z tego sprawy. Te codzienne metafory nie są przy tym ozdobnikami, pełnia znacznie ważniejszą funkcję – są niezbędnym narzędziem służącym poznawaniu świata.

UNIWERSALIA JĘZYKOWE

To cechy wspólne wszystkim językom świata, które mogą wynikać bądź ze wspólnych wszystkim ludziom właściwości fizjologicznych oraz psychicznych, bądź z podobieństwa kultur, bądź z samej natury języka jako systemu znaków. Chomsky zakładał, że pewne ogólne cechy struktury gramatycznej występują we wszystkich językach. Uniwersaliów nie musimy się uczyć, są one wrodzone w naszym umyśle u tym tłumaczy się fakt szybkiego i łatwego przyswajania języka przez każde dziecko.

Ustalenie językowego uniwersalia:

A) musi się opierać na ekstrapolacji, a nie tylko na dowodach empirycznych – nie można się powstrzymywać od  twierdzeń ogólnych tylko dlatego, że nie ma jeszcze pełnych informacji o wszystkich językach, ale trzeba je formułować jako hipotezy

B) jest też sprawą definicji, a nie tylko dowodów empirycznych i ekstrapolacji

C) cecha może być szeroko rozpowszechniona, nawet uniwersalna, ale nie istotna [różnica między uniwersalnością a szerokim rozpowszechnieniem też nie zawsze jest istotna]

D) nie da się oddzielić od sensownej klasyfikacji języków

E) uznanie cech szeroko rozpowszechnionych [uniwersalnych] za istotne jest najlepiej uzasadnione wówczas, gdy pojawiają się w językach skądinąd zupełnie różnych

F) uznanie cech szeroko rozpowszechnionych [uniw.] za istotne jest uzasadnione tym lepiej, im trudniej przenikają z jednego języka do drugiego

G) cechy uniwersalne są istotne, jeżeli można wykazać, że ich obecność w systemie nie jest spowodowana obecnością cech należących do „zespołu definicyjnego”, a jeżeli nawet jest nią spowodowana, to nie w sposób oczywisty

H) uznanie cechy uniwersalnej za istotną jest lepiej uzasadnione, jeżeli istnieją systemy komunikacji, zwłaszcza pozaludzkie, w których ta cecha nie występuje – dopóki ograniczamy się w badaniach do języka ludzkiego, narażamy się stale na ryzyko uznania uniwersaliów przypadkowych za istotne, system komunikatywny jest językiem tylko pod tym warunkiem, że jest realizowany przez istoty ludzkie

I) problem uniwersaliów językowych jest zależny od przyjętych założeń i metod analizy poszczególnych języków

Istnieje kilka koncepcji uniwersaliów:

strukturalne- dotyczy znakowej części języka

pragmatyczne- wyodrębnione ze względu na użytkowników

gramatyczne- wykorzystują silniej pojęcia lingwistyczne 

Cechy uniwersaliów STRUKTURALNYCH:

Arbitralność - między formą a pojęciem nie istnieje podobieństwo fizyczne, związek oparty na konwencji, umowie;  raz ustalony nie jest zmieniany, podobieństwo istnieje między wyrazami onomatopeicznymi.

Semantyczność - każdy znak ma znaczenie, między wyrazem a rzeczywistością jest związek, mamy formę i odniesienie, jest możliwe opisanie doświadczenia

Dwuklasowość (dualność) - język składa się ze znaków prostych, które nie mają znaczenia i ze znaków złożonych

Dyskretność - w kontaktach mamy do czynienia ze znakami złożonymi, znaki złożone można dzielić (dzielimy teksty od złożonych do prostych), podzielność kończy się na fonemie, wskazują na ekonomiczność języka

Otwartość (kreacyjność, produktywność) - system językowy jest otwarty, możemy tworzyć wyrazy i zdania, a potem wprowadzamy je do języka

Metajęzykowość - tylko w języku naturalnym możemy mówić o języku (nie nutami, nie flagami…), wyłączna dla języka!

Cechy uniwersaliów PRAGMATYCZNYCH:

Uniwersalność/tradycyjność - mamy przekazywaną wiedzę o języku z pokolenia na pokolenie, nie jest przekazywany genetycznie, przekaz kulturowy

Istnienie wartości logicznych - wartości prawdy lub fałszu, nie znaczy to tyle co kłamstwo;  kategorie logiczne można przypisać, pozwala stawiać hipotezy (zwłaszcza w sferze naukowej), ważna przy fikcji literackiej

Sprzężenie zwrotne - nadawca zawsze jest jednocześnie odbiorcą- czy ty się słyszysz?, weryfikuje się swoje błędy

Cechy uniwersaliów GRAMATYCZNYCH:

Uniwersalne jednostki językowe - jednostki, które występują w każdym języku, np. morf, wyraz, zdanie; we wszystkich językach granice wyrazu są granicami zdania, morf kończy wyraz, wyraz kończy zdanie

W każdym języku istnieją elementy deistyczne DEIKSY, denotacja wskazująca; zaznaczamy elementy, które odnoszą się do nadawcy i do odbiorcy (2 światy- ja- ty), określamy świat nadawcy i odbiorcy> zaimki osobowe, wskazujące, przysłówki

Istnienie informacji leksykalnych, morfów leksykalnych (są elementy, które niosą znaczenie, niosą też informacje gramatyczne), każdy morf leksykalny może łączyć się z niewielką liczbą morfów gramatycznych

Istnienie morfów femicznych/gramatycznych - modyfikacja znaczenia tworzenie wyrazów złożonych; każdy morf gramatyczny może łączyć się z bardzo dużą liczbą morfów leksykalnych

Istnienie imion własnych (nazwy własne) - istnieją wyrażenia, jednostki nazywające, wskazują indywiduum

UNIWERSALIA GRAMATYCZNE:

Każdy język posiada system gramatyczny, a konstrukcje gramatyczne mają charakter hierarchiczny: każdy język ludzki zawiera pewien zasób elementów, które zmieniają swą denotację w zależności od podstawowych cech sytuacji mownej – każdy język ma elementy deiktyczne [substytuty], wśród elementów deiktycznych każdego języka ludzkiego zawsze występuje taki, który denotuje nadawcę i taki, który denotuje odbiorcę, każdy język ludzki zawiera takie elementy, które same nic nie denotują, ale powodują różnice w denotacji form złożonych, w których skład wchodzą, we wszystkich językach istnieją elementy nienależące do żadnej z wymienionych kategorii: ani do elementów deiktycznych, ani do morfemów syntaktycznych, ani do nazw własnych, w każdym języku ludzkim istnieją co najmniej dwa główne rzędy wielkości konstrukcji gramatycznych [morfologia i składnia], poza wymienionymi trzema kategoriami elementów [e)], słownictwo każdego języka też jest zróżnicowane gramatycznie – w każdym języku istnieją formy o różnych zakresach występowania, a więc w każdym uzasadniony jest podział form na klasy, główny podział klas form na coś w rodzaju nomen i verbum jest uniwersalny, choć nie zawsze dla konstrukcji tego samego rzędu w każdym języku ludzkim występuje pospolity typ zdania o strukturze dwuczęściowej, którego składniki można nazwać tematem i rematem (komentarzem), w każdym języku istnieje różnica między predykatami jednoargumentowymi (Maria śpiewa) i dwuargumentowymi lub więcej (Jaś uderzył Piotra)

UNIWERSALIA FONOLOGICZNE:

Każdy język ludzki ma system fonologiczny, a fonologiczna budowa tekstu jest zawsze hierarchiczna: w każdym języku ludzkim redundacja w odniesieniu do jednostek fonologicznych wynosi około 50%, twierdzenie o uniwersalności fonemów nie jest płodne – cecha fonologiczna to minimalna (niepodzielna) jednostka systemu fonologicznego, ponieważ zaś fonologiczna budowa tekstu jest zawsze hierarchiczna, to szczegółowa struktura tej hierarchii, jako różna w różnych językach, jest ważnym kryterium typologicznym, a nie podstawą do uogólnień, każdy język zużytkowuje różnice barwy samogłosek [przez barwę samogłoski rozumie się połączenie formantów], uniwersalna jest historyczna tendencja do symetrii fonologicznej, w każdym znanym systemie fonologicznym występują luki, asymetrie lub „naciski systemowe” [są one cenne heurystycznie: pomagają w ujawnianiu związków, które inaczej można by przeoczyć; nie można ich usunąć z systemu], zjawiskiem uniwersalnym są zmiany głosowe, wynikają one z podstawowych cech strukturalnych języka, zwłaszcza z dwustopniowości jego struktury [zmiany głosowe tu: pewien specyficzny mechanizm języka, polegający na utożsamianiu i różnicowaniu wypowiedzi; zmiany głosowe zachodzą zawsze], w każdym systemie fonologicznym zachodzi opozycja między fonemami realizowanymi zasadniczo jako zwarte a takimi, które nigdy nie bywają zwarte, w każdym systemie fonologicznym występują co najmniej dwa miejsca artykulacji zwartych

w każdym języku posiadającym system samogłosek występuje, opozycja wysokości położenia języka jeżeli przez system samogłoskowy rozumiemy zbiór, wszystkich fonemów segmentalnych zgłoskotwórczych, to każdy język ma system samogłoskowy

KONCEPCJA GRZEGORCZYKOWEJ:

Podział na samogłoski i spółgłoski - proporcje są różne. Istnienie leksykonu, który składa się z elementów odsyłających do świata (wyrazy, które odnoszą nas do rzeczywistości). Nazwy przedmiotów i nazwy czynności. Istnienie reguł umożliwiających tworzenie z jednostek mniejszych większe. Najogólniejsza struktura pojęciowa to orzekanie kogoś o czymś, czegoś o czymś. Istnienie wyrażeń wskazujących na uczestników mowy (nadawca, odbiorca, kontekst). Istnienie wyrażeń informacyjnych o czasie i przestrzeni. Istnienie wyrażeń informacyjnych o postawie modalnej mówiącego (twierdzenie, przeczenie). Istnienie wyrażeń oceniających, wskazuje na ilość i intensywność

FUNKCJE JĘZYKA: JAKOBSON I KARL BUHLER

Według językoznawcy niemieckiego Karla Buhlera, język pełni określone funkcje w podstawowym układzie komunikacyjnym: nadawca – komunikat – odbiorca.

Funkcja przedstawieniowa - zespół odniesień komunikatu językowego do rzeczywistości pozajęzykowej (informacja o rzeczywistości zawarta w komunikacie). Dominuje, gdy w danej wypowiedzi najważniejsza jest sama treść komunikatu, czyli to, do czego on się odnosi. Polega na odsyłaniu do pozajęzykowego kontekstu, tzn. do fragmentów świata zewnętrznego, o których mówi komunikat.

Funkcja ekspresywna - Relacja między komunikatem językowym a jego nadawcą (informacja o nadawcy zawarta w komunikacie). Dominuje, gdy nadawca skupia uwagę na wyrażeniu swojego stosunku do treści komunikatu.

Funkcja impresywna - Relacja między komunikatem językowym a odbiorcą. Podczas procesu porozumiewania się uwaga mówiącego skupia się na odbiorcy i jego zachowaniu. Funkcję tę spełniają szczególnie zdania rozkazujące.

Model ten został zaadaptowany również do opisu funkcjonowania komunikatu literackiego i jednocześnie rozbudowany o występowanie jeszcze jednej funkcji – funkcji estetycznej lub funkcji poetyckiej – funkcja ta oznacza odnoszenie się komunikatu literackiego do samego siebie.

Model Jakobsona zakładał dodatkowo występowanie jeszcze dwóch funkcji: funkcji metajęzykowej informującej o regułach kodu językowego, w którym został sformułowany komunikat; skoncentrowanie się na samym języku jako systemie (kodzie), oraz funkcji fatycznej (oznaczającej istnienie w języku elementy służące samemu podtrzymaniu kontaktu między nadawcą i odbiorcą). Mówimy o niej, gdy dominuje sama chęć nawiązania i podtrzymania kontaktu między nadawcą i odbiorcą.

JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE, PODRODZINY,

Język praindoeuropejski jako nasz prajęzyk to mowa ludzi żyjących ok. 4000 lat p.n.e. i zajmujących obszar zachodniej Eurazji (między środkową Europą a centralną Azją). Na przełomie 4 i 3 tysiąclecia p.n.e. rozpoczyna się rozpad wspólnoty indoeuropejskiej.

RODZINA INDOEUROPEJSKA

Języki indoeuropejskie - najwcześniej wyodrębniła się grupa ludów anatolijskich, która zajęła tereny dzisiejszej Turcji (nie zachowały się) to m.in. hetycki; gliniane tabliczki zapisane pismem klinowym, zostały znalezione dopiero w wieku XX

Na wschód od centrum - tocharskie. Język tocharski to najpóźniej odkryty język indoeuropejski; teksty z V/ VIIIw.

Na południe udali się przodkowie starożytnych Greków, język grecki i wymarły staro-macedoński.

Zachodnia gałąź w rejonie górnego biegu Renumi Dunaju to Plemiona Italoceltyckie – rozpadła się w 2 tys. p.n.e.

Po rozpadzie wyodrębniła się grupa plemion italskich; pozostałości – Łacina w postaci ludowej stała się podstawą nowożytnych języków romańskich, takich jak włoski, francuski, hiszpański, portugalski, kataloński, prowansalski, retoromański (używany w Szwajcarii, a także w Austrii i północnych Włoszech), sardyński, rumuński i mołdawski.

Z drugiej gałęzi wspólnoty Italoceltyckiej wyłoniły się plemiona celtyckie (irlandzki, szkocki, walijski i bretoński); w czasach starożytnych wymarł język galijski, a nowocześnie język kornwalijski (używany do XVIII wieku).

Północną grupę plemion indoeuropejskich stanowili Germanie. Zajęli oni Skandynawię, wyspy duńskie, Półwysep Jutlandzki i pas lądu na południe od niego. (język gocki zapisy z IV w. n.e.)

Germańska rodzina języka niemieckiego, angielskiego, holenderskiego, flamandzkiego (w Belgii) fryzyjskiego (w Holandii), szwedzkiego, duńskiego, norweskiego, islandzkiego i farerskiego (na Wyspach Owczych) jidzisz (język Żydów europejskich) i afrikaans (język kolonistów Afryki Południowej).

Języki indoirańskie: sanskryt, języki nowoindyjskie, nowoirańskie (m.in. perski, afgański, tadżycki, kurdyjski, osetyński) i dardyjskie (języki mieszkańców północno-zachodnich Indii, północnego Pakistanu i górnych rejonów Afganistanu). Język europejskich Cyganów. Ormiański (mający te same źródła co wymarły frygijski).

Albański (z grupy języków illiryjskich).

Dialekty centralne indoeuropejszczyzny: dały początek językom bałtyckim: litewski i łotewski (wymarłe języki Bełtów to m.in. kurski, jaćwieski i pruski).

Języki słowiańskie: polski, czeski, słowacki, górno- i dolnołużycki, rosyjski, ukraiński, białoruski, serbsko-chorwacki, słoweński, bułgarski i macedoński. Do wymarłych połabski i staro-cerkiewno-słowiański utworzonym na użytek misyjny, z języka słowiańskich mieszkańców okolic dzisiejszych Salonik, przez Cyryla i Metodego w IX wieku.

RODZINA NIEINDOEUROPEJSKA

Europejskie języki nieindoeuropejskie np. Etruskowie, Liguryjczycy i Sardyńczycy na południu, Piktowie i Kaledowie na Wyspach Brytyjskich i Iberowie na Pólwyspie Pirenejskim. Do dziś język baskijski (na pograniczu Hiszpanii i Francji).

Języki ugrofińskie – w Europie na Bałkanach (Język węgierski) i na północnym wschodzie (język fiński, estoński, lapoński, karelski i in.). Języki ugrofińskie należą do uralskiej grupy językowej.

RODZINA CHIŃSKO-TYBETAŃSKA

Rodzina chińsko-tybetańska: chiński, tybetański, birmański, wietnamski, syjamski, laotański. A japoński i koreański – języki genetycznie izolowane.

Języki ałtajskie: tereny środkowej Azji, następnie zdobyły (ludy) kolejno obszary zachodniej i południowej Azji, Anatolię (dzisiejszą Turcję), docierając na Bałkany.
Do współcześnie używanych języków tej rodziny zaliczamy m.in. język turecki, mongolski, tatarski, kirgiski, kazachski (kazaski), uzbecki, azerbejdżański i mandżurski (przodkowie Bułgarów).

RODZINA SEMITO-CHAMICKA

Rodzina semito-chamicka. Ludy z Półwyspu Arabskiego. zasięg objął południowo-zachodnie wybrzeża Morza Śródziemnego, całą Afrykę Północną, a w czasie rozprzestrzeniania się islamu (w czasach nowożytnych) – także część Europy (dzisiejsza Hiszpania). Znanych z Biblii i innych dawnych przekazów, m.in. Fenicjanie, Akadowie, Aramejczycy, Moabici, Kanaanejczycy, Izraelici i starożytni Egipcjanie. Współcześnie – język arabski - język Koranu – obejmuje tereny islamskie Afryki Północnej i Półwyspu Arabskiego. Hebrajski. i -język nowohebrajski, który po drugiej wojnie światowej stał się językiem państwowym Izraela.

LIGI JĘZYKOWE

Liga językowa - termin powstały w szkole praskiej (Trubencki i Jacobson) grupa spokrewnionych (niekoniecznie blisko) języków, które z powodu oddziaływania wzajemnego na siebie, bliskich kontaktów, czynników geograficznych, społecznych historycznych w ich genezie, rozwoju i ich funkcjonowaniu można dostrzec podobne cechy systemowe

Cykl południowo- wschodnio- azjatycki.

Cechy: Monosylabizm, ograniczona łączność fonemów i morfemów, rozwinięty system gramatycznej kategorii aspektu, skrajna analityczność, rygorystyczny porządek części zdania, konstrukcje teleskopowe, rozwinięta leksyka, gramatyczne środki grzecznościowe.

Cykl afrykański:

Cechy: Harmonia wokaliczna, iloczas, rozbudowany system głosek nosowych, tonalność, klasyfikowanie pojęć w klasy nominalne, rozbudowane gramatyczne systemy temporalne i aspektowe, ideofony, rozdrabnianie dialektyczne, wpływ ang.

Geograficzna klasyfikacja języków europy:

Liga bałkańska (oprac. Dessiego/Decsy)

Liga wielkich języków Europy: Angielski, Francuski, Niemiecki, Włoski, Rosyjski

Cechy: analityczny sposób ekspresji, uproszczona odmiana przez przypadki z przymiotnikami, prefiksacje czasownikowe, wielka ilość odpowiedników słownikowych z łaciny. Kolebka tych języków jest zlatynizowana. Europa Zachodnia 50 mln użytkowników danego języka.

Liga wikingijska: Duński, norweski, szkocki, bretoński, walijski, szwedzki, fiński, skarelski, islandzki, wepski.

Cechy: akcent na 1 sylabę, obecność spółgłosek międzyzębowych - szczelinowych, duże obciążenie połączeń międzywyrazowych, uproszczona odmiana przez przypadki, redukcja fleksji w fińskim i lapońskim, zanika gramatyczna kategoria rodzaju w rzeczownikach, w koniugacji zanik wykładników osoby, słabo rozwinięta prefiksacja czasowników, struktura semantyczna stałych form czasownikowych, analityczny sposób ekspresji, znacząca funkcja porządku wyrazów w zdaniu, wpływ łaciny, faworyzowanie rzeczowników i przysłówków odczasownikowych, czasownikowych form złożonych.

Liga pobrzeżna (litoralna): Frygijski, holenderski, baskijski, hiszpański, portugalski, maltański.

Liga Pejpusa: Estoński łotewski, włoski.

Cechy: akcent inicjalny, duże bogactwo duftonów, brak spółgłosek szczelinowych, korelacja iloczasowa prozodyczna, skłonność do palatalizacji, rozbudowany paradygmat rzeczowników, wspólne zapożyczenie leksykalne z j. szwedzkiego, rosyjskiego, niemieckiego, ograniczony inwentarz spółgłosek wygłosowych.

Liga rokytnicka: Polski, litewski, białoruski, ukraiński, kaszubski

Cechy: brak korelacji iloczasowej, akcent ruchomy(wyjątek język polski), brak dyftongów, rozbudowany system szczelinowych, liczne wymiany spółgłoskowe i samogłoskowe, alternacje, nierozpowszechnione otwarte e, wokalizacja twardego ł w wygłosie, które realizuje się w u niezgłoskotwórcze, rozbudowana palatalizacja, żywotny system rodzajów czynności, bezosobowe konstrukcje imiesłowowe, duża ilość wspólnego, oryginalnego słownictwa.

Liga dunajska: Czeski, słowacki, węgierski, słoweński, serbsko-chorwacki.

Cechy: akcent na 1 sylabę, korelacja iloczasowo-samogłoskowa, nieznaczna rola dyftongów, brak redukcji samogłosek nieakcentowanych, tendencje do połączeń międzywyrazowych w języku mówionym, występowanie niemego h w czeskim i słowackim utrata samogłoski tylko w wygłosie, silne rozwinięta prefiksacja, brak syntetycznych form czasu przyszłego.

Liga bałkańska: Rumuński, mołdawski, bułgarski, macedoński, albański, grecki, turecki.

Cechy: brak bezokolicznika, prosto pozycyjny rodzajnik, ruchomy akcent, ubogi system wokaliczny przy bogatym systemie konsomatycznym, silnie rozbudowana koniugacja, duża ilość wspólnego, oryginalnego słownictwa, ograniczenie przypadków.

Liga kamska: Malijski, tatarski, baszkirski, wotiacki. Tworzą tylne podgórze językowe europy.

PISMO – graficzny sposób przekazywania i gromadzenia informacji. Nie jest to naturalna umiejętność człowieka – jest ono osiągnięcie cywilizacyjne. Wiele społeczeństw w ogóle nie wytworzyło pisma, nie zaadaptowało pisma graficznego. Umiejętność posługiwania się pismem nie jest powszechna. W społeczeństwach znających pisma nie wszyscy umieli posługiwać się tym pismem – analfabetyzm. Dzisiaj ten problem jest marginalny. Jest późniejsze od mowy, nie jest to równoległa rzecz. Nie powstało jako graficzny odpowiednik ciągów mowy. Kilka tysięcy lat temu wykorzystali sprawność posługiwania się narzędziami potrzebnymi do zdobywania pożywienia, do nowych celów – celów informacyjnych (powierzchnie przedmiotów, obiektów) – znaki miały wartość informacyjną. Znaleziska archeologiczne potwierdzają nam te wszystkie przypuszczenia – systemu graficznego przekazywania, przechowywania informacji zrodziły się z prostej potrzeby, np. właściciele jakiś dóbr materialnych chcieli mieć kontrolę nad dobytkiem – spisy majątków, praksiegowość Znaleziska sprzed 6 tys. lat – schematyczne rysunki zwierząt, roślin, symboli ilości Najstarsze cywilizacje – ślady zapisów, które sławiły wielkich ludzie, nie tylko bogatych, ale zasłużonych w działaniach wojennych. Zachowano te fragmenty pisma – dostarczają nam informacji o życiu mieszkańców.

PIKTOGRAMY - Najstarsze pismo – postać piktogramów – rysunków w realistyczny sposób przedstawiający zdarzenia, zwierzęta, rośliny, przedmioty, osoby – bez powiązania z wyrażeniami, dźwiękami mowy, języka mówionego; Znaleziono wiele przykładów tego pisma Ameryka Północna, Afryka, Oceania, Eskimosi, Indianie, ludy syberyjskie (niektóre). Piktogramy sumeryjskie - najlepiej utrzymane 3400-3100 r. p.n.e. widoczne, dobrze utrzymane

PISMO IDEOGRAFICZNE - Wywodzi się z piktogramów; występuje w formie wykształconych systemów w najstarszych cywilizacjach. Znaki odpowiadały pojęciom, większy stopień abstrakcji. Ideogramy są zbliżone funkcjonalnie do wyrazów (jako odpowiedników pojęć). Znaki pisma ideograficznego mogą być obrazkami zbliżony do piktogramów, ale mają charakter liniowy, co zbliża je do znaków (ciągów) informacyjnych występujących w mowie. Pismo to było w użyciu w starożytnej Mezopotamii, Egipcie (hieroglify), na Dalekim Wschodzie, Chinach, u Majów i Asteków. Ideogramy – podstawa pisma chińskiego, stawały się coraz bardziej schematyczne. Ostatecznie wykształciły się z nich czysto umowne znaki graficzne (symbole) – egipskie pismo hieratyczne – uproszczone hieroglify (2500 lat p.n.e.).

Pismo ideograficzne wymagało dużej liczby znaków, żeby oddać jakieś pojęcie, przekazać komunikat, który jest skomplikowany. Każde pojęcie potrzebowało odrębnego znaku. Dalsza ewolucja pisma do upraszczanie ideogramów. To początkowo miało charakter czysto graficzny, zbyt staranne rysunki – czasochłonna praca – 1 znak na oznaczenie pojęć jakoś ze sobą spokrewnionych. Np. hieroglif – oko – mógł oznaczać: widzieć, patrzeć, uważny. Znak stopy: nie tylko stopa i noga, ale i chodzenie: pójść, przyjść itd. Obrazowość piktogramów staje się mało przydatne. Znaki schematyczne – szybsze, nawiązywały do przedstawianych pojęć. To ikoniczne podobieństwo do rzeczywistości nie jest takie istotne, można je zastąpić znakiem symbolicznym. Pismo ideograficzne (późniejsze) – zbiór umownych znaków, one już nie są takie wyraziste. Taki charakter ma egipskie pismo hieratyczne. Aby jeszcze bardziej zredukować – wykorzystywano samo podobieństwo brzmieniowe. W piśmie zaznaczano je jednym znakiem homonimy – kosz: granica – oba wyrazy w mowie brzmiały tak samo.

FONOGRAMY - Znaki odpowiadające pewnym ciągom dźwięków. Zaczynamy tu mówić o piśmie fonetycznym, gdzie znaki mają wartość brzmieniową. Przechodzenie pisma ideograficzne w fonetyczny dokonywało się stopniowo: najpierw redukcja znaków używanych w piśmie, a to oznaczało uproszczenie pisma. Ułatwianie w korzystaniu z pisma i jego upowszechnienia. Zaczęto się przekonywać, że znaki fonetyczne w piśmie są najbardziej ekonomiczne. Bo przy pomocy kilkudziesięciu takich znaków można zapisać to samo co w piśmie ideograficznym wymagałoby kilkutysięcy ideogramów. W najstarszych pismach fonetycznych opartych na wymowie, odpowiednikiem znaku była sylaba. Zrodziły się tu znaki symbolizujące jedną sylabę, tzw. sylabogramy.

SYLABOGRAMY - Do pisma sylabicznego zaliczamy starożytne pismo kuryckie, greckie (epoka mykeńska) i Mezopotamia (2 tys. lat p.n.e.). Pismem sylabicznym posługują się częściowo współcześni Japończycy. W Japonii obok ideogramów chińskiego pochodzenia (karji) używany system sylabariuszy (kanna) W końcu wykształciło się pismo alfabetyczne oparte na zasadzie, że znak (litera) oznacza jakiś 1 dźwięk mowy (głoskę). Było to w 2 tysiącleciu p.n.e. na Bliskim Wschodzie, na terytorium ówczesnej Fenicji lub Palestyny.

PISMO ALFABETYCZNE

Alfabet - zbiór znaków graficznych (liter) używanych do zapisywania dźwięków danego języka. Najstarszy znany alfabet – fenicki, miał 22 litery, odnoszące się tylko do spółgłosek. Pierwotnie samogłosek nie ogłaszano w piśmie. Stało się ono podstawą pisma w całym ówczesnym cywilizowanym świecie. Podstawa pisma hebrajskiego, aramejskiego, łacińskiego, greckiego. Jego litery nie zostały wymyślone przez Fenicjan tylko rozwinęły się z dawnych ideogramów. Podstawą dla pierwszej litery A był ideogram ALEPH – wół, nazwa grecka alfa, potem łacińskie A. Litera B – podstawa znak odczytany jako BET – dom, greckie beta, Od Fenicjan alfabet przejęli Grecy uzupełniając alfabet samogłoskami. Rozpowszechnili też kierunek pisma od lewej do prawej. Ok. 500r. p.n.e. wcześniej posługiwano się innym systemami (np. z prawej do lewej lub z góry na dół). Od Greków, za pośrednictwem etruskim, alfabet przejęli Rzymianie. Klasyczny alfabet łaciński liczył 21 liter, potem dodano do niego litery Y i Z, a dopiero w średniowieczu dodano jeszcze U, J, W. Ten alfabet odpowiednio dostosowany posłużył do zapisywania wielu języków europejskich: francuski, niemiecki, włoski, angielski; Słowiańskie: polski, czeski, łużycki, słowiański, chorwacki, słoweński.

PISMO ALFABETYCZNE

Współcześnie dominuje pismo alfabetyczne, które znaki (litery) odpowiadają fonemom. Różnią się kształtem liter, wartością fonetyczną. Rzadko spotykamy się dziś z pismem sylabicznym. Poza pismem japońskich – pismo indyjskie (dewanagari) + sanskrypty. Zanikło niemal pismo ideograficzne. (Daleki Wschód, Chiny, Japonia, Korea wraz innymi systemami). Pismo piktograficzne już dawno zanikło. Spotykamy pewne piktogramy, ale współczesne - informacje obrazkowe: strzałki, znaki zakazu, papieros przekreślony, na metkach. Niektóre tworzą system (międzynarodowy charakter – znaki drogowe). Identyfikatory różnych firm (logo). Nie zastępują one mowy i pisma. Cyfry – ideogramy (zwłaszcza rzymskie)

Alfabet grażdański - w którym zapisywane są języki słowiańskie: rosyjski, białoruski, ukraiński, bułgarski, macedoński, serbski. Historia tego alfabetu związana jest z językiem staro-cerkiewno-słowiański – najstarszy zapisany język literacki Słowian. Teksty liturgiczne (Cyryl i Metody prowadząc misję chrystianizacyjną – zapisali ówczesny język, połowa wieku 9 n.e., współczesne Saloniki w Grecji). Alfabet głagolica – oparty na małych literach alfabetu greckiego. Z czasem głagolice zastapiono nowsza wersją, którą nazwano cyrylicą. Do dzisiaj spotykamy zapisy cyrylicy pod ikonami w cerwki. Cyrylica oparta była na dużych literach alfabetu greckiego, a głagolica na małych. Dopiero w wieku XVIII w Rosji cyrylica została zreformowana na grażdankę. Podział Europy: na bizantyjsko cerkiewny (cyrylica) i obszar wpływów kultury zachodniej (rzymsko-łacińskiej).

Rodzaj pisma, np. piktograficzne, a znaki to są piktogramy. Piktogramy naśladują narysowaną rzecz.

Pismo ideograficzne- znaki: ideogramy: zastępują pojęcie.

Pismo ideograficzno-fonetyczne – znak: fonogram: odnoszą się do brzmienia całego wyrazu.

Pismo sylabiczne – znaki: sylabogramy – oddają brzmienie 1 sylaby.

Pismo alfabetyczne – znaki: litera – oddaje brzmienie głoski

JĘZYKI SZTUCZNE (także conlangi, konlangi) – języki, których fonologia, gramatyka lub słownictwo zostało świadomie wymyślone przez jednostkę indywidualną (zwaną językotwórcą bądź conlangerem) bądź grupę osób. Ich przeciwieństwem są języki, które wyewoluowały drogą naturalną. Istnieje wiele możliwych przyczyn, dla których tworzy się języki: ułatwienie komunikacji międzyludzkiej, eksperymenty lingwistyczne, gry językowe, użycie w fikcyjnych światach.Ok. 700 języków sztucznych

Esperanto – zwolennikiem Jan Baudouin de Courtenay, autorem Polak Ludwik Zamenhof; najbardziej rozpowszechniony na świecie międzynarodowy język pomocniczy. Jego nazwa pochodzi od pseudonimu "Dr. Esperanto", pod którym żydowski lekarz Ludwik Zamenhof opublikował w 1887 podstawy języka. Jego celem było stworzenie neutralnego i łatwego do nauki języka przydatnego do międzynarodowej komunikacji, nie zastępującego jednak innych, narodowych języków. W praktyce nigdy do tego nie doszło. Esperanto doczekało się także międzynarodowego uznania, w postaci dwóch rezolucji UNESCO, a także wsparcia ze strony znanych osobistości życia publicznego. Współcześnie używa się tego języka w podróży, korespondencji, podczas międzynarodowych spotkań, kongresów, dyskusji naukowych, tworzenia oryginalnej literatury oraz jej tłumaczenia, w muzyce, teatrze, kinie, reportażu internetowym i mediach prasowych oraz do tworzenia audycji radiowych i telewizyjnych. Zdecydowana większość słownictwa w esperanto pochodzi z języków zachodnioeuropejskich, jednocześnie ukazując wpływy języków słowiańskich poprzez swoją syntaktykę i morfologię. Cechy:

morfologia języka esperanto oparta jest w znacznym stopniu na morfologii języków indoeuropejskich

wyraźne trzy przypadki: mianownik – pełniący funkcję podmiotu, biernik – pełniący funkcję dopełnienia oraz przypadek przyimkowy – pełniący funkcję dopełnienia, okolicznika lub przydawki

każda fraza rzeczownikowa ma liczbę – pojedynczą lub mnogą

rzeczowniki po liczebnikach występują w liczbie mnogiej

wyraźnie wydzielone są kategorie przymiotnika i przysłówka

liczebniki tworzą system oparty na wielokrotnościach 10, 100

bardzo prosty system zaimków pierwszej i drugiej osoby

system rodzajów oparty jest na kontraście ożywione-nieożywione

Języki, z których czerpano słownictwo

Z języków romańskich: z łaciny, francuskiego, włoskiego, portugalskiego

Z języków germańskich: z niemieckiego, angielskiego, szwedzkiego

Z języków słowiańskich: polskiego, rosyjskiego

Z języków indoeuropejskich: greckiego, litewskiego, sanskrytu.

Z języków ugrofińskich: lapońskiego, fińskiego, węgierskiego

Z języków semickich: hebrajskiego, arabskiego:

Z innych języków: japońskiego, chińskiego, koreańskiego, hawajskiego, maoryskiego

Volapuk - sztuczny (planowy) język opracowany w 1879 roku przez niemieckiego księdza Johanna Martina Schleyera, który wierzył, że robił to z nakazu Boga. Powstał w oparciu o łacinę, niemiecki, francuski i angielski, przy czym najwięcej elementów pochodzi z tego ostatniego. Opracowana przez Schleyera gramatyka, zgodnie z zaleceniami XVII-wiecznych filozofów, charakteryzowała się prostotą. Wyrazy były jednak zniekształcane tak, że niełatwo można było odczytać pochodzenie użytych słów. Volapük pomimo, że był z założenia aposterioryczny, przez zniekształcenie słownictwa był trudny do opanowania pamięciowego.

Ido – sztuczny język opracowany w 1908 na bazie esperanto, stąd jego druga nazwa: esperanto reformita = 'esperanto reformowane'. Jego autorami byli Louis Couturat i Leopold Leau. Celem reformy było usunięcie niektórych krytykowanych cech esperanta, jak końcówka biernika czy tabela korelatywów, a także poprawienie brzmienia języka. Ido jest zasadniczo językiem schematycznym z pewnymi cechami naturalistycznego.

Novial - to język pomocniczy opracowany w 1928 roku przez duńskiego lingwistę Otto Jespersena izaprezentowany w książce An International Language. Był próbą pogodzenia cech schematycznych i naturalistycznych w językach sztucznych. W latach 1930, 1934 i 1948 był kilkakrotnie modyfikowany.

GRAMATYKA PORT-ROYAL

Jedna z wielu gramatyk „filozoficznych”, oparta na filozofii Kartezjusza i jego „Rozprawie o metodzie”- tylko rozum jest jedynym i najwyższym kryterium poznania; miała charakter „rozumowy”, który polegał na tym, że stosowano interpretację i motywację logiczną do faktów i zjawisk językowych. Jej założenia zostały opublikowane w 1660 r. w dziele „Grammaire générale et raisonnée”, autorstwa A.ARNAULDA i C. LANCELOTA; książka była jednym z serii podręczników opracowywanych w jansenickich szkołach w opactwie Port- Royal pod Paryżem. Założenia:

- język to fenomen właściwy całemu rodzajowi ludzkiemu

- wszystkie języki mają tę samą podstawę strukturalną, opartą na uniwersalnym charakterze rozumu i zasadach logicznego myślenia

- po raz pierwszy zestawiono tu wiele języków w poszukiwaniu tzw. Uniwersaliów

- gramatyka to sztuka mówienia, mówić tzn. wyjawiać swoje myśli za pomocą znaków

- znaki rozróżniono na dźwięki (głoski) i znaki graficzne (litery) wprowadzono fonetyczną definicję wyrazu

- uchwycono dwustronność znaku językowego

- oddzielono naukę o materialnej (tj. fonetycznej lub graficznej) stronie języka

- podział na części mowy uwzględnił kryterium syntaktyczne „akcydencji” (orzekania) odróżniające np. przymiotniki od rzeczowników

- sygnalizowano atrybutywną funkcję dopełniacza (czyli to, że określa on rzeczownik) oraz predykatywną funkcję rzeczowników pospolitych (czyli to, że są orzeczeniem lub pełnią funkcję orzeczenia)

- podkreślano, że charakter naukowy mają tylko stwierdzenia ogólne o języku, gramatyki szczegółowe natomiast są raczej sztuką niż nauką

- gramatyka ta opisuje język pod dwoma względami i składa się konsekwentnie z dwóch części: w pierwszej omawia się to, co jest w języku „materialne”, tzn. jego tkankę dźwiękową i wizualne odpowiedniki dźwięków - litery, w drugiej - to, co jest w języku „duchowe”, czyli semantykę języka w szerokim znaczeniu tego słowa

Gramatyka Port-Royal miała ogromny wpływ na rozwój europejskiego językoznawstwa w XVII i XVIII w., w wieku XIX była wyśmiewana przez komparatystów, zwłaszcza przez młodogramatyków, została natomiast wysoko oceniona przez F. De Saussure’a; współcześnie nawiązują do niej zarówno badania nas uniwersaliami w języku, jak i teoria gramatyk generatywnych

Sanskryt - język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków indoeuropejskich. Pomimo powszechnego w Europie przekonania, iż jest językiem martwym, jak łacina, zasadniczo nim nie jest, gdyż nie tylko jest jeszcze stale używany w ceremoniach religijnych hinduizmu, ale także istnieją niewielkie grupy osób deklarujące go jako ich jedyny język ojczysty (według spisów ludności z 1999 roku – ok. 3000 osób na 900 mln ludności Indii). Sanskryt odkryty w Indiach w XVIII wieku - język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii, należy do języków indoeuropejskich. Polski spokrewniony z sanskrytem, język jeszcze nie martwy, ale wegetujący.

LANGE I PAROLE

Langue (język) – system znaków służących do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności; zjawisko społeczne; abstrakcyjny, abstrakcyjność; społeczność, ogólność; potencjalność; ograniczoność; psychiczność.

Parole (mówienie) – aktywizowanie (użycie) systemu; zjawisko indywidualne; konkretny, konkretność; jednostkowość, indywidualność; aktualność; nieograniczoność; zdarzenie fizyczne.

KONCEPTUALIZACJA – proces tworzenia pojęć na podstawie ogólnej wiedzy o świecie poprzez ustalenie problematyki oraz definicję danego słowa. W jezyku angielskim i francuskim, odróżnia się notion – pojęcie przed-teoretyczne, i concept – pojęcie, które zostało steoretyzowane; konceptualizacja to proces mający miejsce między tymi dwiema fazami. W filozofii, konceptualizacja ma na celu sprecyzowanie abstrakcyjnego pojęcia, które stać się ma jednoznacznym narzędziem w dyskusjach. Konceptualizacja wpisuje też omawiane słowo w konkretny kadr referencyjny (np. teorię naukową), w którym otrzymuje ono swój sens. Pod koniec XIX wieku i na początku XX, filozofowie tacy jak Gottlob Frege, Bertrand Russell czy tez członkowie Koła Wiedeńskiego, widzieli w konceptualizacji środek do stworzenia "języka idealnego", pozbawionego kłopotliwych wieloznaczności. Wpisywał się w ten nurt. tzw. logicyzm, oraz projekt stworzenia uniwersalnego języka nauk ścisłych (zob. Otto Neurath). Projekty te krytykowane były przez filozofów "zwykłego języka" (ordinary language), m.in. późnego Wittgensteina czy J.L. Austina. Uważali oni, że język codzienny dobrze spełnia swoje zadania komunikacyjne i to bez ewentualnej reformy, natomiast język nauki jest o wiele mniej abstrakcyjny i uniwersalny, niż wydawało się wcześniejszym filozofom.

Glottodydaktyka – zajmuje się dydaktyką języków obcych. Wykorzystuje wiedzę o systemach nauczanych języków oraz badania porównawcze, kontrastywne, które wydobywają różnice między językami.

Etnolingwistyka - Sapir i Whorf – badali plemiona. Teza – ścisły związek między językiem, poznaniem, myśleniem i kulturą społeczności mówiących.

Do etnolingwistyki należy: badanie kultury ludowej – folklorystyki, przejawy języka od kultury do społeczności, która się nim posługuje

Logopedia i foniatria – należą do językoznawstwa stosowanego, stają na pograniczu językoznawstwa, psychologii

Psycholingwistyka – bada zjawiska psychologiczne i fizjologiczne, które zachodzą u człowieka podczas komunikacji. Bada procesy opanowywania procesy opanowywania języka ojczystego przez dziecko, procesy rozwoju języka jednostki, uczenia się języków obcych.

JĘZYKI URZĘDOWE W PAŃSTWACH EUROPY

Albania - albański, Armenia - ormiański, Andora - kataloński, Austria - niemiecki, lokalnie dopuszczony chorwacki, słoweński lub węgierski, Belgia - francuski, niderlandzki, niemiecki, Białoruś - białoruski, rosyjski, Bośnia i Hercegowina - serbski, bośniacki, chorwacki, Bułgaria - bułgarski, Chorwacja - chorwacki, w skali okręgu dodatkowo włoski, Cypr - grecki, turecki, Czarnogóra - czarnogórski, Czechy - czeski. Dania - duński , Grenlandia - grenlandzki, Wyspy Owcze - duński, farerski, Estonia - estoński, Finlandia - fiński, szwedzki, Francja - francuski Grecja - grecki, Gruzja - gruziński, Hiszpania - w skali kraju kastylijski, w skali regionu dodatkowo galicyjski, kataloński, baskijski, w skali gminy dodatkowo aranés, Holandia - niderlandzki, w skali prowincji dodatkowo fryzyjski; na Antylach Holenderskich także papiamento, Irlandia - irlandzki, angielski, Islandia - islandzki, Liechtenstein - niemiecki, Litwa - litewski, Luksemburg - francuski, niemiecki, luksemburski, Łotwa - łotewski, Macedonia - macedoński, Malta - maltański, angielski Mołdawia - rumuński (oficjalnie zwany mołdawskim, zapisywany alfabetem łacińskim), Naddniestrze - rumuński (oficjalnie zwany mołdawskim, zapisywany cyrylicą), rosyjski, ukraiński, Monako - francuski, Niemcy - niemiecki, Norwegia - norweski, lokalnie języki lapońskie, Polska - polski, język kaszubski posiada status języka regionalnego, Portugalia - portugalski, Rosja - rosyjski, Rumunia - rumuński, San Marino - włoski, Serbia - serbski, Wojwodina - serbski, chorwacki, rumuński, rusiński, słowacki, węgierski, Kosowo - serbski, albański, Słowacja - słowacki, Słowenia - słoweński, lokalnie także węgierski i włoski, Szwajcaria - niemiecki, francuski, włoski, romansz (retoromański), Szwecja - szwedzki, Ukraina - ukraiński, Watykan - łacina, włoski, Węgry - węgierski, Wielka Brytania - brak, de facto angielski , Walia - angielski, walijski, Szkocja - angielski, szkocki gaelicki, Guernsey - angielski, francuski, normandzki Guernsey, Jersey - angielski, francuski, normandzki Jersey, Wyspa Man - angielski, manx, Włochy - włoski, lokalnie także francuski i niemiecki

ZADANIA PSYCHOLIGWISTYKI

Psycholingwistyka – bada zjawiska psychologiczne i fizjologiczne, które zachodzą u człowieka podczas komunikacji. Bada procesy opanowywania procesy opanowywania języka ojczystego przez dziecko, procesy rozwoju języka jednostki, uczenia się języków obcych.

POJĘCIE ZNAKU I ZNAKU JĘZYKOWEGO

Znak – zjawisko, które zwraca naszą uwagę na coś innego; oznacza również treść. Składa się ze strony oznaczającej (signifiant – element znaczący, język, element języka, który oznacza jakiś obiekt w rzeczywistości pozajęzykowej) i strony oznaczanej (signifie – element znaczony).

ZNAK JĘZYKOWY – ciągom głosowym odpowiadały pojęcia ogólne, a nie rzeczywiste przedmioty. Związek między dźwiękami i pojęciami miał charakter arbitralny, tzn. że nie ma żadnego naturalnego związku łączącego głoski d-rz-e-w-o z pojęciem „drzewa”, a jedynie określona umowa (konwencja). Znaki językowe są znakami semantycznymi. Odnoszą się do pewnych ustabilizowanych pojęć, które są wspólne dla wszystkich użytkowników języka. Znaki językowe też tworzą system, bardzo skomplikowany. Badaniem znaków językowych zajmuje się semiotyka – nauka badająca wszelkie znaki i systemy znaków. znaki językowe mają charakter arbitralny – miedzy znakiem i jego stroną dźwiękową a pojęciem oznaczanym nie ma żadnego naturalnego związku. W społeczeństwem, które go używa, istnieje związek, ale nie jest dowolny, a narzucony przez zbiorowość użytkowników danego języka. Wyrazy mające charakter naturalny – onomatopeje, które naśladują zjawiska, do których się odnoszą. Forma znaku też podlega konwencjonalizacji, staje się umowna

Znak językowy jak on wygląda na tle innych znaków, jaka jest jego natura: Konwencjonalny, Arbitralny, Dwustronny, Semantyczny, Zbudowany z jednostek samych w sobie pozbawionych znaczenia (fonemów); ich liczba jest ograniczona. Liczba znaków językowych jest nieskończenie duża. Znak językowy = znaczące/znaczone = obraz akustyczny/pojęcie = drzewo/”drzewo” signifiant/signifie

Znaki docierają do nas za pośrednictwem tzw. kanałów przekazu. Jest tyle kanałów ile mamy zmysłów: wzrokowy, słuchowy, węchowy, smakowy, dotykowy; język naturalny dociera do nas za pomocą słuchu (język mówiony) i za pomocą wzroku (język pisany).

ZNAKI NATURALNE I UMOWNE

Znaki naturalne, to np. jeżeli zobaczymy dym to wskazuje nam na ogień, łzy – smutek, radość, wzruszenie, kałuże wody – deszcz – związek między formą (oznaczającą) a treścią (oznaczaną) jest naturalny, bo wynika on z relacji przyczynowo-skutkowej, np. ogień to przyczyna, a dym to skutek ognia. Znaki naturalne są oparte na podobieństwie, bo naśladują kształt wygląd, np. fotografia znaki obrazy, a znaki naturalne oparte na relacji przyczynowo-skutkowej to są objawy, inaczej symptomy; Znaki naturalne – kwestia wyczucia; Znaki naturalne (symptomy i obrazy)

Znaki umowne (konwencjonalne) odsyłają do treści oznaczanej na zasadzie umowy, która obowiązuje w pewnej wspólnocie ludzkiej. Na przykład zielone światło to droga wolna, czerwone – nie można wejść wynik przyjętej konwencji przez uczestników ruchu drogowego, który jest skodyfikowany w przepisach ruchu drogowego i wszyscy rozumieją te znaki. Istota znaku to dwa elementy: forma znaku obserwowana zmysłowo (łac. Signance, signifient); druga forma: znaczenie treść, informacja (łac.signatum, franc. Signifie). Znaki umowne – wymaga większego wtajemniczenia, poznanie konwencji.

ZNAKI JEDNOSTRONNE I DWUSTRONNE

Znaki jednostronne – interpretowane z punku widzenia odbiorcy, nie mają nadawcy, nikt nie tworzy ich celowo

Znaki dwustronne – świadomy nadawca i określonego adresata (odbiorcę). Celowo przez kogoś nadawane i kierowane do jakiegoś odbiorcy (sygnały). Wśród nich są takie, które wpływają na odbiorcę, jego czucia, a nie odnoszą się do wspólnego dla pewnej grupy systemu pojęciowego (znaki semantyczne). Taki charakter ma np. muzyka, czy taniec. Nie są przekładalne na obiektywny język, nie można sprawdzić, czy ktoś, kto slucha muzyki, dobrze ją zrozumiał.

Znaki niesemantyczne (zwane apelami) – sygnały semantyczne odsyłają do pewnych wspólnych dla ludzi pojęć. Dzięki czemu zarówno dla nadawcy jak i dla odbiorcy jest jasne, o jakie pojęcie chodzi.

Znaki mogą być jednostkowe (dym jako objaw ognia), albo mogą tworzyć system, tzn. że treść jednego znaku przeciwstawia się pod jakimś względem treści innego znaku. Jest z nim powiązana. Taki system np. tworzą znaki sygnalizacji świetlnej.

INDEKSY, IKONY, SYMBOLE

Indeksy wskazują wprost na coś.

Ikony są podobne do tego, co oznaczają.

Symbole oznaczają coś, na zasadzie czystej konwencji (umowy).

Znak indeksowy pochodzi z łac. Index (palec wskazujący) – ma znaczenie okazjonalne, jest uwarunkowane sytuacją, występuje w bezpośredniej bliskości do tego, do czego się odnosi. Np. tablica z nazwą miejscowości. W języku naturalny istnieją różne wyrażenia indeksowe (deiktyczne – grec. Deiktikos- wskazujący), umożliwiają one wskazywanie elementów rzeczywistości włącznie z gestem wskazującym. Nie są one przyporządkowane na stałe do określonych pojęć, ale wskazują na przedmioty w określonej sytuacji. Nie mają własnej treści, mają tylko sytuacyjne określenie, odniesienie do elementów pozajęzykowych rzeczywistości (referencje) określone sytuacyjnie. Np. zaimki przymiotne wskazujące (ten, ta, to, tamten), zaimki osobowe 1 i 2 osoby (ja – na nadawcę, ty – odbiorca). Wchodzą w akty językowe - Identyfikowanie czegoś na tle składników tego aktu, zaimki przysłowne wskazujące na miejsce (tu) – w miejscu, w którym jest nadawca, wskazują też na czas (teraz, jutro, dzisiaj, w dniu w którym nadawca wypowiada dany komunikat);

Znak ikoniczny – obraz z grec. Opiera swoje znaczenie na relacji względnego podobieństwa do przedmiotu oznaczanego, czyli związek miedzy znakiem, a tym, co oznacza. Ma charakter naturalny. Jest w pewnym stopniu umotywowany, np. wśród znaków drogowych – wizerunek lokomotywy.

Znak symboliczny – od starożytności toczy się spór na temat istoty związku pomiedzy znakiem językowym, a oznaczanym przezeń pojęciem (przedmiotem): dwie teorie:

Teoria physei – stosunek między nazwą a rzeczą oznaczaną, ten stosunek jest naturalny i wynika z istoty rzeczy nazywanej. Twórcą tej teorii był Heraklit z Efezu (IV w. p.n.e.)

Teoria thesei – uznaje, że związek ten jest całkowicie konwencjonalny. Twórcą tej teorii jest Demokryt z Abdery (ok. 460-370r. p.n.e.).

POJĘCIE JĘZYKA

Język to system znaków właściwy tylko dla człowieka, jest systemem znaków konwencjonalnych i semantycznych, służących do porozumiewania się ludzi w danej społeczności. A więc kod dwuklasowy i semantycznych cechuje się autonomicznością i kreacyjnością. System, układ wzajemnie powiązanych ze sobą elementów. Ta systemowość przejawia się w jego budowie, budowie zhierarchizowanej i skodyfikowanej, w której wyróżniamy poziom fonologiczny (fonemy), drugi poziom – poziom morfologiczny (gdzie wyróżniamy morfemy – najmniejsze cząstki znaczące), trzeci poziom – poziom składniowy (składniki syntaktyczne), czwarty poziom – poziom semantyczny (znaczeniowy). Język stanowi dwuklasowy system znaków (z dwóch klas) – 1 – obejmuje wyraz (słownik) a 2 klasa obejmuje zdania, zbudowane ze słownika i odpowiednich reguł (gramatyka). Treści, które nie da się wyrazić znakami tylko klasy pierwszej (pomnożenie liczby dostępnych środków językowych). Systemy jednoklasowe są zamknięte.

Dwuklasowy system znaków: język naturalny może sprostać potrzebom komunikowania się człowieka.

Liczba wyrazów i reguł gramatycznych do zapamiętania jest ograniczona, i wystarcza do wytwarzania nieograniczonych treści.

Dwuklasowość - pierwszy zdefiniował K. Buhler (1879-1963) językoznawca niemiecki. Wyrazy, zdania (znaki klasy 2) + gramatyka. Wynika stąd, że język to jest słownik + gramatyka.

System językowy jest otwarty i elastyczny, powstają nowe wyrazy, a stare wychodzą z użycia. Powoli zachodzą zmiany w jego budowie gramatycznej -> język ewoluuje. Dostosowuje się do potrzeb jego użytkowników. Język jest tworem społecznym. Jest własnością ludzi mówiących tym językiem i tworzących dana określoną wspólnotę językową. Każdy język – pewien rodzaj kodu, system środków służących do przekazywania informacji. Ludzie wymyślili różne kody. Np. zapis nutowy, kody cyfrowe, języki programowania komputerowego języki sztuczne. Nie są otwarte, ani nie są elastyczne, nie podlegają ewolucji, nic się nie starzeje, ograniczone do wąskiej dziedziny. W zestawieniu z nimi widzimy język naturalny, który jest idealnym kodem, narzędzie porozumiewania się doskonałe, coś uniwersalnego, służy wszystkim posługujących się tym językiem w różnych dziedzinach.

KLASYFIKACJA TYPOLOGICZNA

Cechy wspólne – podobieństwa systemowe w zakresie zawartej w języku informacji gramatycznej

Podstawą klasyfikacji są różne elementy mowy: fonologiczne, prozodyczne, morfologiczne, składniowe, leksykalne, fonetyczne itp.

Typologia języków według kryterium morfologicznego – pozwala wydzielić języki fleksyjne, aglutynacyjne, alternacyjne, analityczne i polisyntetyczne.

W językach fleksyjnych podstawowymi jednostkami gramatycznymi są morfemy (zwykle końcówki), w których skumulowana jest pełna informacja gramatyczna.

Języki fleksyjne – podstawowe jednostki – morfemy, w których skumulowana jest informacja gramatyczna. Przymiotnik: liczba, rodzaj, przypadek. Do języków fleksyjnych zaliczamy większość języków słowiańskich, w tym polszczyznę, a także niektóre języki romańskie oraz łacina.

Języki aglutynacyjne – przypominają języki fleksyjne – morfemy aglutynacyjne (w odróżnieniu od morfemów fleksyjnych) charakteryzują się tym, że mają tylko jedną funkcję (cząstka by powoduje tryb przypuszczający). Do tych języków należą ugrofińskie, języków Bałtu i język turecki, język drabdyjski.

Języki alternacyjne - zalicza się do nich języki semickie (funkcje gramatyczne pełnią różnego rodzaju wymiany głoskowe, oboczności). W polszczyźnie może być coś takiego jak wymiany głoskowe, które występują w formach czasownikowych różniących się aspektem, np. rzucić-rzucać, przynoszę-przyniosę.

Języki analityczne – wykorzystują w funkcji gramatycznej wyrazy posiłkowe, np. będę robić, będę czytała. Takimi językami są: język chiński, angielski, nowoperski, bułgarski

Języki polisyntetyczne – inkorporacyjne, informacja gramatyczna włączana jest na różne sposoby do podstawowych jednostek ciągu językowego (do wyrazów, zdań). Ten typ języków reprezentują języki paleoazjatyckie, języki Indian amerykańskich, niektóre języki kaukaskie. Ich właściwości w jakiś sposób możemy oddać na przykładzie wyrazu-zdania, np amerajkiści – pochodzi z języka ajnoskiego (mieszkańcy Sahaliji), odpowiada polskiemu zdaniu: Oni Cię zabiją.; Am – 1 i 2 osoba podmiotu, e – afiks 2 osoby, raj – umrzeć, ki – zrobić, żeby coś się stało, ści – liczba mnoga.

Właściwości prozodyczne języków, czyli funkcję czy rodzaj akcentu, intonacji czy iloczasu. Do języków prozodycznych, w których te cechy wykorzystywane są w funkcji gramatycznej, zalicza się język rosyjski, czeski czy łaciński. Polszczyzna i wiele innych języków należy do języków nieprozodycznych. Ze względu na akcent wyróżniamy języki o stałym i niestałym akcencie. Wśród języków o stałym akcencie mamy języki, w których akcent pada na początek wyrazu (np. czeski, węgierski, fiński, mongolski), na koniec (język francuski, armeńsłd, khmerski), na przedostatnią sylabę w wyrazie (język polski, włoski) czy na trzecią od końca (język macedoński).

KLASYFIKACJA GENETYCZNA

Teoria nostratyczna. c językoznawca Hokier Pedersen, przedstawiciel – Rosjanin Władysław Illicz-Switycz. Według teorii nostratycznej można mówić o wspólnym prajęzyku dla języków indoeuropejskich, semito-chamickich, ałtajskich, uralskich, drawidyjskich i kaukaskich. Dowodem na wspólne źródło tych języków jest podobieństwo zaimków osobowych oraz sposobu wyrażania negacji.

TYPY JĘZYKÓW – CECHY FONOLOGICZNE

Właściwości systemów fonologicznych są różne w różnych językach. Zwykle spółgłoski są liczniejsze w systemie fonologicznym języków naturalnych. Jeżeli przewaga sięga ponad 70% to takie języki nazywamy spółgłoskowymi. Do takich języków należą: kaukaski, gruziński, polszczyzna.

Języki samogłoskowe – samogłoski stanowią tylko nieco ponad 30%. Takim językiem jest francuski, pewne języki polinezyjskie

W klasyfikacjach typologicznych można wykorzystać też właściwości prozodyczne języków, czyli funkcję czy rodzaj akcentu, intonacji, iloczasu. Do takich języków prozodycznych, w których te cechy wykorzystane są w funkcji gramatycznej zalicza się: rosyjski, czeski, łaciński.

Polski należy do języków nieprozodycznych.

Ze względu na akcent: stałe i niestałe (akcent na początku wyrazu, na końcu języka: francuski, armeński, khmerski, przedostatnia sylaba: polski, włoski, trzecia od końca w języku macedońskim).

Żadne z tych klasyfikacji nie dają czystych typów językowych.

Języki indoeuropejskie – należą do nich: anatolijski (nie zachowały się, były przed Chrystusem), toharski (nie zachował się), greckie (język grecki), italskie (włoski, francuski, portugalski, hiszpański, kataloński, retoromański (Szwajcarska, Austria, Północne Wlochy), sardyński, rumunski, mołdawski.

Języki celtyckie – irlandzki, szkocki, walijski, bretoński; wymarłe: galijski, konwalijski, majski.

Języki germańskie – niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki (Belgia), niderlandzki, fryzujski, duński, szwedzki, norweski, islandzki, (Jakiś z wysp owczych), język Żydów europejskij: jidysz, i kolonistów Afryki południowych: afrykański

Języki indoirańskie – sanskrypt, staroperski, nowo indyjskie, nowoiramskie, język dardyjski

Języki bałkańskie – albański,

Języki bałtyckie – litewski, łotewski, wymarłe: kurski, pruski, jaćwieski

Języki słowiańskie, górny-dolno łużycki, słoweński, bułgarski, macedoński, serbsko-chorwacki, rosyjski, ukraiński, białoruski, czeski, słowacki, polski, język staro-cerwkieno-słowianski, połabski (wymarł w XVIIIw.), dialekt słowiński,

TEORIA AKTÓW MOWY AUSTINA

Lokucja – bezpośrednia zawartość komunikatu językowego, czyli jego materia (ciąg artykułowanych dźwięków) i znaczenie (ciąg jednostek znaczących), tj. morfemów, wyrazów, syntagm). Wartość lokucyjną ma każdy akt mowy, o ile nie jest jakąś nierozszyfrowaną artykulacją; należy do semantyki

Illokucja – aspekt aktu mowy, w którym każdemu wypowiadanemu ciągowi językowemu towarzyszy jakaś intencja. Akty illokucyjne mogą mieć różny charakter. Są w śród nich m.in. sądy, stwierdzenia, podziękowania, deklaracje, rozkazy, komendy, obietnice, prośby, kondolencje, przeprosiny itd. zwykle każdy z typów illokucji ma jakąś prototypową formę językową. Ten sam typ illokucji może być realizowany w najróżniejszy sposób, często daleko od konwencji; należy do pragmalingwistyki.

Perlokucja – odnosi się do skutku jaki wywiera dana wypowiedź na odbiorcy. Chodzi tu o reakcję, jaką przejawia ktoś po usłyszeniu jakiegoś (kierowanego do niego) ciągu językowego. Czyjeś słowa mogą nas rozśmieszyć, zasmucić rozdrażnić, zmusić do działania, skłonić do rezygnacji; należy do pragmalingwistyki.

MORFEMY I ICH FUNKCJE

Morfem - najmniejszy element stanowiący połączenie kształtu fonologicznego (jednego fonemu lub ich ciągu) i znaczenia (funkcji). Najmniejszy znaczy to, że dalej nierozkładalny na elementy znaczące (jedynie na diakryty).

Funkcje morfemów są dwojakie: a)semantyczna - odniesienie do zjawisk pozajęzykowych b) syntaktyczna - sygnalizowanie relacji wewnątrztekstowych.

FUNKCJA AKCENTU W JĘZYKU - pozwala wyznaczyć granicę wyrazów.

Semantyka – podstawowa staje się relacja znaku do przedmiotu zastępowanego przez znak (znaczący).

Syntaktyka – najważniejsza jest relacja danego znaku do innych znaków (relacja syntaktyczna).

Pragmatyka – najistotniejsze są relacje znaku i jego użytkowników (nadawców i odbiorców) – relacje pragmatyczne.

Semiotyka/Semiologia - tradycja intelektualno-badawcza na pograniczu filozofii, językoznawstwa, logiki, teorii informacji i humanistyki, w której głównym przedmiotem zainteresowań jest znak, jego własności i funkcje. W odróżnieniu od semiotyki logicznej, wywodzącej się od Peirce'a, Wittgensteina i Carnapa, semiologia nie jest jasno określoną dyscypliną naukową ani akademicką. Badania semiologiczne rozwinęły się późno i do dziś ich zakres nie jest dokładnie ustalony. Początkiem intelektualnej tradycji semiologii jest Kurs językoznawstwa ogólnego de Saussure'a. De Saussure w dziele tym postulował utworzenie nowej nauki – semiologii – której ośrodkiem zainteresowania miał stać się znak. Znak miał być w tej nauce ujęty przede wszystkim w kontekście swojego funkcjonowania społecznego, a sama nowa nauka miała stać się podstawą odnowionego językoznawstwa. Odnowione językoznawstwo jako nauka o pewnym rodzaju znaków, znakach językowych, miało być częścią semiologii jako ogólnej nauki o wszystkich znakach. Tak rozumiana semiologia rozpowszechniła się w humanistyce drugiej połowy XX w. za sprawą ściśle inspirującego się dziełem de Saussure'a strukturalizmu. Zasadnicze założenia semiologii ukształtowały się pod wpływem rozwoju strukturalistycznej semantyki językoznawczej. Semiologowie uznają, że by znak mógł funkcjonować, musi on być osadzony w zbudowanym analogicznie do systemu językowego systemie znaków zwanym kodem. Kod prócz zasobu znaków (słownika) zawiera także zestaw kategorii formalnych umożliwiających grupowanie elementów słownika w klasy pozostające między sobą w określonych relacjach (gramatykę) oraz zestaw reguł, umożliwiających konstrukcję z elementów słownika złożonych komunikatów (składnię). Semiologowie dzielą relacje między znakami na paradygmatyczne, tj. relacje między znakami w systemie językowym, oraz syntagmatyczne, tj. relacje między znakami w określonej, konkretnej wypowiedzi. W samych znakach semiologia wyróżnia plan wyrażania (signifiant – znaczące, zewnętrzną formę dźwiękową i – wtórnie – graficzną znaku) oraz plan treści (signifié - znaczone; paralelną wobec planu wyrażania warstwę znaku konstruującą jego sens). Znaczenie semiologia rozumie jako właściwą dla danego systemu językowego całość, podzielną na elementarne i niepodzielne jednostki sensu. Fundamentalne dla semiologicznego rozumienia pojęcia znaku jest umieszczanie tzw. "zjawisk znakowych" w procesie komunikacji, w ich związku z nadawcą i odbiorcą znaku, w powiązaniu z sytuacją nadawcy i odbiorcy, także w kontekście społecznym procesów komunikacyjnych. Niektórzy semiologowie (np. Pierre Guiraud w dziele Semiologia, przekł. pol. Warszawa 1974) definiują semiologię wąsko – jako naukę o wszystkich systemach znaków, które nie są systemami znaków językowych. Przeważa jednak szerokie rozumienie semiologii – prócz systemów znaków językowych semiologowie zajmują się społecznymi formami komunikowania się, takimi jak ceremonie, obrzędy, ubiór, formy towarzyskie. Szczególne znaczenie zdobyła sobie semiologia jako teoria kodów estetycznych – ukonstytuowała się ona w osobny nurt w badaniach literackich.

PLAN TREŚCI, PLAN WYRAŻANIA

Semiologowie dzielą relacje między znakami na paradygmatyczne, tj. relacje między znakami w systemie językowym, oraz syntagmatyczne, tj. relacje między znakami w określonej, konkretnej wypowiedzi. W samych znakach semiologia wyróżnia plan wyrażania (signifiant – znaczące, zewnętrzną formę dźwiękową i – wtórnie – graficzną znaku) oraz plan treści (signifié - znaczone; paralelną wobec planu wyrażania warstwę znaku konstruującą jego sens)

JĘZYKI POZYCYJNE

Języki pozycyjne – języki w których każda część zadania ma swoje ustalone miejsce, które pozwala na zachowanie sensu wypowiedzi (np. język angielski). Języki pozycyjne to zwykle języki izolujące i przeciwstawia się im języki fleksyjne. Zmiana pozycji części zadania następuje w przypadku inwersji, czyli zamienności części zdania przy stawianiu pytań, czy zastosowaniu czasowników silnych jak np. can w języku angielskim. Językami pozycyjnymi są na przykład angielski, francuski, chiński i paszto.

JĘZYKOZNAWSTWO MATEMATYCZNE

lingwistyka matematyczna, dział językoznawstwa, w którym stosuje się metody matematyczne; powstał w latach 50. XX w.; 2 główne kierunki: syntetyka — badający różne typy gramatyk formalnych, związany z informatyką; analityka — zajmujący się konstruowaniem formalnych modeli struktury języków naturalnych i ich fragmentów.

JAN B. DE COURTENAY - Rozgraniczył pojęcia statyki i dynamiki języka, gdzie pierwsza bada prawa jego równowagi, a druga jego historyczne przemiany. Rozróżnił jako pierwszy pomiędzy językiem – abstrakcyjnym zbiorem elementów, a mówieniem – realizacją owego systemu przez poszczególne jednostki. Wspólnie z uczniem i najbliższym współpracownikiem, Mikołajem Kruszewskim, wysunął tezę, że język jest spójnym systemem złożonym z szeregu pomniejszych składników. Przedstawili także jako pierwsi pojęcie fonemu. W późniejszych pracach Baudouin de Courtenay rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma).