Wykład fakultatywny (semestr zimowy)
KULTUROWE REPREZENTACJE CIAŁA
Prowadzący: dr Ireneusz Szczukowski
Zaliczenie:
- Ocena dostateczna – przytomna obecność/uczestnictwo w zajęciach
- Ocena dobra i bardzo dobra – rozmowa zaliczeniowa lub praca pisemna (do 2. tygodnia stycznia), np. cielesność w kulturze buddyzmu, analiza Księgi XIV św. Augustyna; cielesność w kulturze masowej max. 5 stron A4
Wykład nr 1, 1 października 2009
SPOSOBY BADAWCZE FUNKCJONOWANIA CIAŁA W KULTURZE EUROPEJSKIEJ (W PORZĄDKU CHRONOLOGICZNYM)
W latach 30. XX wieku – socjolog, badacz Marcel Mauss (1872-1950) zaczął tworzyć techniki badawcze funkcjonowania cielesności; współcześnie są one uważane za archaiczne, nieodzwierciedlające odpowiednio rzeczywistość.
Koncepcja Maussa: w kulturze człowiek panuje nad swoim ciałem za pomocą określonych technik.
Techniki ciała to sposoby, jakimi ludzie w rozmaitych społeczeństwach na zasadzie tradycji posługują się swoim ciałem.
Nie istnieje żaden uniwersalny wzorzec zachowań człowieka, który dotyczy cielesności.
To co wydaje się naturalne (min. chodzenie, spanie) wynikają z określonej kultury, w której człowiek żyje.
Podział technik:
- technika rodzenia i położnictwa
- technika dyscyplinowania cielesności dziecka
- techniki okresu młodzieńczego – zwłaszcza rytuały inicjacji seksualnej w kulturach pierwotnych
- techniki u ludzi dorosłych: odpoczynek, pielęgnowanie ciała, technika spożywania pokarmu i picia napojów.
Dygresja: „Czystość i brud” Vigarelliego – pierwsza praca, która zawierała wskazówki/zasady przestrzegania higieny, XVIII wiek; warto obejrzeć/przeczytać „Pachnidło”.
Koncepcja Norberta Eliasa, autora „Przemian obyczajów w cywilizacji zachodniej”.
Analiza historyczna sposobów, w jaki człowiek dostrzegał swoją cielesność.
W kulturze europejskiej zachodzi proces cywilizowania ciała (proces historyczno-kulturowy); zachowujemy się tak a nie inaczej, gdyż jesteśmy zdeterminowani otaczającą kulturą. To co fizjologiczne podlega procesowi cywilizowania (kwestia negliżu, jedzenia, spluwania itp.).
Przedmiot badań obejmuje średniowiecze i renesans, zwłaszcza analizę prac i sztuk Erazma z Rotterdamu „Podręcznik dobrego zachowania” – min. jak używać widelca.
Powyższe techniki zostały zbogacone przez Michela Foucault w dziełach „Historia seksualności”, „Nadzorować i karać”.
Założenia:
Ciało nie istnieje poza postrzeganą kulturą.
Ciało jest nieustannie dyscyplinowane przez władzę różnego rodzaju
Władza języka opisu, która próbuje objaśnić czym jest cielesność, władza dyskursu ??
Bada znaczenie seksualności w antyku (seksualność podporządkowana regułom prokreacji) i średniowieczu (to, co duchowe warunkuje to, co cielesne – władza chrześcijańska)
Jw. Warunkują sposób widzenia seksualności obecnie.
Dygresja: kultura masowa to swego rodzaju władza dyskursywna, która również wskazuje jak kreować swe ciało.
Dyscyplinowanie ciała za pomocą ideologii przyjmuje konkretny wyraz w instytucjach takich jak więzienie czy szpital.
Np. do XVIII wieku ciało skazańca nie miało żadnej wartości, był poddawany licznym torturom cielesnym, a po ścięciu głowy dodatkowo jeszcze je rozczłonkowano.
Bada akademiki w aspekcie przestrzeni – należało tak budować internaty, aby uniemożliwić kontakty seksualne (przede wszystkim homoseksualne).
Dyscyplinowanie ciała – sposób rozumienia samego siebie oraz stosunku między mass media i instytucjami do cielesności.
Gay&lesbian studies – czyli badania dotyczące odmienności seksualnej gejów i lesbijek.
- homoseksualność także istnieje w kulturze i ma swoje kulturowe reprezentacje; bada się przede wszystkim kulturę Grecji antycznej.
- kategoria opresji kulturowej – jak homoseksualista ma ją okazywać?
- stworzenie nowego sposobu swej seksualności.
(ciekawostka: „Lubiewo” – pierwsza polska gejowska książka autorstwa Michała Witkowskiego)
- cielesność pokazywana przez manifestację (np. noszenie przez mężczyzn damskich strojów i na odwrót).
Queer studies – badania których celem jest pokazanie, że człowiek nie ma jednej, trwałej tożsamości; może przybierać różne maski społeczne; ta kategoria potwierdza istnienie kategorii homoseksualności (queer – odmieniec, obraźliwie o homoseksualiście).
Dygresja: LGBTI studies – studia nad lesbijkami, gejami, biseksualistami, transseksualistami i inter…?
Wykład nr 2, 8 października 2009
CIAŁO W BIBLII
Księga Rodzaju
Literatura: myśliciel żydowski: Claude Tresmontant „Esej o myśli hebrajskiej” Kraków 1996
Ciało jest czymś dobrym
Hebrajskie określenia człowieka:
Nefesh -> życie, ożywienie
Basar -> byt żyjący, ciało/człowiek żyjący
Rauch -> tchnienie boże, duch boży
Człowiek jest psychofizyczną jednością, posiada uduchowione ciało
Translacje: grecka i łacińska (Wulgata IV w.)
| hebrajski | greka | łacina |
|---|---|---|
| RAUCH | PNEUMA | SPIRYTUS |
| BASAR | SARX (SOMA) | CARO (CIAŁO) |
| NEFESH | PSYCHE | ANIMA |
Pneuma i psyche odnoszą się do ducha człowieka
Psychofizyczna jedność porzucona na rzecz dualizmu; człowiek będzie składał się z dwóch przeciwstawnych pierwiastków: duszy i ciała
Opowieść biblijna -> mitologiczna (księgi dydaktyczne i proroków)
Filon z Aleksandrii II w. p.n.e. i Ojcowie Kościoła
Pierwotnie Księga Rodzaju mówi, że człowiek jest jednością psychofizyczną, nie wskazuje pochodzenia człowieka pod względem biologicznym/przyrodniczym
Księga Rodzaju jest hymnem (podobnie jak Księga Proroków i Pieśni nad Pieśniami), którego treść przedstawia świat jako doskonały, bo został stworzony przez Boga
Ciało – psychofizyczna jedność, nie część człowieka, ale całość; określenie istoty żyjącej
„za Tobą, Panie, tęskni moje ciało”
Związane z boskim tchnieniem (tchnienie życia), wyraz znikomości i kruchości człowieka (basar)
Księga Izajasza: wszelkie ciało jest jakby trawa -> symbol przemijania, kruchości
Seksualność człowieka: „bądźcie płodni i rozmnażajcie się” -> potomstwo u Hebrajczyków i Izraelczyków jest błogosławieństwem Jahwe
Księga Kapłańska: zakazy i nakazy dotyczące cielesności
II/III w. p.n.e. wpływy hellenistyczne na Biblię (na myślenie Hebrajczyków)
Szeol (hebr. שאול) w Starym Testamencie, a przede wszystkim we wczesnym judaizmie, miejsce pobytu zmarłych, pozbawionych wszelkiej radości istnienia i życia.
Pierwotny judaizm -> nie wie, co dzieje się z człowiekiem po śmierci; nie wiadomi, czy wyznawali wiarę w życie pośmiertne
w późniejszym czasie: po śmierci człowiek istnieje jako cień w Szeolu (REFAI -> egzystencja na granicy bytu i niebytu); Szeol nie ma nic wspólnego z niebem czy piekłem
Bóg będzie sądzić ludzkość w czasie nadejścia Proroka
Życie jest błogosławieństwem, śmierć to oddzielenie człowieka od błogosławieństwa
Księgi dydaktyczne: Księgi Mądrości
„śmiertelne ciało przygniata duszę”
„ziemski przybytek obciąża lotny umysł”
Po śmierci czeka człowieka zapłata lub kara za jego życie
W etyce judaistycznej istniało siódme przykazanie dotyczące seksualności
Nowy Testament
Soma (sarx) czasami oznacza ciało, a czasami zwłoki
Ewangelia wg św. Jana: logos staje się ciałem (sarx), tj. staje się człowiekiem z ciała i duszy
Męka Chrystusa -> potwierdzenie człowieczeństwa, wyznacza sposób widzenia ciała
Herezja: Chrystus posiadał ciało pozorne -> niby nie cierpiał-> doketyzm
Koncepcja: Chrystus zmartwychwstał w uwielbionym ciele, ciele przebóstwionym
Listy św. Pawła: pisze o człowieku zewnętrznym i wewnętrznym
należy przekształcić swoje ciało na wzór ciała chrystusowego
ciało jest słabe, ale może zmartwychwstać jako ciało doskonałe, przebóstwione
Listy do Rzymian: opozycja pomiędzy sarx a pneuma
sarx dotyczy człowieka grzesznego, a pneuma to synonim łask, nowego człowieka żyjącego przez łaskę
walka pomiędzy człowiekiem wewnętrznym (pneuma) a zewnętrznym (sarx)
człowiek może osiągnąć ciało chwalebne poprzez połączenie z Chrystusem
Wykład nr 3, 15 października 2009
CIAŁO WE WCZESNYM CHRZEŚCIJAŃSTWIE
Bibliografia:
Ryszard Przybylski „Pustelnicy i demony” Kraków 1994
Przemysław Nehring „ Dlaczego dziewictwo jest lepsze niż małżeństwo? Spór o ideał chrześcijaństwa zachodniego” Toruń 2005
Peter Brown „ Ciało i społeczeństwo. Mężczyźni, kobiety, abstynencja seksu we wczesnym chrześcijaństwie” Kraków 2006
plus wszelka literatura autorstwa Ojców Kościoła
interpretacja alegoryczna Księgi Genesis – tekst biblijny posiada 2 sensy: dosłowny i duchowy; wg Ojców Kościoła jest opowieścią symboliczną, z której (ogólnie – z całej Biblii) należy wyłuskać obydwa znaczenia.
Patrystyka (łac. patristica, od gr. πατήρ) – nauka starożytnych i wczesnośredniowiecznych Ojców Kościoła (Patres), także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, jako pewną całością. Patrystyka jest ściśle powiązana z dogmatyką (a konkretnie z historią dogmatów), odnoszącą się do jej okresu starożytnego. W tejże gałęzi teologicznej do norm nauki wiary należy tzw. consensus patrum, czyli jednomyślność Ojców Kościoła w sferze moralności.
Ojcowie Kościoła:
kościół wschodni
- Orygenes
- Klemens Aleksandryjski
- Grzegorz z Nyssy
kościół zachodni
- Św. Augustyn
- Św. Hieronim
Orygenes (zmarł ok. 253 roku)
W dziele „O zasadach” objaśnia jak należy interpretować Biblię
Opowieść o stworzeniu świata jest alegoryczna – w intelekcie boskim istniały wszystkie byty; stopniowo niektóre byty/duchy oddalały się od Absolutu i w końcu przyjmują postać cielesną, powstaje człowiek (oddalony od Boga)
Księga Rodzaju: to co duchowe na skutek grzechy zostało połączone z ciałem; Adam i Ewa nie mieli ciała przed upadkiem; grzech pierworodny -> duch przyjmuje ludzie ciało
Zachowanie dziewictwa jest warunkiem powrotu do symbolicznego człowieka adamicznego, który istniał przed wygnaniem z Raju
Grzegorz z Nyssy
Czytał prace Orygenesa, przejął jego koncepcje, fascynował się też neoplatonizmem
Napisał „O stworzeniu”
Koncepcja: obecna kondycja człowieka (podział na to co męskie i żeńskie) jest tylko i wyłącznie śladem człowieka adamicznego
Kategoria czystości (gr.) KATHΆROTES
Adam jest symbolem doskonałego człowieka, który obcuje z Bogiem
Słowa „mnóżcie się…” mają znaczenie duchowe -> pogłębienie swojej cnoty, więzi ze Stwórcą
Dopiero po grzechu pierworodnym mogło odbyć się cielesne połączenie pomiędzy Adamem i Ewą
Człowiek wkracza w „czas” po wyjściu z Raju (gdzie panował bezczas); czas = cierpienie, przemijanie, śmierć, cielesność; aby nie ulec czasowości należy zachować wstrzemięźliwość i dziewictwo (ogólnie asceza) -> to próba wyjścia człowieka z czasu, próba zjednoczenia ze Stwórcą
Cielesność ulega zmianie – w Raju było nieśmiertelne/niepożądliwe, poza nim stało się śmiertelne/pożądliwe
W człowieku nieustannie walczy duch i ciało
Św. Hieronim (żył ok. IV wieku)
Przełożył z greki na łacinę komentarze Orygenesa do Pieśni nad Pieśniami
Również fascynował się neoplatonizmem i alegorią/symboliką
Uważał, że można stworzyć wspólnotę dusz i umysłu z kobietami (komplementacja lektur); kobieta ma w sobie serce, w którym jest pomieszczona cała biblioteka
Radykalnie zmienia swój pogląd -> życie chrześcijańskie to życie pustelnicze, a nie we wspólnocie, a zwłaszcza z kobietami-dziewicami
Czytał pisma Ewergiusza z Pontu; pierwszą pokusą czyhającą na pobożnego pustelnika to kobieta: „ demon rozpusty przybiera kształt nagiej kobiety”; należy cały czas umartwiać te bestie w cielesności
Przeciwnik tezy z dzieła Joviniana pt. „O równości małżeństwa i dziewictwa”; kontr argument w dziele „Dziewictwo zawsze stoi ponad małżeństwem”; Hieronim uważał, że małżeństwo to kapitulacja ducha wobec ciała
Uważał, że wdowiec/wdowa nie powinni ponownie wchodzić we związki małżeńskie, gdyż drugie małżeństwo to zamieszkanie w domu publicznym
Każdy stosunek seksualny jest związany z tym, co nieczyste; uważał podobnie jak inni Ojcowie Kościoła, że Adam i Ewa żyli w celibacie, ich obcowanie ze sobą było czysto duchowe
W listach do kobiet i mężczyzn pisał, aby uczyli się świętej wyniosłości, tj. dziewictwa
Św. Augustyn
Najważniejsze dzieła: „De civitate Dei” (XIV księga jest o cielesności)
„O wartościach w małżeństwach”
„Contra Julian”
„Confesiones” -> pisze otwarcie o własnej seksualności; żądza cielesna pojawia się w okresie dojrzewania; odrzucenie seksualności - walka między duchem i ciałem
Żył w konkubinacie przez 13 lat, miał z tą kobietą dziecko; gdy jego matka postanawia go wyswatać z inną, konkubina wyjeżdża a on sam postanawia swe życie poświęcić Bogu
Nawiązuje liczne męskie przyjaźnie, rozmawiają o filozofii; wg Augustyna kobieta nie nadawała się do przyjaźni czy filozofowania
Koncepcja seksualności u św. Augustyna 22 października 2009
Adam i Ewa obcowali ze sobą w Raju; panowała harmonia duszy i ciała
Po grzechu pierworodnym: ciało/seksualność zaczyna umykać władzy ducha, walczy z nim
W Liście: przeciwko popędowi seksualnemu musi walczyć wszelka czystość; dysonans pomiędzy tym, co cielesne a tym co duchowe-> zachowanie wstrzemięźliwości seksualnej
Księga XIV w „O państwie”: nędza egzystencji – lubieżność wymyka się umysłowi; człowiek brzydzi się swej seksualności, dlatego akt seksualny odbywa się w nocy
Obraz człowieka przed upadkiem (możemy go poznać po tym, co dzieje się po zmazie); jak Adam i Ewa ze sobą obcowali:
Ich ciała były podporządkowane woli
Nie odczuwali żadnej rządzy cielesnej (używali swych rodnych członków jak innych wedle swej woli; brak lubieżności)
„O wartościach w małżeństwach” – czym ma być małżeństwo:
- PROLES -> prokreacja, chrześcijańskie wychowanie dzieci
- FIDES -> wierność małżeńska, spełnienie małżeńskich obowiązków
- SACRAMENTUM -> trwałość małżeństwa
Etyka seksualna (do XVII wieku):
- ciało, cielesność, płciowość -> podporządkowanie prokreacji
- przyjemność -> coś niegodnego człowieka
Dyskursywizacja chrześcijańska -> wszystkie akty seksualne nie-prokreacyjne były uważane za grzech
- penitencjały – księgi przeznaczone dla spowiedników
- kwestie i role spowiednika (pytania dotyczące pożycia małżeńskiego):
1. grzeszne zachowania podczas obcowania; techniki seksualne
2. nie wolno obcować podczas adwentu, postu, ciąży, w obecności świętych obrazów itp.
3. czy petent nie odczuwał przyjemności – to miała być tylko prokreacja
- model ascetyczny -> niechęć wobec ciała/przyjemności
- obsesje mnichów warunkował sposób podejścia do seksualności osób świeckich
Dyscyplinowanie ciała
- nieustannie należało zmagać się z własną przyjemnością/ciałem
Miłość do świata/przyjemności to grzech, bo wtedy człowiek odchodzi od Stwórcy
Dualizm antropologiczny: duch rządzi ciałem
Dualizm metafizyczny: rzeczywistość doczesna podporządkowana życiu religijnemu, aby zagwarantować sobie życie w Raju po śmierci
Teologia oparta na VANITAS (barok, kaznodziejstwo):
- Gustav Thils „Teologia rzeczywistości ziemskich”
- kazania barokowe -> też tematyka płciowości, małżeństwa
- kaznodzieja Tomasz Młodzianowski zinterpretował Księgę Genesis; jak wyglądało rajskie życie; odnosił się do św. Hieronima:
->Adam i Ewa żyli w panieństwie, Raj był rajem a nie klasztorem; obcowanie = konwersacja
->Adam i Ewa żyli jako aniołowie; byli pannami (dziewicami)
-cnota czystości była zwierciadłem Trójcy Przenajświętszej
- antyteza tłuste – chude
nieczyste – czyste
->wszelkie posty warunkują na pożądliwość seksualną
->konsekwencją nie przestrzegania postu będzie rozkładające się ciało grzesznika
Wykład nr 4, 29 października 2009
CIAŁO ŚWIĘTE
Literatura i cytaty:
Hans Belting „Antropologia obrazu” Kraków 2007
„Jedynym ciałem liczącym się w teologii było ciało, w które wcielił się Bóg.”
J. le Goff „Historia ciała w średniowieczu” Warszawa 2006
„W średniowieczu ciało jest miejscem paradoksu – z jednej strony chrześcijaństwo nieustannie je kiełzna, z drugiej – jest ono gloryfikowane poprzez cierpiące ciało.”
Księga Izajasza rozdział 53 -> figura męża boleści
Psalm 22 -> obraz cierpiącego ciała
List św. Pawła do Filipian rozdział 2 -> KENOSIS (łac. pustka) – wyciszenie samego siebie; Bóg w akcie kenozy; cierpienie Chrystusa na krzyżu
Sobór w Efezie( 431r.) i Chalcedonie (451r.) -> kwestia człowieczeństwa; bóstwo i człowieczeństwo Jezusa
Mistyka średniowieczna XIII wieku:
- Opisują mękę/cierpienie Chrystusa na krzyżu w sposób dosadny, brutalny; akcentują człowieczeństwo Chrystusa
- Mistycy:
- Brygida Szwedzka
- Bernard z Clarvaux
- Katarzyna z Sieny
- Franciszkanie
- Teksty mistyczne/ascetyczne są zabarwione pobożnością, pasyjne, posiadają dobry styczne podejście do cierpienie (dobrym -> akceptacja cierpienia)
W XIII-XIV wieku rozwijają się przekazy apokryficzne -> pisma o szczegółach męki Chrystusa, to co przemilczeli Apostołowie; dookreślenie czym było biczowanie czy ukoronowanie cierniem; zmysłowość/naoczność przedstawienia; epatowanie cierpieniem Chrystusa; też fantazmaty (urojenia, wytwór wyobraźni).
- Apokryfy miały funkcję perswazyjną – nakłonienie odbiorcy do zmiany życia poprzez pokazanie schańbionego ciała Chrystusa jako idealny przykład.
Kazania barokowe (nawiązanie do mistyki średniowiecznej) – min. Tomasza Młodzianowskiego (XVII wiek):
- Dookreślenie tego, co Biblia mówi o umęczonej twarzy Chrystusa
- Brutalne wizualizacje np. śliny – aspekt tego co nieczyste (tak jak inne wydzieliny-> obrzydzenie)
- Alegoryczny obraz bezgrzeszności Chrystusa i grzesznych oprawców
- Kategoria mięsności ->epatowanie tym, co łączy się z krwią, wnętrznościami, wydzielinami
- Skóra-mięso-kości -> kolejność odsłonienia cierpiącego ciała
- Chrześcijaństwo wprowadza cierpiące ciało
- Wyniszczenie habitu człowieczeństwa
- Życie człowieka kończy się rozkładem ciała
Ciało święte-> ciało, które cierpi, które jest poddawane katowi, rozczłonkowane, podlega rozkładowi, cierpieniu i śmierci
Imitatio Christi -> naśladowanie Chrystusa; koncentracja na cierpieniu, zadawanie sobie cierpienia (w odniesieniu do mistyków i ascetów)
- Dyscyplinowanie ciała (Foucault) -> hartowanie, umartwianie się, kochać się w umartwianiu
Hagiografie min. Floriana Jaroszewicza – opisy umartwiania się osób świeckich i nie tylko: noszenie włosiennic, kolczastych łańcuszków, dyscyplinowanie się, bicie
- Umartwianie się zamieniało się w masochizm, min. Elżbieta Gostońska
- Bractwo kapowników -> podczas Wielkiego Postu wychodziło na ulice i umartwiało się poprzez biczowanie; wielki spektakl, dużo łez, jęków, krwi…
Im więcej dyscyplin, umartwiania się itp. -> tym ciało nie rozkładało się po śmierci, a co za tym idzie-> stawało się święte fantazmaty (urojenia, wytwór wyobraźni)
Wykład nr 5, 5 listopada 2009
CIAŁO W TRAKTATACH FIZJONOMICZNYCH
Fizjonomika (od gr. φύσις natura i γνώμων wskazówka, oznaka) pseudonauka utrzymująca, że wygląd twarzy, jej cech charakterystycznych decyduje u człowieka o jego przynależności do określonej grupy charakterologicznej, a nawet może decydować o powodzeniu w życiu i całym losie. Fizjonomicy przewidują lub rozpoznają właściwości umysłowe i postawy uczuciowe badanego na podstawie twarzy, postury i czynności wykonywanych bezwiednie. Najwięcej wiadomości uzyskują jednak z twarzy.
Fizjonomika pojawiła się już w czasach starożytnych, lecz swój renesans miała w XVI wiek przede wszystkim w podręcznikach do retoryki, gdzie przypominają, że ludzka twarz ujawnia duszę człowieka.
I/II/III wiek n.e. -> Kwintylian i Cyceron: retor absolutnie panuje nad swoimi emocjami, nie są widoczne na twarzy mówcy.
XVI wiek: sposób ujmowania ciała -> człowiek powinien nieustannie panować nad swoim ciałem, aby nie zdradzić tkwiących w nim namiętności.
Wygląd ciała/twarzy/gesty wiążą się z moralnym stanem człowieka; człowiek zachowywać twarz niczym głaz.
Ciało jest nośnikiem ducha; objawia to, co dzieje się w duszy człowieka.
Człowiek zewnętrzny -> ciało, człowiek wewnętrzny -> duch/dusza.
Civilité -> (fr.) ogłada; ciało ma wyrażać towarzyską ogładę.
W 1504 r. powstał traktat Bartholomeo Coclesa „Kompetendium fizjonomiki”
Powtarza tezy antycznych mistrzów
Korespondencja/analogia pomiędzy światem człowieka a światem zwierzęcym
Ciało ludzkie jest zbliżone w warstwie wizualnej do pewnych typów ciał zwierząt; poszukuje analogii; np. wół to alegoria zwierzęcia powolnego i leniwego
Jeśli człowiek posiada szeroki nos i duże oczy (tak jak wół), to jest powolny i leniwy
Ciało jest wyrazem mowy duszy; objaśnia treści ducha
Ciało ludzkie jest zbiorem znaków -> fizjonomika jako nauka o patrzeniu/sposobie interpretacji ciała jako zbioru znaków
Obsesja dwulicowości w traktatach fizjonomicznych
Może istnieć rozdźwięk pomiędzy fizycznością człowieka a ukrytą głębią
Np. małe oczy, mięsista twarz -> obłudnik, bo nie można nic wyczytać z jego malutkich ślepi, tj. z jego serca, które skrywa
Fizjonomista potrafi dostrzec zepsutą duszę; każda wada zostanie rozpoznana
Fizjonomika to sztuka patrzenia, sztuka ćwiczenia/wyostrzenia wzroku, szybka/bezbłędna ocena człowieka
Dwa kierunki związane z interpretacją fizjonomiki człowieka
Kierunek naturalistyczny -> łączy się z medycyną; poszukiwał elementów wspólnych pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem; poszukuje oznak choroby po wyrazie twarzy itp.
Kierunek astrologiczny -> łączy się z alchemią, astrologią, chiromancją, wróżeniem i ezoteryką
Eugenio Garin „Zodiak życia. Astrologia w okresie renesansu.” Wa-wa 2003
Cały człowiek to mikrokosmos, który odbija makrokosmos; ciało człowieka odpowiada ruchowi planet/gwiazd
Np. szukano rozmieszczenia gwiazd na twarzy człowieka lub linia papilarna też zdradzała układ jakiś planet
Szukano analogii pomiędzy sercem a słońcem/ głową a księżycem/ śledzioną a saturnem (wtedy człowiek jest melancholikiem)/ żółcią a marsem
Powstawały astrologiczno-anatomiczne atlasy -> człowiek pełen znaków i znaczeń, łac. homo signorom
Traktat Govania Babtisty Della Porta z połowy XVI wieku „ O ludzkiej fizjonomice”
Doszukuje się analogii pomiędzy ludzkim ciałem a światem zwierzęcym
Rezygnuje z poszukiwania analogii miedzy ciałem człowieka a kosmosem
Ciało komunikuje duszę człowieka
Liczne zoologiczne porównania np. odważny jak lew, uparty jak osioł
Człowiek powinien być fizjonomistą samego siebie, czytać swoje własne ciało
Doskonałość ciała miała potwierdzać doskonałość duszy (i analogicznie do niedoskonałości)
Człowiek miał ćwiczyć się nie tylko w patrzeniu na innych ludzi, ale zwłaszcza na samego siebie
XVII wiek -> wpływy filozofii Kartezjusza
Powszechne jest przekonanie, że ciało jest jedynie automatem, rzeczą rozciągłą, łac. rex extensa
Ciało nie komunikuje się z duszą, łac. res copitans
Ciało zostało wprowadzone w ruch/ życie przez krew
Ciao nie jest odbiciem ducha, ale zamkniętym systemem; może tylko manifestować to, co łączy się z samym ciałem
Sekcje zwłok będą decydowały o sposobie widzenia ciała
Polskie traktaty fizjonomiczne
Andrzej Glaber z Kobylina „Gadki” z pism wielkiego filozofa (Arystoteles) o składności człowieczych członków
Obyczaje człowieka (cnoty, wady) manifestuje ciało (znamiona, postawa itp.)
Aby człowiek potrafił odkryć wady/zalety u innych
Np. nos zawiesisty, długi -> gniew; nos płaski -> wieloznaczność
XVIII wiek – oświecenie
Początek wieku: traktaty fizjonomiczne stają się zabobonem
Koniec lat 60.: odrodzenie traktatów, które poszukują w cielesności samych wad/zalet
Tomas Wolter Lagver „Samotny sex. Kultura historii masturbacji.”
Wykład nr 6, 26 listopada 2009
CIAŁO GROTESKOWE
Literatura: Michaił Bachtin „Twórczość Franciszka Rablaisego a kultura ludowa średniowiecza i renesansu” Kraków 1975
Franciszek Rabelais „Życie Gargantui i Pantagruela”
Obraz ciała niedokończonego w kulturze ludowej, ciało, które zawsze się staje; dotyczy tego, co niskie
Dół materialno-cielesny -> to co wysokie zostaje sprowadzone do dołu, np. obrazowe, dosadne opisy trawienia jedzenia w żołądku, wszelkiego rodzaju opisy wzdęć i innych fizjologicznych zachowań; groteskowe przedstawienie części ciała: usta, brzuch, wytrzeszczone oczy, długi nos, nadęte policzki, zad.
Nurt ludowy widzi inaczej ciało niż autorzy moralitetów
- ciało jest czymś naturalnym
- odrzucanie koncepcji człowieka dualistycznego
- nie ma granicy między ciałem groteskowym a światem; ciało groteskowe pożera świat, jest też pożerane przez świat
- nie ma granicy między tym co zewnętrzne (skóra) a wewnętrzne -> zawartość brzucha, wydzieliny
Usta -> symboliczna wszechogarniająca gęba, ziejąca niezdrowym oddechem
Każdy członek ciała prowadzi własne życie
Najważniejsze wydarzenia w życiu ciała groteskowego: nieumiarkowane jedzenie i picie, defekacje, pocenie się, kichanie, ciało starcze, ciało rozszarpywane i ćwiartowane
Tematy związane z groteskowym ciałem:
- śmiech, bujna seksualność, ciało zapładnia i jest zapładniane, obsceniczna gestykulacja
- motyw Matki-Ziemi, która daje życie i je odbiera -> płodność ziemi i pochłanianie przez nią ciała
Groteskowe ciało wykorzystywane było w przedstawieniu piekła (inferno), gdzie zawsze jest rozczłonowane, pożerane i wydalane przez diabła
Staruszka Świata ANUS MUNDI
Ciało groteskowe w filmie:
- Passolini „Opowieści kanterberyjskie”, „Salo, czyli 120 dni Sodomy” (na podstawie dzieła Markiza de Sade), „Dekameron”
Ciało groteskowe w literaturze itp.:
- Sowizdrzałowie; kuś-> w języku staropolskim potocznie o męskim członku; „pochwalne” i „naganne” monologi
- Potocki „wszystko chodzi dookoła” tj. człowiek je mięso->odchody->bydło je gnój->człowiek je bydło… i tak ciąż
- Hieronim Morsztyn pisał o kile (no… kiła)
Wykład nr 7,8; 3/10 grudnia 2009
CIAŁO OTWARTE
Literatura: Anna Wieczorkiewicz „Muzeum ludzkich ciał” Gdańsk 2000
Piero Camporesi „Anatomia nicości; okrutna cielesność” [w] „Laboratorium zmysłów” Gdańsk 2000
Filip Aries „Człowiek i śmierć” Warszawa 1989
Alan Corbin „We władzy wstrętu” [w] „Społeczna historia poznania przez węch” Warszawa 1998
Renesans – wola poznania wiedzy, człowieka wpływa na rozwój nauk anatomicznych.
Od Arystoteles: ciało powierzchowne i to ciało, co ukrywa.
„Otwory ciała” wskazują na granicę z tym co zewnętrzne i z tym co wewnętrzne.
W średniowieczu ludzkie wydzieliny były symbolami kulturowymi (tworzyły sieć), co doprowadziło do sekcji anatomicznych.
Symbolika, język religijny: przez otwory ciała do wnętrzności mógł przedostać się demon (władca powietrza), dlatego ślina, pot, łzy mają charakter demoniczny.
Symbolika medyczna: wszystkie choroby biorą miejsce z powietrza, a woda zmiękcza pory ciała.
Sekcje anatomiczne – dlaczego miały miejsce:
- o poszukiwano przyczyn choroby -> zlecano autopsje,
- praktyka otwierania ciała istniała w kontekście zdrowia społecznego -> szukanie przyczyn zarazy,
- aspekt sądowniczo-prawny -> aby wykryć przyczynę śmierci,
- okrutna dociekliwość człowieka.
Dlaczego otwierano ciała ludzi świętych?
- ciało świętego nie rozpada się, pojawia się przyjemna woń kwiatów
- legenda o Klarze z Mortefalco 1308 r. – zakonnice zabalsamowały ciało i wycięły wnętrzności: serce włożono do szkatuły -> szukano krzyża wyrytego w sercu, potem gwoździe, wizerunek kolumny, woreczek żółciowy -> odnaleziono 3 kamienie („symbol” Trójcy Świętej),
- rozczłonkowanie ciała świętego na relikwie,
- wnętrzności ciała były znakiem doskonałości człowieka -> Ojcowie kościoła; wszystkie członki są ozdobą ciała.
1732 rok – Paolo Segneri, autor podręcznika anatomii, idzie za św. Augustynem -> doskonałość machiny ludzkiego ciała (język religii + język medyczny):
- doskonałe dzieło Boskiego Architekta, ciało człowieka to twór harmonijny jak cały świat,
- sekcje anatomiczne są potwierdzeniem i odbiciem doskonałości ludzkiego ciała,
- sekrety stworzenia, ciała mają prowadzić człowieka do stwórcy,
- ciało to rozległy świat, zasób subtelnych organów w ciele, śmiałe dziwactwo inwencji
Papieże zakazywali/ograniczali sekcje zwłok w średniowieczu
Benedykt VIII w encyklice z 1300 roku pisze o zagrożeniach wynikających z sekcji zwłok, dotyczy to idei Zmartwychwstania; ciało musi być w całości, aby zmartwychwstało.
W XIV wieku proceder sekcji zwłok miał charakter edukacyjny (podręcznik „Anatomii” 1316r., wykłady na uczelniach wyższych), publiczne pokazy np. w 1315 roku z wykorzystaniem ciała skazańca (grzesznik – i tak nie będzie zbawiony).
Typowo anatomiczne spojrzenie na ciało, porzuca się język religijny:
- ciało otwarte -> znak nicości człowieka;
- wnętrze człowieka to potwierdzenie chaosu, śmierci człowieka.
Johanes Kethan (1493) podręcznik „Traktat medyczny”,
Miguel Serveto (1531) traktat „O trójkach błędnych”
Andeas Vesalius (1543) traktat „O fabryce ludzkiego ciała”.
Dwuznaczność sekcji anatomicznej
- sekcja nie może wskazywać na obecność Stwórcy, ale raczej na obecność chaosu
- ciało otwarte – odwrócony znak Chrystusa, śmierci, przygodności, pierwotnego chaosu materii, ludzkiego życia
Po XVII w. trup jest tylko trupem -> nie można wygenerować żadnych sensów religijnych -> potwierdzenia chaosu materii.
Piero Camporesi -> idea twarzy ludzkiej i zarazem ziemskiej podobizny Boga rozpada się; twarz staje się symbole odwróconego porządku.
Sekcja związana z brzydotą, zgrozą przerażeniem.
Anatom -> artysta z nożem w ręku (musi pokonać lęk i mdłości; lęk przed towarzystwem poćwiartowanego trupa).
Fascynacja wynaturzeniem, anomalią, osobliwościami cielesnymi; gabinety osobliwości -> kolekcje osobliwości ze świata (wybryki natury):
- zabalsamowane narządy ludzkiego ciała, np. dłonie o 6 palcach, kamyki z woreczka żółciowego, rozkrojone serce, poronione embriony
Włochy, Florencja, Muzeum Le Specoli (historii naturalnej), 1665-1701 – kolekcja figur woskowych:
- Gaetan Zumba -> autor prac; tworzył modele figur woskowych, wpierw uczestniczył w sekcjach albo sam kroił; prace: głowa mężczyzny -> wosk osadzony na prawdziwej czaszce
- tematy: ciało miało pokazywać, czym jest zaraza, triumf czasu -> idea vanitas, rozkład ciała, skutki syfilisu.
Na ile praca anatoma-artysty była związana z oswojeniem się z rozkładem?
- było to wyjście w stronę tego co ciemnie i makabryczne?
- była to codzienność XVI i XVII?
Wykład nr 9, 17 grudnia 2009
SPEKTAKL ANATOMICZNY
Spektakle anatomiczne uległy teatralizacji kultury w XVI/XVI wieku; po co teatry anatomiczne?
Cel edukacyjny -> aby młodzi studenci mogli wykazać swoje umiejętności przed doświadczonymi lekarzami.
Cel: prestiż -> profesorowie itp. mogą wykazać się swoim doświadczeniem medycznym
Debaty podczas spektaklu.
Udział aktywny brali: przedstawiciele władz świeckich i duchownych (kalwini-pastorzy), widownia złożona ze studentów, profesorów, bogatszych mieszczan.
Plan sali: w centrum znajdował się stół ze zwłokami, światło padało bezpośrednio na centrum, niedaleko znajdowała się katedra, z której wygłaszano prelekcje, wokół centrum znajdowało się miejsce dla widowni.
Czasami spektakl był urozmaicony grą muzyków na żywo; często trzeba było wcześniej wykupić bilet, by dostać się na spektakl.
Spektakl miał miejsce podczas okresu karnawału (Włochy, Holandia).
Materia na spektakl: ciało skazańca
- ból podczas „tortur” w trakcie sekcji dla ciała miał sens symboliczny; był karą po śmierci na ciele
skazańca; zamknięciem kary było rozczłonkowanie ciała.
- o karze (tj. sekcji) decydował książę/biskup -> system penitencjarny wiąże się z karą sekcji zwłok.
Piero Camporesi: czy na pewno nie robiono sekcji na żywych jeszcze skazańcach, w lochach jako element tortury albo w ramach umowy z lekarzem?
Eksperymenty farmakologiczne -> dawano truciznę skazańcowi i czekano na reakcję organizmu.
Materiał na spektakl: ciało biedaka, którego nie było stać na pochówek albo ciało jakiegoś samotnego przybysza oraz własne ciała przekazane pośmiertnie w darze nauki przez człowieka (przeważnie byli to profesorowie); władze miejskie miały obowiązek dostarczać ciała na rzecz uczelni.
Ciało jest wpisane w symbole religijne o potępieniu albo zbawieniu.
Malarstwo niderlandzkie z XVII wieku obrazuje sceny z sekcji anatomicznych.
Wykład nr 10, 7 stycznia 2010
CIAŁO W HUMANISTYCE I SZTUCE NOWOCZESNEJ
Współczesny humanizm próbuje znaleźć kategorie, które udźwigną „ciało” w sztuce.
Kategoria mięsności – Jolanty Brach-Czaina w „Szczeliny istnienia”, „Błony zmysłu”;
- określa sztukę ciała, która epatuje cielesnością i somatycznością, np. w malarstwie Bacona,
- Jolanta Kowalczyk w „Ciało i władza – polska sztuka krytyczna lat 90.” (Kraków 2002) w poszczególnych rozdziałach analizuje pracę głównych krytyków:
a) Katarzyna Kozyra („Ciała wykluczone i transgresje”) w swoich dwóch filmach wideo „Łaźnia I” i „Łaźnia II” rejestruje codzienne zachowania mężczyzn i kobiet pod prysznicem,
- odsłania sposób widzenia ciała w kulturze popularnej -> ciała jest sztuczne, nienaturalnie idealne, natomiast w swoich filmach ukazuje ciało widziane w perspektywie codziennej,
- ukazuje jak płcie przeciwne spostrzegają swoje ciała i jak kultura każe nam je oglądać.
b) Zbigniew Libera nawiązuje do dyscyplinowania ciała wg M. Foucalt („Nadzorować i karać. Narodziny więzienia”);
- poddajemy się reżimowy kultury popularnej, która mówi nam, jak ma wyglądać nasze ciało,
- film wideo „Jak tresuje się dziewczynki” przedstawiona jest jakaś kobieta malująca dziewczynkę i przeobrażająca ją w kobietę – brak refleksyjności; pokazuje jak magazyny próbują wykreować dziewczyny/kobiety/mężczyzn,
- budował z klocków lego prowokujące rzeczy, np. atlasa kulturystycznego dla małych chłopców tzw. body master, który ma pomóc w osiągnięciu ideału doskonałego, męskiego ciała -> mężczyzna tresowany do bycia mężczyzną,
- umowność tego co męskie i kobiece nie jest naturalne tylko stworzone przez określony model kulturowy.
c) Alicja Żebrowska („Polityka seksualności”) w filmie wideo „Narodziny Barbie” i „Tajemnica Patrzy” nawiązuje do kwestii seksualności kobiety w rękach idei politycznych,
d) Artur Żmijewski w swoich filmach wideo i instalacjach eksponuje ciało osób niepełnosprawnych i zadaje pytanie na ile ich cielesność jest wykluczona z przestrzeni kulturowej/publicznej.
Kategoria wstrętu – Juli Kristeva w ”Potęga obrzydzenia. Esej o wstręcie”(Kraków 2007);
- wstręt jest stanem alarmowym/wyjątkowym, ostry kryzys w obliczu nie dającą się asymilować innością – tam gdzie inność jest też wstręt, tam gdzie jest wstręt też jest negacja,
- wstręt jest wtedy, gdy do naszego życia wkracza coś obcego/innego,
- śmierć/gnicie/rozkład ciała musi zostać ujęte w historii wstrętu,
- pojęcie wstrętu łączy się z bujnością życia, nadmierną cielesnością, płodnością a więc i rodzeniem, seksem, z tym co brudne,
- pojęcie abject J. Kristeva oznacza to, co inne, to co budzi przerażenie, obrzydzenie, wstręt, ale też wszystkie wydzieliny ciała,
Łac. abicere -> odrzucać i abiectum -> odrzucony – też wulgarny, pospolity, nieczysty,
Object art -> sztuka abdżektu -> to ta sztuka, w której stosuje się niskie substancje somatyczne, wydzieliny ciała,
W naukach socjologicznych i politologicznych abject to homoseksualista, Żyd, ktoś inny.
Dalsza literatura: G. Bataille „Erotyzm”, Gdańsk 2007
L. V. Tomy „Trup”, Warszawa 2001
J. L. Nancy „Korpus”, Gdańsk 2002
J. Clair esej: „De Mundo – o nieczystości”, Gdańsk 2007
Wykład nr 11, 14 stycznia 2010
CIAŁO W SZTUCE NOWOCZESNEJ
Jean Clair: świat jest światem nieczystym,
Zamiłowanie do tego, co jest związane z fekaliami w body art i abject art.
Opis książki J.C. „De Immundo”: autor zaprasza Czytelnika do najniższych kręgów Dantejskiego piekła sztuki współczesnej, do jej kloaki w dosłownym tego słowa znaczeniu. Opisuje zjawiska takie, jak np. wystawianie na pokaz i bezczeszczenie ludzkiego ciała, poniżanie jego funkcji i wyglądu, deformacje, samookaleczenia, fascynacja krwią i wydzielinami, nie wyłączając ekskrementów. Jednocześnie szuka odpowiedzi na pytanie o artystyczne uzasadnienie tych obrzędów artystycznych, które – co ciekawe – odbywają się często z błogosławieństwem ludzi, którzy kierują wielkimi instytucjami kulturalnymi. Ponieważ punktem wyjścia jest Boska Komedia, autor rozpatruje fenomen sztuki pokrytej fekaliami w kontekście eschatologii i spraw ostatecznych. Wówczas umartwiający się performerzy nabierają innego wymiaru, a ich eksperymenty zyskują pierwiastek sacrum.
Akcjonizm wiedeński – Ruch artystyczny działający w latach 60. i 70. XX wieku, wyrastający ze sprzeciwu wobec katolicko-mieszczańskiego stylu życia w powojennej Austrii. W swoich działaniach stosował happening i inne działania o charakterze prowokacyjnym.
Głównymi protagonistami nurtu byli Hermann Nitsch, Günter Brus, Otto Mühl, Rudolf Schwarzkogler.
Artyści wypracowali mowę ciała, zastępującą język pisany i słowny. Za cel stawiali sobie osiągnięcie całkowitej swobody cielesnej, kulturowej oraz przełamanie mentalnych zachowań społeczeństwa austriackiego. Celem było samopoznanie. Swoje rozważania opierali na psychoanalizie Freuda.
Akcje ich były często uznawane za kontrowersyjne. Wykorzystywali element rytuałów. Orgie seksualne, zabawy, misteria, zabijanie zwierząt traktowane były jako te rytuały. Wykorzystywali też symbole, takie jak krew, krzyż, baranek, narządy płciowe.
Uważali, że esencją życia jest: śmierć, umieranie, ból i cierpienie. Żyli w społecznych komunach, w których dochodziło o perwersyjnych zdarzeń, zbrodni.
David Nebrada – fotografik artysta, chory na schizofrenię paranoidalną; w swych aktach, w których z resztą sam pozował, prezentował samookaleczenie np. cięcie się żyletką, akty autodestrukcyjnie; po umieszczeniu go w zakładzie zamkniętym dla umysłowo chorych odkryto w jego pracowni zdjęcia stylizowane na wzór cierpiącego Chrystusa, również on był modelem.
Reżyser Ulrich Seidl prezentuje w swoich filmach relacje ludzki przez pryzmat okrucieństwa, autodestrukcji (np. „Import/Export”).
Sztuka obsceniczna – poza kontekstem religijnym, humanizm milczy na temat śmierci;
Idee, wizje, których nie można było pokazywać publicznie.