Martyna Pereta

JURYSDYKCJONALIZM I TEORIA POŚREDNIEJ WŁADZY KOŚCIOŁA W PORZĄDKU DOCZESNYM.

Na gruzach Świętego Cesarstwa Rzymskiego powstało wiele państw suwerennych. Nastąpił podział chrześcijaństwa zachodniego na katolicyzm i wiele różnych wyznań protestanckich. Władcy nowo powstałych państw protestanckich dążyli do tworzenia nowego Kościoła i rościli sobie nad nim władzę, którą można porównać do władzy Papieża (papocezaryzm)¹.

Po rozpadzie jedności religijno-politycznej Europy chrześcijańskiej, Kościół w swej polityce wobec państw nie mógł nadal trzymać się teorii ,,bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym”. Na progu epoki nowożytnej zaistniała konieczność określenia granic władzy duchowej i doczesnej wobec ludów pogańskich na kontynencie amerykańskim.²

1. Jurysdykcjonalizm protestancki

Polemika doktrynalna, jaką w 1517 zainicjował Marcin Luter z Kurią Rzymską dała początek przemianom religijnym i politycznym nazwanym reformacją. Konsekwencją tych przemian było powstanie wielu Kościołów protestanckich odłączonych od Kościoła katolickiego przez zerwanie jedności z Biskupem Rzymy i odrzucenie niektórych dogmatów wiary. Luter sprzeciwił się idei wyższości władzy papieskiej nad władzą państwową; głosił idee kapłaństwa powszechnego, twierdząc, że wszyscy w równym stopniu mogą interpretować Pismo Święte, odrzucił tradycję kościelną i autorytet hierarchii kościelnej. Przyjął on koncepcję Kościoła jako wspólnoty czystko duchowej-wewnętrznej, pozbawionej kapłaństwa hierarchicznego. Podobną drogą poszli pozostali reformatorzy np. Jan Kalwin, który wprowadził wyraźne rozróżnienie między Kościołem niewidzialną wspólnotą duchową, skład, której wchodzą prawdziwie wierzący w Chrystusa, i państwem jako widzialną społecznością duchową. Odrzucenie przez reformatorów hierarchii kościelnej, opartej na święceniach kapłańskich doprowadziło do tego, że Kościoły protestanckie poddane zostały władzy świeckiej w ten sposób życie religijne zostało podporządkowane polityce. Stąd też nowy system powiązania między państwem a Kościołem nazwano jurysdykcjonalizm³

Dążenia rewindykacyjne do wolności sumienia, jakie głosili Ojcowie reformacji doprowadziły do krwawych walk religijnych i nowej nietolerancji. Walki zakończyła umowa międzynarodowa, zwana Pokojem Augsburskim z 1555 roku. Umowa ta przyznała monarchom prawo wyboru religii (cuius regio, eius religio). Jednocześnie tym samym narzucono poddanym do wyznawania religię władcy co można uznać za ingerencje w sferę duchową poddanych.⁴

Jurysdykcjonalizm znalazł szerokie zastosowanie w państwach niemieckich. Głównym ideologiem tego systemu w Niemczech był Pufendorf, który twierdził, że Kościół jest społecznością niedoskonałą, tworzy pewne kolegium, które ma być poddane pod jurysdykcję jedynie doskonałej społeczności jaką jest państwo. Jurysdykcjinalizm znalazł zastosowanie w innych krajach Europy północnej (Anglia, Szkocja, Dania, Szwecja, Norwegia) oraz w Szwajcarii i Rosji.⁵

2. Jurysdykcjonalizm katolicki

Władcy katoliccy, podobnie jak protestanccy, rościli sobie prawo do władzy nad Kościołem w swoim państwie., stąd nazwa jurysdykcjonalizm katolicki. Wprowadzono więc rozróżnienie na Kościół katolicki jako instytucję uniwersalną i na Kościół znajdujący się w danym państwie. Monarcha katolicki otaczał taki Kościół swoją opieką, a duchownym przyznawał pewne przywileje: Ius protectonis, czyli prawo do obrony i opieki nad Kościołem (zrównanie kościelnych osób prawnych z małoletnimi, specjalne sankcje karne wymierzane przez władze za znieważanie religii).Ius inspectionis, czyli prawo do nadzoru nad prawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem Kościoła w życiu zewnętrznym (procesje, publikowanie książek, administrowanie majątkiem). Ius cavendi, czyli prawo do kontroli nad niektórymi aktami władzy kościelnej (w tym ius placeti, czyli prawo do kontroli prewencyjnej nad aktami władzy kościelnej wydanymi przez biskupa lub papieża dla zapobieżenia wprowadzania zmian w Kościele niebezpiecznych dla życia publicznego oraz appellatio ad abusu, czyli prawo do rozpatrywania skarg, jakie wpłynęły przeciwko nadużywaniu władzy kościelnej). Ius exclusivae, czyli prawo do zgłaszania zastrzeżeń przeciwko kandydatom urzędy kościelne. Ius domini eminentis (domini supremi) czyli prawo do ograniczenia dysponowania przez Kościół własnym majątkiem. Ius reformandi, czyli prawo do reformowania Kościoła. Zwalczanie herezji, zapobieganie schizmie itp. Władcy państw katolickich w ten sposób prześladowali swoich przeciwników politycznych.⁶

3. Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

Za właściwego twórcę nowej teorii zwanej „teorią pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym” (potestas indirecta Ecclesiae in temporalibus) uważany jest św. Robert Bellarmin Zdaniem Bellarmina papież ma władzę duchową, której przedmiotem pierwszorzędnym i właściwym są sprawy duchowe. Z powyższego stwierdzenia wyprowadzone zostały dalsze założenia. Po pierwsze, zasada poddania ludzkości dwom władzom – kościelnej i państwowej – jakby na zasadzie równości, jednakże Kościół ma pełnię władzy w sprawach duchowych, nie podlega więc w tej sferze władzy państwowej. Drugą zasadą jest zasada odpowiedzialności wszystkich ludzi, z której wynikają dalsze konsekwencje. Po pierwsze, władza państwowa nie może nakazywać i zabraniać swoim podwładnym takich działań, które by naruszały prawo Boże lub ustawy kościelne. Państwo zaś powinno sprzyjać Kościołowi w osiąganiu jego własnych celów duchowych. Co więcej, Kościół jest upoważniony do oceny działalności podejmowanej przez władze państwowe w sprawach doczesnych, z punktu widzenia poszanowania prawa Bożego. Władze państwowe natomiast zobowiązane są do podporządkowania się tym ocenom. Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym nałożyła obowiązek ustanowienia pozytywnych norm wyznaczających relacje między Kościołem i państwem, czyli między suwerennymi władzami każdej z tych społeczności, ze względu na związek między nimi w sprawach mieszanych np. małżeństwo między ochrzczonymi⁷

---

1. J. Krukowski, Kościół i Państwo, Lublin 2000, s. 34↩

2. Tamże, s. 39↩

3. JTamże, s. 34-35↩

4. Tamże, s. 36↩

6. Tamże, s. 39- 40↩

7. Tamże, s. 40-41↩