MARTA RUSEK
Lekcje polskiego – typy i struktura
O LEKCJI. UWAGI WSTĘPNE.
Słowo „lekcja” pochodzi z języka łacińskiego lectio. Punktem wyjścia do opisywania struktury i modelu lekcji stał się systemem Johanna Herbarta, który wydzielił tzw. stopnie formalne procesu uczenia się i nauczania, które stały się wzorem czynności nauczyciela i uczniów. Propozycja ta była modyfikowana i przekształcana m.in. przez Wilhelma Reina i Johna Deweya (twórcę szkoły progresywnej). Zarówno herbartyści, jak i progresywiści opowiadali się za przestrzeganiem stałej struktury zajęć.
Różne definicje lekcji:
Lekcja – forma pracy nauczyciela z uczniami funkcjonująca w systemie klasowo-lekcyjnym. Cechą charakterystyczną jest istnienie zbiorowości , która w określonym czasie i miejscu spotyka się, by realizować określone zadanie.
Lekcja – akt nauczania i uczenia się, stały celowy i przemyślanie zbudowany, zakończony pożądanym wynikiem.
Lekcja – sekwencja interakcyjna, w której uczestniczą dzieci i nauczyciel, związani wzajemnym przekazem i odbiorem informacji.
Zenon Klemensiewicz nazywa lekcję aktem nauczania i uczenia się. Słowniki podkreślają również, że lekcja jest konstrukcją celową.
Lekcja traktowana jest zazwyczaj jako jednostka organizacyjna, którą wyróżniają:
określony czas jej trwania
zbiorowy charakter nauczania i uczenia się, w którym biorą udział nauczyciel i uczniowie
Budowę lekcji – oprócz celów – wyznacza wiele czynników, np. :
treści nauczania
sposób opracowania materiału zgodnie z funkcją dydaktyczną, co wiąże się z wyborem określonej metody i formy pracy,
planowane efekty zajęć
wiek uczniów
osobowość nauczyciela
Lekcja składa się z trzech kolejnych faz:
Przygotowania.
Etapu podstawowego (części właściwej)
Etapu końcowego.
LEKCJE POLSKIEGO – O POTRZEBIE RÓŻNORODNOŚCI
Zenon Uryga wskazał cztery wymiary języka polskiego, jako przedmiotu szkolnego:
Instrumentalny – polega na wyposażenia ucznia w niezbędne umiejętności czytania, pisania i mówienia.
Historyczny – wynika z obowiązku i potrzeby zaznajamiania uczniów z dziedzictwem kultury narodowej, wprowadzania w tradycję , jej przybliżania.
Filozoficzno-społeczny – wiąże się z obecnością na języku polskim problematyki z zakresu psychologii, socjologii, filozofii.
Estetyczny – intelektualne poznanie struktur artystycznych, pojęć teoretycznych, połączone z kształtowaniem wrażliwości i emocjonalności uczniów.
TYPOLOGIE I PODZIAŁY LEKCJI
Typy lekcji wyodrębnia się ze względu na rozmaite kryteria:
funkcja lekcja i jej miejsce w procesie nauczania
organizacja
metody
środki przyjęte do realizacji
zadania dydaktyczne
założenia metodyczne
miejsce pracy
formy aktywności uczniów
Czesław Kupisiewicz wyróżnił cztery typy lekcji:
| służące zaznajomieniu z nowym materiałem | powtórzeniowo - systematyzujące | poświęcone kontroli i ocenie uczniów | lekcje typu mieszanego |
|---|---|---|---|
| poświęcone opracowaniu nowego materiału, oparte na metodzie podającej, heurystycznej, problemowej, oglądowej, zajęć praktycznych, itd. | poświęcone utrwalaniu wiadomości i umiejętności, lekcje służące powtórzeniu materiału | poświęcone sprawdzaniu nabytych wiadomości i umiejętności | pojawia się i jest realizowanych równocześnie klika funkcji |
| mają jednakową strukturę | nie mają wyraźnie ustalonej struktury | nie mają wyraźnie ustalonej struktury | nie mają wyraźnie ustalonej struktury |
Lekcje służące zaznajomieniu z nowym materiałem najczęściej odbywają się według schematu:
Sprawdzenie pracy domowej.
Wprowadzenie.
Opracowanie nowego materiału.
Zebranie i usystematyzowanie nowego materiału.
Zastosowanie praktyczne nowego materiału.
Zadanie pracy domowej.
Typologia Wincentego Okonia – punktem wyjścia jest koncepcja kształcenia wielostronnego. Wyróżnił cztery drogi – strategie nauczania i uczenia się:
| STRATEGIA | TYP LEKCJI |
|---|---|
| asocjacyjna | podająca |
| poszukująca | problemowa |
| eksponująca | „ekspozycyjna” (waloryzująca) |
| operacyjna | operacyjna (praktyczna) |
Lekcja podająca – odwołuje się do strategii asocjacyjnej, opartej na przyswajaniu przez uczniów gotowej wiedzy.
zetknięcie ucznia z nowymi wiadomościami,
skojarzenie z wiadomościami wcześniej nabytymi,
uporządkowanie wiadomości,
zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach
Okoń przypomina następujący schemat:
Organizacyjne i psychiczne przygotowanie klasy do pracy.
Sprawdzenie pracy domowej.
Przedstawienie i opracowanie nowych treści.
Integrowanie nowych treści z dawniej nabytymi i ich systematyzowanie.
Utrwalanie nowych treści przez próby stosowania ich w nocy sytuacjach.
Wyjaśnienie założeń pracy domowej.
Przypomina o metodach, które wykorzystuje strategia asocjacyjna – podająca: pogadanka, dyskusja, praca z książką , programowe uczenie się.
Lekcja problemowa – oparta na strategii poszukującej, waloryzującej samodzielne dochodzenie uczniów do nowej wiedzy poprzez dostrzeganie problemów, stawianie pytań, poszukiwanie odpowiedzi, rozwiązywanie zadań teoretycznych i praktycznych.
Okoń wydziela następujące czynności w toku poszukującym:
Znalezienie się w sytuacji problemowej, sformułowanie pytań.
Samodzielne poszukiwanie odpowiedzi.
Sprawdzanie odpowiedzi w drodze praktycznej i teoretycznej.
Uporządkowanie i utrwalenie wiadomości.
Zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach.
Wydziela także schemat lekcji problemowej:
Przygotowanie uczniów do pracy.
Sprawdzenie pracy domowej, jako nawiązanie do lekcji poprzedniej.
Stworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie przez uczniów zagadnienia głównego oraz kwestii z nim związanych.
Ustalenie planu pracy i w toku jego realizacji sformułowanie pomysłów rozwiązania zagadnienia.
Sprawdzenie pomysłów w drodze empirycznej lub teoretycznej.
Usystematyzowanie i utrwalenie nowych wiadomości.
Zastosowanie ich w nowych sytuacjach praktycznych bądź teoretycznych – na lekcji lub w pracy domowej.
Metody związane z tokiem poszukującym to: metoda przypadków, sytuacyjna, burza mózgów, mikronauczanie, gry dydaktyczne.
Lekcja operacyjna (praktyczna) – wykorzystuje operacyjną metodę nauczania i uczenia się, która polega na poznawaniu rzeczywistości i oddziaływaniu na nią poprzez wykorzystanie różnych prac praktyczno-wytwórczych. Charakterzuje ją:
poznanie celu działania oraz jednej lub więcej reguł, które mają być zastosowane
ustalenie modelu działania
pokazanie działania wzorowo wykonanego
pierwsze kontrolowane próby uczniów
ćwiczenia w sprawnym wykonywaniu całości działania
Lekcję można podzielić na dwie fazy działań:
- orientacyjną,
- operacyjną,
Tok lekcji:
Sprawdzenie zadania domowego.
Uświadomienie sobie przez uczniów zadania lekcji.
Ustalenie zasad i reguł umożliwiających wykonanie zadania.
Wykonywanie pierwszych działań przez uczniów
4. Lekcja ekspozycyjna (waloryzująca) – wykorzystuje strategię nauczania i uczenia się opartą na przeżyciu, procesach emocjonalnych, uczuciach i postawach. Okoń podkreśla, że ten tok ważny jest przy odbiorze dzieła literackiego i proponuje następujące działania:
zetknięcie się z dziełem i ukierunkowanie kontaktu z nim
eksponowanie dzieła
analiza problemowa dzieła prowadząca do oceny
umiejscowienie dzieła na tle dorobku twórcy lub innych twórców
aktywność własna uczniów i ewentualne wnioski dotyczące własnych postaw
Proponowane przez okonia momenty:
Przygotowanie klasy do pracy.
Poznanie i zrozumienie wiadomości o eksponowanym dziele i jego twórcy.
Uczestnictwo w ekspozycji dzieła niekiedy powtarzanej w całości lub we fragmentach.
Dyskusja na temat głównych wartości dzieła.
Twórcza aktywność uczniów zależna od charakteru dzieła.
Nieco zmodyfikowaną wersję przedstawił Półturzycki. Głównym zastrzeżeniem jest sztywny tok zajęć, lecz oczywiście nie trzeba ściśle trzymać się schematu.
Metoda ta wykorzystuje: zasadę analogii, zasadę słów-klucz, słuchania poezji, inscenizacji wiersza, elementów dramy, rozmowy wstępnej, mapy my myśli, czy parafrazy wiersza.
OMÓWIONE TYPOLOGIE NIE WYKLUCZAJĄ SIĘ WZAJEMNIE – SĄ KOMPLEMENTARNE!
III.
Kiedy pod uwagę weźmiemy budowę lekcji i sposób realizacji treści nauczania, wydzielamy:
lekcje otwarte – te, których przebieg można zaprojektować, przewidzieć tylko w ogólnych rysach. Celem jest wyzwolenie twórczych działań uczniów, stworzenie możliwości do ujawnienia poglądów, zainteresowań, opinii – uczeń staje się interpretatorem.
lekcje zamknięte – to zajęcia szczegółowo zaplanowane zarówno jeśli chodzi o ich przebieg, poruszane treści, jak i efekty.
lekcje jednowątkowe – takie, które dotyczą jednego motywu, zagadnienia, problemu, kształcą jedną umiejętność. Polegają na wyizolowaniu jakiegoś wątku i skoncentrowaniu na nim zainteresowania uczniów.
lekcje wielowątkowe – łączą kilka zagadnień, wątków, zakresów treści nauczania. Takie działanie może mieć miejsce np. podczas integrowania kształcenia literackiego i kulturowego czy literackiego i językowego, gdy dążymy do nauczania całościowego.
lekcje panoramiczne – to te, podczas których jakieś zjawisko, temat są pokazywane całościowo. Ukazywane są różne aspekty tego zagadnienia , dąży się do syntezy, uogólnień i porównań.
lekcja analityczna – będzie się koncentrować na analizie jednego konkretnego przykładu.
LEKCJA I CYKL
Treści nauczania języka polskiego sprzyjają tworzeniu cykli i pojedynczych lekcji.
Rodzaje cykli lekcji – ze względu na układ lekcji i ich wzajemny do siebie stosunek.
Cykl lekcji o układzie LINIOWYM (relacja przyczynowo-skutkowa między zajęciami, nie da się odwrócić lub zmienić ich porządku).
Cykl lekcji zbudowany na zasadzie koncentrycznej (każda lekcja z innej strony oświetla temat główny, nie są powiązane związkiem przyczynowo-skutkowym).
Cykl rozproszony (nie następuje po sobie, powstaje z lekcji, które w ciągu całego roku odnoszą się do tego samego zagadnienia).
Przygotowanie do lekcji obejmuje:
przygotowanie merytoryczne
przygotowanie metodyczne
kontakt pedegaogiczny
6 kroków przygotowania do lekcji:
CO?
DLACZEGO? PO CO?
JAK?
JAK POMYSŁ WCIELIĆ W ŻYCIE?
JAKI BĘDZIE PRZEBIEG LEKCJI?
JAKIE ŚRODKI DYDAKTYCZNE I MATERIAŁY POMOCNICZE SĄ POTRZEBNE DO LEKCJI?