Henryk Januszek

SOCJOLOGIA
Wkłady 2011


Wykład IV
SPOŁCZEŃSTWO – TYPY i STRUKTYRY

Społeczeństwo

• we Francji – Societe

• w Anglii – Society

• w Niemczech – Gesellschaft

• w Polsce – wcześniej używano

terminu towarzystwo

Wieloznaczność pojęcia

społeczeństwo

Pojęcie społeczeństwo

pomimo, że jest powszechnie

używane (w literaturze,

publicystyce, mowie

potocznej, nauce) i należy do

podstawowych kategorii

socjologicznych wciąż nie jest

jednoznacznie definiowane

Pojęcie społeczeństwo

p.s. pojawiło się w filozofii XVIII w.

(szczególnie w pracach H. Spencera i
A. Comtea) gdy uświadomiono
sobie, że obok zorganizowanych form
życia zbiorowego, takich jak państwo,
istnieją formy spontaniczne
niezależne od władzy politycznej i
czyjejkolwiek woli, które wyznaczają
wszystkie zjawiska życia zbiorowego.

Sens pojęcia społeczeństwo

• W socjologii powstało wiele teorii

mających wyjaśnić zasadnicze
warunki powstania, istnienia i
trwałości społeczeństwa, jego
strukturę oraz przyczyny i kierunki
zmian.

• W kwestiach tych nie osiągnięto

jednak wysokiego stopnia zgody

Spory dotyczą tego czy:

1) społeczeństwo należy rozpatrywać jako

byt sui generis, całość nieredukowalną do

jej części składowych i rządzącą się sobie

właściwymi prawami,

2) czy też należy widzieć w nim jedynie sieć

interakcji między jednostkami, których

cechy określają bez reszty cechy

społeczeństwa jako całości

3) Jakie czynniki mają decydujące znaczenie

dla integracji społeczeństwa a jakie

prowadzą do jego dezintegracji?

Definicje społeczeństwa

wg Jana Szczepańskiego

• 1 grupę stanowią definicje ujmujące

społeczeństwo jako najszerszy

rodzaj zbiorowości ludzkiej, np. wielkie zbiorowości terytorialne (społ.

afrykańskie, azjatyckie itd), lub ogół zbiorowości zamykających się w

jednej szerokiej zbiorowości, np. Wg F. Znanieckiego społeczeństwo to

kompleks grup współistniejących i krzyżujących się a

podporządkowanych jednej grupie dominującej, którą może być państwo,

naród, religia (np. s. polskie, s. katolickie)

• 2 grupę stanowią definicje ujmujące społeczeństwo jako szerokie

zbiorowości powiązane specjalnymi typami stosunków społeczno-

ekonomicznych stanowiących formację ustrojową, np. s. wspólnoty

pierwotnej, s. feudalne, s. kapitalistyczne, s. komunistyczne

• 3 grupę stanowią definicje ujmujące społeczeństwo jako ogół instytucji i

urządzeń społecznych

zapewniających jednostkom wspólne zaspakajanie

potrzeb i uregulowane współżycie, tworzenie kultury i rozwój (np. S. UE)

• 4 grupę stanowią definicje ujmujące społeczeństwo jako postać

egzystencji człowieka, przeciwstawny istnieniu indywidualnemu

(jednostka a s.)

• 5 w j. potocznym społeczeństwo oznacza wszystkie formy życia

zbiorowego istniejące poza organizacją państwową (np. władza a społ.)

Społeczeństwo to byt

wielowymiarowy

Jak dotąd brak jest w naukach społecznych

i w socjologii zarówno jednolitej definicji

społeczeństwa, jak i teorii akceptowanej

powszechnie przez wszystkich.

Zgoda występuje jedynie co do tego, że
społeczeństwo to bardziej lub mniej
zorganizowana zbiorowość o wysokim stopniu
złożoności. To byt wielowymiarowy niesłychanie
zróżnicowany

Ludzie - mieszkańcy planety Ziemia to

aktualnie w:

• 52% kobiety, 48% mężczyźni
• 70% innego koloru skóry niż biały, biali stanowią 30%
• 57% azjaci, 21% europejczycy, 14% amerykanie – z obu

Ameryk, 8% Afrykanie

• 70% innego wyznania niż religia chrześcijańska
• 89% heteroseksualni, 11% homoseksualni
• 6% posiada 59% majątku całego świata
• 70% nie potrafi pisać ani czytać lub ma z tym kłopot,
• 110 mln dzieci pozbawiona jest dostępu do jakiegokolwiek

wykształcenia

• 80% żyje w domach poniżej podstawowych standardów
• 50% w taki lub inny sposób jest maltretowana

Społeczeństwo ludzkie to byt

zróżnicowany

•

1% ma wykształcenie na poziomie collegeu,

•

Co minutę umiera dziś kobieta na świecie przy porodzie

•

Co trzy sekundy ginie dziecko od choroby, której można było zapobiec

•

8% ma jakiejś pieniądze lub oszczędności

•

W Europie na chodowaną krowę przypadają 2 $ dziennie subsydiów czyli więcej niż
dochody miliarda mieszkańców planety

•

Za cenę 1 rakiety samosterowalnej można wykarmić 270 tys. głodujących

•

Dochód 5% najzamożniejszych mieszkańców planety jest 115 wyższy o 5%
najuboższych (40 lat temu 30-krotnie)

•

Majątek 500 najbogatszych ludzi świata równy jest rocznym dochodom połowy
ludzkości

•

4 mld. roczna dotacja 25 tyś farmerów amerykańskich spowodowała ruinę 10 mln
afrykańskich rolników

•

ponad milion osób nie przeżyje tego tygodnia

Analizując zatem społeczeństwo ludzkie nie sposób nie zauważyć rozmaitych jego

wymiarów i zróżnicowań

Wymiary społeczeństwa:

• Demograficzny – zbiór jednostek
• Grupowy - zbiór zbiorowości
• Systemowy – układ ról i pozycji
• Strukturalny – sieć relacji międzyludzkich
• Aktywistyczny - działania jednostek
• Kulturowy- matryca norm i wartości
• Majątkowy – stan posiadanego majątku
• Zdarzeniowy – pole zdarzeń społecznych

Typy społeczeństw

W zależności od teorii i przyjętych kryteriów,
społeczeństwa dzielimy, ze względu na:

• Ustrój: s. wspólnoty pierwotnej, niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu,

komunizmu;

• Ruchliwość społeczną: s. zamknięte, otwarte;

• Poziom gospodarki: społeczeństwa pierwszego, drugiego i trzeciego świata,

k. nowo-uprzemysłowione;

• Zatrudnienie: s. preindustrialne, industrialne i postindustrialne;

• Układ władzy: s. autokratyczne, demokratyczne;

• Przepływ informacji: s. masowe, globalne

• Rozwój: s.. przednowoczesne, s. współczesnego świata i s. ponowoczesne;

Typy społeczeństw ludzkich

przednowoczesnych

• Społeczeństwa łowców i zbieraczy

• Społeczeństwa rolnicze

• Społeczeństwa pasterskie

• Cywilizacje przedindustrialne

Społeczeństwa łowców i

zbieraczy

od 50000 lat p.n.e. do dziś (obecnie na

granicy całkowitego zaniku)

• Złożone z małej liczby członków

utrzymujących się z łowiectwa,

rybołówstwa i zbieractwa roślin

jadalnych słabo zaznaczone nierówności

• różnice rangi wyznaczone jedynie przez

wiek i płeć

Społeczeństwa rolnicze

od 12 000 lat p.n.e. do dziś, współcześnie

większość wchodzi w skład większych

całości politycznych i zatraca swoją

tożsamość

• oparte na małych społecznościach

wiejskich, brak miast źródłem utrzymania

jest uprawa ziemi, często w połączeniu z

łowiectwem i zbieractwem nierówności

zaznaczone silniej niż u łowców i

zbieraczy władzę sprawują przywódcy

Społeczeństwa

pasterskie

od 12000 lat p.n.e. do dziś, obecnie

stępują w obrębie większych państw;

ich tradycyjny styl życia jest zagrożony

• źródłem utrzymania jest hodowla

zwierząt domowych, liczebność waha

się od kilkuset osób do wielu tysięcy,

wyraźnie zaznaczone nierówności,

rządzą przywódcy lub królowie-

wojownicy

Cywilizacje

przedindustrialne

od 6000 lat p.n.e., wszystkie cywilizacje

tradycyjne przestały istnieć

• oparte głównie na rolnictwie

• istnieją miasta, w których skupia się

produkcja i handel miasta bardzo duże,

niektóre o wielomilionowej liczbie

mieszkańców (chociaż nadal niewielkie w

porównaniu z tymi w społeczeństwach

przemysłowych) wyraźnie wyróżniony aparat

władzy z królem lub cesarzom na czele

• silnie zaznaczone nierówności między

różnymi klasami

Społeczeństwa świata

nowoczesnego

• Społeczeństwa Pierwszego Świata

• Społeczeństwa Drugiego Świata

• Społeczeństwa rozwijające się

„Społeczeństwa Trzeciego Świata”

• Kraje nawo uprzemysłowione

Społeczeństwa Pierwszego

Świata

od XVIII w. do dziś

• oparte na produkcji przemysłowej i ogólnie wolnym

rynku większość ludzi mieszka w miastach, tylko

nieliczni zajmują się rolnictwem

• znaczne nierówności, chociaż mniej zaznaczone niż

w społeczeństwach tradycyjnych,

• odrębne społeczności polityczne, państwa narodowe,

• (państwa Zachodu z Japonią, Australią Nową

Zelandią łącznie)

Społeczeństwa Drugiego

Świata

od początku XX w. po rewolucji rosyjskiej 1917 r. do

początku lat 90.

• oparte na przemyśle, ale z centralnie planowaną

gospodarką

• w rolnictwie pracuje mały odsetek ludności;
• większość mieszka w miastach utrzymują się

nierówności, odrębne społeczności polityczne lub

państwa narodowe

• do 1989 r. należały do nich ZSRR i Europa

Wschodnia, jednak przemiany gospodarcze

zmierzają w kierunku wzorowanego na modelu

zachodnim systemu wolnorynkowego

Społeczeństwa rozwijające

się

Tzw. „Społeczeństwa Trzeciego Świata”
od XVIII w. (głównie jako obszary skolonizowane)
• większość ludności pracuje w rolnictwie przy

użyciu tradycyjnych metod produkcji

• część produkcji rolnej znajduje zbyt na rynkach

światowych, niektóre kraje mają wolnorynkowy”

system gospodarczy,

• W innych gospodarka jest planowana centralnie

odrębne społeczności polityczne, państwa

narodowe.

• Chinami, Indiami, większością krajów Afryki

Ameryki Południowej łącznie

Kraje nawo

uprzemysłowione

od lat 70. do dziś
• dawne społeczeństwa rozwijające się, obecnie

oparte na produkcji przemysłowej i wolnym rynku

większość ludzi mieszka w miastach, tylko

nieliczni zajmują się rolnictwem

• duże nierówności, bardziej zaznaczone niż w

krajach Pierwszego świata

• średni dochód na głowę mieszkańca znacznie

niższy niż w społeczeństwach Pierwszego Świata

• należą do nich Hongkong, Korea Południowa,

Singapur. Tajwan, Brazylia I Meksyk

Zatrudnienie w rolnictwie w

społeczeństwach

najbardziej:

• Nieuprzemysłowionych

– Nepal 91,1

– Ruanda 90,1

– Etiopia 88,3

– Uganda 82,1

– Bangladesz 64,2

Uprzemysłowionych

- Wielka Brytania 2,0

- USA 2,8

- Kanada 3,4

- Niemcy 3,8

- Australia 5,0

- Japonia 6,2

Makro- mezo i mikro- struktury

społeczeństwa

Analiza społeczeństwa może być prowadzona na trzech

poziomach:

- makro-strukturalnym obejmującym wielkie grupy społeczne,

np. grupy narodowe, etniczne, państwowe, klasowe;

- mezo-strukturalnym, obejmującym grupy społeczne średniej

wielkości, np. społeczności regionalne

- mikrostrukturalnym obejmującym małe grupy społeczne, np.

rodzina,

grupa pracownicza, zespół.