Wstęp

W Polsce tryb wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego określa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej:¹ „Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa.” Kiedyś tą ustawą była Ordynacja wyborcza do rad gmin z 8 marca 1990 r.² Po wprowadzeniu trójstopniowego podziału terytorialnego i utworzeniu samorządów na wyższych szczeblach zaczęła obowiązywać ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw.³ Straciła ona moc obowiązywania z dniem 1 sierpnia 2011 r. W przyszłych wyborach samorządowych (w 2014 r.) zastosowanie znajdzie nowy akt prawny z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy. Reguluje on w całości system wyborczy w Polsce. I to nie tylko wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego, ale również wyborów:⁴

1. do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej;

2. na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;

3. do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej;

4. na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.

Do wyborów rady gminy, rady powiatu i sejmików wojewódzkich poświęcony jest cały dział VII Kodeksu wyborczego.

System wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego opiera się na zasadach powszechności, równości, bezpośredniości i odbywa się w głosowaniu tajnym. Poza tym wybory są proporcjonalne – w głosowaniu do miast na prawach powiatu, powiatów i województw. Jedynie w gminach niebędących miastem na prawach powiatu są większościowe.

Krótka charakterystyka zasad wyborów

Zasada powszechności przysługuje osobom, które posiadają prawo wyborcze. W wyborach samorządowych bierne prawo wyborcze (prawo wybieralności) przysługuje tym osobom, które mają czynne prawo wyborcze (prawo do wybierania). Są to obywatele polscy, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 18 lat, oraz stale zamieszkuje na obszarze, odpowiednio gminy, powiatu lub województwa. Dodatkowym przywilejem wybierania, w wyborach do rad gmin, posługują się obywatele Unii Europejskiej, niebędący obywatelami polskimi, którzy stale zamieszkują obszar tej gminy.⁵ Natomiast pewnym zastrzeżeniem prawa wybieralności jest fakt, że nie można kandydować do więcej niż jednej rady lub sejmiku. Bez prawa wybierania jest osoba:⁶

1. pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu;

2. pozbawiona praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu;

3. ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądu.

Zasada równości posiada 2 aspekty: formalny i materialny. „Równość formalna oznacza, że w wyborach można głosować tylko osobiście i tylko jeden raz.”⁷ Ujęcie od strony materialnej zawarto w artykule 373 Kodeksu wyborczego (dalej k.w.): Ustalenie liczby radnych dla każdej rady (sejmiku) następuje na podstawie liczby mieszkańców zamieszkałych na obszarze działania danej rady (sejmiku), ujętych w stałym rejestrze wyborców na koniec roku poprzedzającego rok, w którym wybory mają być przeprowadzone.⁸ Czyli wszystkie głosy maja jednakową wartość (siłę, znaczenie).

Zasada bezpośredniości ma na celu wybór przedstawicieli do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego przez nas samych i osobiście (bezpośrednio). Głosujemy na określonego kandydata większościowo lub na listę partyjną w wyborach proporcjonalnych. Przesądzamy w sposób ostateczny i decydujący o składzie wybieranego organu. Wybory bezpośrednie określane są mianem wyborów jednostopniowych, w odróżnieniu od wyborów pośrednich, gdy głosowanie jest dwu- bądź wielostopniowe.

Przy zasadzie wyborów większościowych mandat otrzymuje ten kandydat, który uzyskał w danym okręgu największą liczbę głosów. Zasada wyborów większościowych dzieli się na kilka rodzajów:⁹

1. większości względnej – „za” musi być więcej od „przeciw”– obowiązuje w gminach niebędących miastami na prawach powiatu,

2. większości bezwzględnej - „za” musi być więcej niż „przeciw” i nieważnych głosów razem wziętych

3. większość mieszana – oprócz zdobytych 50 % i 1 ważnie oddanego głosu, musi wziąć udział kwalifikowana liczba uprawnionych do głosowania, np. 25 % w drugiej turze wyborów na wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Zasada wyborów proporcjonalnych polega na takim podziale miejsc w organie przedstawicielskim, aby jak najlepiej odpowiadał poparciu uzyskanemu przez poszczególne komitety wyborcze. Każda z partii otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do liczby uzyskanych głosów. Ten system jest stosowany w wyborach do sejmików województw, rad powiatów i gmin będących miastami na prawach powiatu. Podziału mandatów dokonuje się według metod: d’Hondta, Sainte-League’a, Hare’a, Hare’a-Niemeyera oraz metody Hagenbacha-Bischoffa. W Polsce, w wyborach samorządowych stosuje się metodę d’Hondta – metodę największych ilorazów. „Głosy oddane na poszczególne listy w okręgu dzieli się przez 1, 2, 3, 4 itd. I tak aż do chwili, gdy z otrzymanych w ten sposób ilorazów można uszeregować tyle kolejno największych liczb, ile jest w okręgu mandatów do obsadzenia.”¹⁰

Przykład w okręgu 6 - mandatowym oddano 100 głosów na 5 komitetów wyborczych w następującym porządku 31-27-18-14-10. Liczymy ilorazy:

Partie	A	B	C	D	E
Liczba głosów/ dzielnik	31	27	18	14	10
1	31	27	18	14	10
2	15,5	13,5	9	7	5
3	10,3	9	6	4,7	3,3
4	7,8	6,8	4,5	3,5	2,5

Źródło: opracowanie własne

Sześć największych liczb (ilorazów) to: 31, 27, 18, 15,5, 14, 13,5. Więc partie: A, B, C, D, E otrzymają odpowiednio liczbę mandatów: 2-2-1-1-0.

Z wybranej zależności wynika, że im więcej mandatów byłoby do rozdzielenia, tym byłyby sprawiedliwiej dzielone. Jeżeli kilka list uzyska ilorazy równe ostatniej z uszeregowanych liczb to pierwszeństwo mają listy, które uzyskały więcej głosów. Tak następuje w przypadku, gdy list jest więcej niż mandatów do rozdzielenia. Problem znów następuje, jeżeli na dwie lub więcej partii oddano równą liczbę głosów. Wtedy o pierwszeństwie rozstrzyga liczba obwodów głosowania, w których na daną listę oddano większą liczbę głosów.

Zasada tajności głosowania to oddanie głosu w sposób anonimowy, w takim miejscu w lokalu wyborczym, aby nikt nie mógł obejrzeć, na kogo głosujemy. Nikt z osób trzecich nie ma prawa ingerować w żaden sposób w przebieg głosowania.. W każdym lokalu wyborczym powinny znajdować się specjalne stanowiska do głosowania, osłonięte przed wzrokiem osób postronnych. Wypełnioną kartę głosujący wrzuca do urny osobiście, co wyklucza możliwość ingerencji w treść karty. Dodatkowo kartę do głosowania należy wrzucić do urny w taki sposób, aby strona zadrukowana była niewidoczna, a urna wedle polskiego prawa powinna być zalakowana z pieczęcią komisji.¹¹

Zarządzenie wyborów

Wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego zarządza w drodze rozporządzenia Prezes Rady Ministrów. Odbywa się to nie wcześniej niż 3 i nie później niż 4 miesiące przed upływem kadencji rad i sejmików. Rozporządzenie podaje się do publicznej wiadomości i ogłasza w Dzienniku Ustaw najpóźniej 80 dni przed wyborami.¹² Oprócz wyznaczenia daty głosowania premier, po uzgodnieniu z Państwową Komisją Wyborczą określa również kalendarz wyborczy. Dzień głosowania musi przypadać na ostatni dzień wolny od pracy poprzedzający upływ kadencji organu przedstawicielskiego. W przypadku przeprowadzenia wyborów przedterminowych danej rady (sejmiku) przed upływem kadencji lub wyborów nowej rady (sejmiku) z przyczyn określonych w ustawach, wybory zarządza się i przeprowadza w ciągu 90 dni od daty wystąpienia tej przyczyny. Jednak w kalendarzu wyborczym terminy wykonania czynności wyborczych mogą być krótsze od przewidzianych w kodeksie.¹³

Wybory przedterminowe są przeprowadzane przed upływem 4-letniej kadencji organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego. Następuje to w razie:¹⁴

1. odwołania rady (sejmiku) przez mieszkańców w drodze referendum,

2. rozwiązania rady (sejmiku) uchwałą Sejmu na wniosek Prezesa Rady Ministrów w przypadku powtarzającego się naruszenia przez organ stanowiący Konstytucji RP lub ustaw,

3. w razie rozwiązania rady (sejmiku) z mocy prawa w wyniku zmian w podziale terytorialnym państwa,

4. w razie rozwiązania rady (sejmiku) z mocy prawa w wyniku zmniejszenia się składu rady (sejmiku) więcej niż o 2/5,

5. gdy nie odwołano wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w referendum przeprowadzonym z inicjatywy rady gminy, w sprawie innej niż nieudzielenie absolutorium.

Liczbę radnych dla każdej rady i sejmiku określa właściwy wojewoda w drodze zarządzenia, po porozumieniu z komisarzem wyborczym. Podstawą do ustalenia liczby radnych jest liczba mieszkańców zamieszkałych na obszarze działania danej rady (sejmiku), ujętych w stałym rejestrze wyborców na koniec roku poprzedzającego rok, w którym mają być przeprowadzone wybory.¹⁵ Zarządzenie wojewody ogłasza się w wojewódzkim dzienniku urzędowym i podaje do publicznej wiadomości w formie obwieszczenia w każdej gminie, najpóźniej na 4 miesiące przed upływem kadencji.

Liczba radnych zależy więc od wielkości jednostki samorządu terytorialnego. Na szczeblu gminy radnych jest:¹⁶

• 15 – w gminach do 20 000 mieszkańców,

• 21 – w gminach do 50 000 mieszkańców,

• 23 – w gminach do 100 000 mieszkańców,

• 25 – w gminach do 200 000 mieszkańców,

• oraz po 3 na każde rozpoczęte 100 000 mieszkańców, nie więcej jednak niż 45 radnych.

Na stopniu powiatu liczba radnych wygląda następująco:¹⁷

• 15 – w powiatach do 40 000 mieszkańców,

• 17 - w powiatach do 60 000 mieszkańców,

• oraz po 2 na każde kolejne rozpoczęte 20 000 mieszkańców, ale nie więcej niż 29 radnych.

W województwie liczba radnych w sejmiku prezentuje się następująco:¹⁸

• 30 – w województwach do 2 mln mieszkańców,

• 33 – w województwach do 2,5 mln mieszkańców,

• oraz po 3 radnych na każde kolejne rozpoczęte 0,5 mln mieszkańców.

Okręgi wyborcze

Okręg wyborczy – to część terytorium na jaką dzieli się państwo w czasie trwania wyborów (tu samorządowych) w celu stworzenia jednakowych list wyborczych dla danego terenu, z których wybiera się przedstawicieli.¹⁹ W gminach niebędących miastami na prawach powiatu obowiązują jednomandatowe okręgi wyborcze. Oznacza to, że tylko jeden możliwy do obsadzenia z danego okręgu wyborczego mandat otrzymuje kandydat poparty przez największą liczbę wyborców spośród wszystkich kandydujących z danego okręgu wyborczego. (Podział mandatów następuje w systemie większości względnej.) Natomiast w przypadku rad miast na prawach powiatu i powiatów oraz sejmików województw obowiązują okręgi wielomandatowe. W nich rywalizuje się o kilka, a czasem, kilkanaście mandatów w jednym okręgu. Przykładowo w miastach na prawach powiatu w jednym okręgu wyborczym wybiera się od 5 do 10 radnych. Mandaty zaś przydziela się według proporcjonalnej metody d’Hondta.²⁰

Wybory do rad gmin przeprowadzają gminne i obwodowe komisje wyborcze. Obwód głosowania to stała i odrębna jednostka utworzona na obszarze gminy. Podział gminy na obwody głosowania dokonuje rada gminy w drodze uchwały, na wniosek wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Stały obwód głosowania powinien obejmować od 500 do 3000 mieszkańców. W przypadkach uzasadnionych miejscowymi warunkami obwód może obejmować mniejszą liczbę mieszkańców. Można również utworzyć odrębny obwód głosowania w zakładzie opieki zdrowotnej, domu pomocy społecznej, zakładzie karnym i areszcie śledczym pod warunkiem, że w dniu wyborów będzie przebywać w nim co najmniej 15 wyborców, objętych rejestrem wyborców w gminie, na terenie której położona jest wymieniona jednostka.²¹ Utworzenie odrębnych obwodów głosowania następuje najpóźniej w 35 dniu przed dniem wyborów. Uchwałę o utworzeniu obwodów głosowania ogłasza się w wojewódzkim dzienniku urzędowym i podaje do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowo przyjęty w gminie.

Okręgi wyborcze w gminie tworzy się dzieląc liczbę mieszkańców gminy przez ustaloną dla tej rady liczbę wybieranych radnych. „Gdy w wyniku dzielenia wyjdą ułamki równe lub większe od 1/2, zaokrągla się je w górę do liczby całkowitej. Jeżeli jednak w takim postępowaniu liczba mandatów wyszłaby większa, niż ustalona dla danej rady, to mandaty nadwyżkowe odejmuje się w najmniejszych okręgach wyborczych. W przypadku, gdy wyjdzie mniejsza liczba mandatów, niż ustalone dla danej rady do przydzielenia, to największe okręgi wyborcze otrzymują dodatkowe mandaty.” ²²Ogólnie podział gminy na okręgi wyborcze jest stały. Rada gminy na wniosek wójta (burmistrza, prezydenta miasta) może zmienić granice, numery, liczbę radnych (parametry) okręgu w kilku przypadkach:

• gdy nastąpiła zmiana podziału terytorialnego państwa,

• zmiana granic jednostek pomocniczych gminy,

• zmiana liczby mieszkańców danej gminy,

• zmiana liczby radnych w radzie gminy,

• zmiana liczby radnych wybieranych w okręgach wyborczych.

Te zmiany mogą nastąpić najpóźniej na 3 miesiące przed upływem kadencji rady, są ogłaszane do publicznej wiadomości i publikowane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.²³

W wyborach do rad powiatów powoływane są obwodowe i powiatowe komisje wyborcze. Okręgiem wyborczym jest gmina lub jej część, a w przypadku miast – mogą nimi być dzielnice. W jednym okręgu wyborczym wybiera się od 3 do 10 radnych. Gdy mamy do czynienia z małymi gminami, można je łączyć. Taka sytuacja następuje jeżeli liczba mandatów przypadających na gminę wynosiłaby mniej niż 3 radnych. Jednak połączenie może nastąpić dopiero po zasięgnięciu opinii rad tych gmin.²⁴

Wybory do sejmików wojewódzkich przeprowadza się w wojewódzkich, powiatowych i obwodowych komisjach wyborczych. Komisje wykonują swoje zadania pod nadzorem Państwowej Komisji Wyborczej i komisarzy wyborczych. Okręgiem wyborczym jest tu powiat/ miasto na prawach powiatu lub jego część. W każdym okręgu wyborczym wybiera się od 5 do 15 radnych. Jeżeli w danym powiecie liczba radnych byłaby większa niż 15, jednostkę można podzielić na więcej kręgów wyborczych. „Wymaga to dodatkowo porozumienia z radą zainteresowanego powiatu oraz uwzględnienia podziału danego powiatu na okręgi wyborcze dla wyborów do rad powiatów.”²⁵

Zgłaszanie kandydatów

Prawo zgłaszania kandydatów na radnych przysługuje komitetom wyborczym, to jest:²⁶

1. partiom politycznym,

2. koalicjom partii politycznych,

3. stowarzyszeniom i organizacjom społecznym,

4. wyborcom.

Partie polityczne, zgłaszające kandydatów muszą poinformować Państwową Komisję Wyborczą o utworzeniu komitetu wyborczego. Musi to nastąpić od dnia ogłoszenia zarządzenia wyborów do 70 dnia przed głosowaniem. Dodatkowymi wymogami są:²⁷

1. oświadczenia pełnomocnika wyborczego i pełnomocnika finansowego komitetu wyborczego o przyjęciu pełnomocnictwa, a w przypadku pełnomocnika finansowego, spełnienie wymogów, kandydat nie może być jednocześnie

1. kandydatem na posła, kandydatem na senatora, kandydatem na posła do Parlamentu Europejskiego albo kandydatem na Prezydenta Rzeczypospolitej;

2. pełnomocnikiem wyborczym, z zastrzeżeniem gmin niebędących miastami na prawach powiatu;

3. funkcjonariuszem publicznym, czyli, w rozumieniu Kodeksu karnego:

• Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej,

• posłem, senatorem, radnym, posłem do Parlamentu Europejskiego,

• sędzią, ławnikiem, prokuratorem, funkcjonariuszem finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariuszem, komornikiem, kuratorem sądowym, syndykiem, nadzorcą sądowym i zarządcą, osobą orzekającą w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy,

• osobą będącą pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osobą w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych,

• osobą będącą pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe,

• osobą zajmującą kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej,

• funkcjonariuszem organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariuszem Służby Więziennej,

• osobą pełniącą czynną służbę wojskową

• pracownikiem międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe.²⁸

1. uwierzytelniony odpis z ewidencji partii politycznych;

2. wyciąg ze statutu partii politycznej wskazujący, który organ jest upoważniony do jej reprezentowania na zewnątrz.

Podobne wymogi muszą spełnić koalicje partii politycznych. Jednak w zawiadomieniu załączają:²⁹

1. umowę o zawiązaniu koalicji wyborczej, wraz z następującymi danymi: imionami, nazwiskami, adresami zamieszkania i numerami ewidencyjnymi PESEL osób wchodzących w skład komitetu wyborczego;

2. oświadczenia pełnomocnika wyborczego i pełnomocnika finansowego o przyjęciu pełnomocnictwa, a w przypadku pełnomocnika finansowego – również o spełnieniu przez niego wymogów, jak przy partiach politycznych;

3. uwierzytelniony odpis z ewidencji partii politycznych, partii politycznych tworzących koalicję wyborczą;

4. wyciągi ze statutów partii politycznych tworzących koalicję wyborczą wskazujące, który organ partii jest upoważniony do jej reprezentowania na zewnątrz.

Komitet wyborczy wyborców mogą utworzyć obywatele mający prawo wybierania w liczbie co najmniej 15. Po zebraniu minimum 1000 podpisów osób mających prawo wybierania, popierających utworzenie komitetu wyborczego, pełnomocnik wyborczy informuje PKW o utworzeniu komitetu. Zawiadomienie to następuje najpóźniej w 70 dniu przed dniem wyborów. Gdy komitet zgłasza kandydatów tylko w jednym województwie, wystarczy 5 obywateli do stworzenia komitetu wyborczego i 20 podpisów. W gminie niebędącej miastem na prawach powiatu pełnomocnik wyborczy jest jednocześnie pełnomocnikiem finansowym tego komitetu. Zawiadomienie o utworzeniu komitetu nie wymaga zebrania podpisów tylko wtedy, gdy komitet wyborczy wyborców został utworzony jedynie w celu zgłoszenia kandydatów na radnych do rady tej jednej gminy.³⁰

Listy kandydatów

Komitet wyborczy może zgłosić tylko jedną listę kandydatów w każdym okręgu wyborczym. W wyborach do rad w gminie niebędącej miastem na prawach powiatu może zawierać tylko jedno nazwisko. W mieście na prawach powiatu nie może zawierać mniej niż 5 nazwisk kandydatów, ale liczba kandydatów nie może być większa niż dwukrotność liczby radnych wybieranych w danym okręgu wyborczym. Na liście kandydatów liczba kobiet (mężczyzn) nie może być mniejsza niż 35 % liczby wszystkich kandydatów na liście. Kandydować można tylko w jednym okręgu wyborczym i tylko z jednej listy kandydatów.³¹

Zgłaszana lista kandydatów musi spełnić wiele wymogów, zawierać:³²

1. nazwę komitetu wyborczego oraz dokładny adres jego siedziby;

2. nazwę rady gminy oraz numer okręgu wyborczego, do którego dokonuje się zgłoszenia;

3. nazwiska i imiona, wiek oraz miejsce zamieszkania kandydatów; nazwiska kandydatów umieszcza się w kolejności ustalonej przez komitet wyborczy.

Trzeba również dołączyć pisemne oświadczenia kandydatów o wyrażeniu zgody na kandydowanie oraz o posiadaniu biernego prawa wyborczego do danej rady (sejmiku).

Dla każdej zgłaszanej listy kandydatów należy zebrać odpowiednią ilość podpisów wyborców. W gminach niebędących miastami na prawach powiatu – co najmniej 25, a w miastach na prawach powiatu – 150 i więcej podpisów.

Listy kandydatów wraz z podpisami składa się gminnej komisji wyborczej odrębnie dla każdego okręgu wyborczego. Ma to nastąpić najpóźniej na 40 dni przed wyborami. Dokonuje tego pełnomocnik komitetu wyborczego lub upoważniona przez niego osoba. Oprócz list i podpisów należy załączyć dokument stwierdzający ustanowienie pełnomocnika komitetu wyborczego.

Po złożeniu wszystkich dokumentów komisja wyborcza bada zgodność złożonego zgłoszenia z kodeksem wyborczym. Odmawia jego przyjęcia ma miejsce, gdy:

1. na podstawie urzędowo dostępnych dokumentów, a w razie potrzeby także wyjaśnień wyborców i okaże się, że zgłoszenie nie uzyskało wymaganego poparcia wyborców,

2. jeżeli usunięcie wskazanych wad zgłoszenia nie jest możliwe w terminie ustawowo ustalonym dla dokonywania zgłoszeń,

3. gdy komisja stwierdzi inne wady zgłoszenia niż brak wymaganego poparcia wyborców, a pełnomocnik nie usunie tych wad w ciągu 3 dni.

W przypadku, gdy zgłoszenie jest zgodne z przepisami kodeksu wyborczego, komisja wyborcza rejestruje daną listę kandydatów we wskazanym okręgu wyborczym. Sporządza protokół rejestracji, ustala dla każdego okręgu wyborczego rejestr list kandydatów i zarządza wydrukowanie obwieszczenia o zarejestrowanych listach.

Jeżeli w okręgu wyborczym w wyborach do rady (sejmiku) zarejestrowana liczba kandydatów jest równa liczbie radnych wybieranych w danym okręgu wyborczym lub od niej mniejsza, głosowania nie przeprowadza się. Wtedy za wybranych na radnych terytorialna komisja wyborcza uznaje zarejestrowanych kandydatów, a odpowiednio pozostałe mandaty pozostają nieobsadzone.³³ Taka sytuacja jest możliwa tylko wtedy, gdy komisja wyborcza rozplakatowała obwieszczenia i przedłużyła wcześniej o 5 dni termin złożenia list, a mimo to, nikt więcej się nie zgłosił. Są to tak zwane „ciche wybory”. Komisja wyborcza zawiadamia wówczas w obwieszczeniu wyborców danego okręgu wyborczego o przyczynach obsadzenia mandatów bez głosowania i sporządza protokół z tych wszystkich czynności.

Po utworzeniu list kandydatów, skreślenie z zarejestrowanej listy następuje w przypadku:³⁴

• śmierci,

• utraty prawa wybieralności,

• złożenia nieprawdziwego oświadczenia o posiadaniu prawa wybieralności lub o wyrażeniu zgody na kandydowanie,

• gdy został zgłoszony do więcej niż jednego organu stanowiącego (okręgu wyborczego, listy kandydatów),

• jeżeli kandydat złożył oświadczenie na piśmie o wycofaniu zgody na kandydowanie.

Gdy wskutek śmierci lista kandydatów będzie mniejsza od tej minimalnej, to pełnomocnik wyborczy musi znaleźć kandydata do 10 dnia przed wyborami w zastępstwo. Inaczej unieważnia się rejestrację listy.

Kampania wyborcza

„Kampania wyborcza to nieodłączna część każdego pluralistycznego systemu politycznego. Każde ugrupowanie prowadzi ją w sposób ciągły, starając się za pomocą różnych metod pozyskać dla siebie sympatię opinii publicznej, a zarazem pozbawić tej sympatii ugrupowania i polityków konkurencyjnych.”³⁵

Kampania wyborcza rozpoczyna się z dniem ogłoszenia aktu właściwego organu o zarządzeniu wyborów. Ulega zakończeniu na 24 godziny przed dniem głosowania. Od zakończenia kampanii wyborczej aż do zakończenia głosowania zabronione jest prowadzenie agitacji, w tym zwoływanie zgromadzeń, organizowanie pochodów i manifestacji, wygłaszanie przemówień, rozdawanie ulotek.

Komitet wyborczy ma prawo do nieodpłatnego rozpowszechniania audycji wyborczych w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych.³⁶ Ale jeżeli zarejestrowali listy kandydatów w co najmniej połowie okręgów wyborczych do wszystkich sejmików województw. Łączny czas audycji wyborczych wynosi w każdym ogólnokrajowym programie Telewizji Polskie - 15 godzin, a programie polskiego radia - 20 godzin. W regionalnych programach – 15 godzin w każdym programie Telewizji Polskiej i 20 godzin w każdym programie Polskiego Radia. Podział czasu antenowego pomiędzy uprawnione komitety wyborcze jest dokonywany proporcjonalnie do liczby zarejestrowanych list kandydatów w okręgach, na obszarze objętym regionalnym programem, na podstawie informacji okręgowych komisji wyborczych właściwych dla tego obszaru.³⁷ Jeżeli komitetom wyborczym proporcjonalny podział czasu się nie spodoba mogą złożyć skargę właściwemu komisarzowi wyborczemu, ze względu na siedzibę telewizji lub radia. Komisarz rozpatrzy skargę w 48 godzin i wyda ostateczne postanowienie.

Na agitację wyborczą są przewidziane pewne limity wydatków. I tak w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego wynoszą one na jeden mandat radnego:³⁸

1. w wyborach do rady gminy w gminach liczących do 40 000 mieszkańców – 1000 złotych;

2. w wyborach do rady gminy w gminach liczących powyżej 40 000 mieszkańców oraz w wyborach do rad dzielnic miasta stołecznego Warszawy – 1200 złotych;

3. w wyborach do rady powiatu – 2400 złotych;

4. w wyborach do rady miasta w miastach na prawach powiatu – 3600 złotych;

5. w wyborach do sejmiku województwa – 6000 złotych.

Minister do spraw finansów publicznych podwyższy powyższe kwoty, w przypadku wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem o ponad 5 %, w stopniu odpowiadającym wzrostowi tych cen. (Na podstawie komunikatu Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego).

Głosowanie

W wyborach radnych w gminie niebędącej miastem na prawach powiatu stawia się znak „x” (2 przecinające się linie w obrębie kratki) z lewej strony obok nazwiska określonego kandydata. W głosowaniu do miast na prawach powiatu, powiatach i województwach wyborca głosuje tylko na jedną listę kandydatów, stawiając znak „x” w kratce z lewej strony obok nazwiska jednego z kandydatów, z tej listy, przez co wskazuje jego pierwszeństwo do uzyskania mandatu. Oddanie głosu nieważnego w gminie niebędącej miastem na prawach powiatu ma miejsce w sytuacji, gdy:³⁹

• postawiono znak „x” w kratce z lewej strony obok nazwiska więcej niż jednego kandydata,

• nie postawiono znaku „x” w kratce z lewej strony obok nazwiska żadnego kandydata,

• znak „x” postawiono w kratce wyłącznie przy nazwisku kandydata, który został przez komisję wyborczą skreślony z listy kandydatów.

W wyborach do miast na prawach powiatu, sejmików wojewódzkich i rad powiatów nieważność głosu jest, gdy:

• na karcie do głosowania postawiono znak „x” w kratce z lewej strony obok nazwisk dwóch lub większej liczby kandydatów z różnych list lub

• nie postawiono tego znaku w kratce z lewej strony obok nazwiska żadnego kandydata z którejkolwiek z list.

Natomiast jeżeli znak „x” postawiono w kratce z lewej strony wyłącznie przy nazwisku kandydata z jednej tylko listy w sytuacji skreślenia kandydata z listy przez komisję wyborczą, głos taki uznaje się za ważny i oddany na tę listę.

Lub gdy znak „x” postawiono w kratce z lewej strony obok nazwisk dwóch lub większej liczby kandydatów, ale z tej samej listy, głos także uznaje się za ważny i oddany na wskazaną listę z przyznaniem pierwszeństwa do uzyskania mandatu temu kandydatowi, przy którego nazwisku znak „x” jest umieszczony w pierwszej kolejności.

Wszelakie dopiski, nazwiska i dodatkowe podpisy na karcie nie wpływają na ważność oddanego głosu.⁴⁰

Ustalenie wyników w obwodzie

Ustalenie wyników wyborów następuje po zakończeniu głosowania. W obwodowej komisji wyborczej przewodniczący zapieczętowuje otwór urny wyborczej w obecności pozostałych członków. Po tej czynności komisja ustala liczbę osób uprawnionych do głosowania, na podstawie spisu wyborców i wylicza wyborców, którym wydano karty do głosowania. Niewykorzystane karty do głosowania natomiast pieczętuje się i składa w pakiety.

Następnie przewodniczący kolegium otwiera urnę wyborczą i komisja zaczyna liczyć głosy. Ustala się liczbę kart do głosowania zarówno ważnych jak i nieważnych. W przypadku głosowania korespondencyjnego uwzględnia się również głosy wyjęte z kopert zwrotnych umieszczonych w pomocniczej urnie wyborczej.

Gdy nastąpi przeliczenie głosów, komisja wyborcza sporządza protokół głosowania w obwodzie właściwym dla przeprowadzonych wyborów i to w 2 egzemplarzach. W protokole zamieszcza się informacje o liczbie:⁴¹

1. osób uprawnionych do głosowania,

2. wyborców, którym wydano karty do głosowania,

3. wyborców głosujących przez pełnomocnika.

4. niewykorzystanych kart do głosowania,

5. głosów nieważnych,

6. głosów ważnych oddanych na poszczególnych kandydatów/ listy wyborcze,

Poza tym podaje się czas rozpoczęcia i zakończenia głosowania, jak i inne istotne okoliczności związane z przebiegiem głosowania.⁴²

Jeden egzemplarz protokołu głosowania w obwodzie przekazywany jest do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia. Sprawdzają one pod względem zgodności arytmetycznej poprawność ustalenia wyników głosowania w obwodzie. W przypadku niezgodności wyników obwodowa komisja wyborcza musi wyjaśnić przyczyny tego stanu rzeczy.

1) w wyborach do rady gminy oraz w wyborach wójta – gminnej komisji wyborczej;

2) w wyborach do rady powiatu i do sejmiku województwa – powiatowej komisji wyborczej.

Kopia protokołu głosowania w obwodzie powinna zostać jak najszybciej podana do publicznej wiadomości, np. poprzez wywieszenie w lokalu wyborczym, w miejscu łatwo dostępnym dla wyborców.⁴³

Protokół głosowania podpisują wszystkie osoby wchodzące w skład obwodowej komisji wyborczej. W przypadku zastrzeżeń, osoby wchodzące w skład komisji mogą wnieść swoje uwagi do protokołu. Prawo to przysługuje również mężom zaufania wyznaczanych przez pełnomocników wyborczych komitetów wyborczych (np. w przypadku wyborów do parlamentu).

Stwierdzenie wyników wyborów do rad gmin/ powiatów/ sejmików wojewódzkich

Wyniki głosowania wyborów ustala gminna komisja wyborcza na podstawie protokołów otrzymanych od obwodowych komisji wyborczych. Ogłaszane są odrębnie dla każdego okręgu wyborczego w przypadku wyborów do rad gmin. W wyborach do rady, w gminie niebędącej miastem na prawach powiatu, wybranymi są kandydaci, którzy otrzymali kolejno największą liczbę ważnie oddanych głosów. Czyli wybierani są według zasady większości względnej⁴⁴ (i znajdują w jednym okręgu wyborczym). Gdy 2 lub więcej kandydatów otrzyma równą liczbę głosów uprawniających do uzyskania mandatu, to wyborze decyduje większa liczba obwodów, w którym kandydaci otrzymali największą liczę głosów. W przypadku, gdyby liczba obwodów też była równa – to rozstrzyga losowanie przeprowadzone przez komisję.⁴⁵

W miastach na prawach powiatu podziału dokonuje gminna komisja wyborcza na podstawie zestawienia wyników głosowania w danym okręgu wyborczym. Podział mandatów pomiędzy uprawnione listy dokonuje się według metody d’Hondta. (Ta metoda została już opisana przy zasadzie proporcjonalności). W wyborach do rad powiatów i do sejmików wojewódzkich obowiązują te same zasady podziału mandatów, co w miastach na prawach powiatu.

Mandaty przypadające danej liście otrzymują kandydaci z największą liczba głosów z tej formacji. Jeżeli była równa liczba głosów na kandydatów na danej liście o pierwszeństwie rozstrzyga kolejność umieszczenia ich nazwisk na liście. W wypadku kolejności alfabetycznej, o uzyskanie mandatu rozstrzyga losowanie przeprowadzone przez komisję w trybie określonym przez Państwową Komisję Wyborczą.

Po ustaleniu wyników wyborów we wszystkich okręgach wyborczych komisja wyborcza sporządza protokół z wyborów do rady gminy w 3 egzemplarzach. Następnie podaje do publicznej wiadomości zarówno wyniki głosowania, jak i wyniki wyborów poprzez wywieszenie w swojej siedzibie, w miejscu łatwo dostępnym dla wyborców jednego z egzemplarzy protokołu z wyborów do rady gminy. (Zaświadczenie o wyborze wydaje radnym gminna komisja wyborcza). Na przebieg wyborów przysługuje protest wyborczy. Może wnieść go każdy wyborca, którego nazwisko w dniu wyborów było umieszczone w spisie wyborców w jednym z obwodów głosowania. Dotyczy to zarzutu popełnienia przestępstwa przeciwko wyborom lub naruszenia przez organy wyborcze przepisów kodeksu wyborczego dotyczących ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów.

Po rozpoznaniu protestów wyborczych sąd rozstrzyga o ważności wyborów⁴⁶ oraz o ważności wyboru radnego. W przypadku stwierdzenia nieważności wyborów/ radnego stwierdza wygaśnięcie mandatów oraz postanawia o przeprowadzeniu wyborów ponownych lub o podjęciu niektórych czynności wyborczych, wskazując czynność, od której należy ponowić postępowanie wyborcze. Naruszenie ordynacji wyborczej tylko wtedy będzie skutkować nieważnością wyborów, gdy owo wykroczenie doprowadziło w efekcie do wadliwego ustalenia wyników wyborów. W pozostałych przypadkach nie ma możliwości orzeczenia nieważności.

Zakończenie

Organizacja i tryb przeprowadzenia wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego to bardzo złożony i zorganizowany proces. Za jej przebieg odpowiada Państwowa Komisja Wyborcza wraz z jej organem wykonawczym – Krajowym Biurem Wyborczym. Na niższym szczeblu terytorialnym znaczną rolę odrywa komisarz wyborczy, który powołuje terytorialne komisje wyborcze: wojewódzkie, powiatowe i gminne. Składają się z 7-9 osób stale zamieszkujących na terenie działania danej rady. Terytorialne komisje wyborcze rejestrują kandydatów na radnych w wyborach samorządowych, zarządzają druk kart do głosowania i ich dostarczania obwodowym komisjom wyborczym oraz ustalają wyniki wyborów i rozpatrują skargi na działalność obwodowych komisji wyborczych.

Równie ważną rolę spełnia obwodowa komisja wyborcza. W jej skład wchodzi 6-8 osób. Za zadnie mają przeprowadzenie głosowania w obwodzie, czuwanie nad przestrzeganiem prawa wyborczego, ustalenie wyników i podanie do publicznej wiadomości oraz przesłanie wyników do właściwej komisji wyborczej.

Nie należy również zapominać o mieszkańcach gminy/ powiatu/ województwa. To od nich zależy wybranie odpowiedniej liczby radnych. Ilość mieszkańców w danej jednostce samorządu terytorialnego stanowi o wielkości okręgu wyborczego, obwodu do głosowania, czy finansowanie kampanii wyborczej. W zgłaszaniu kandydatów, zbieraniu podpisów również ważny jest czynny udział społeczności lokalnej. Sprawą oczywistą jest fakt, że bez udziału głosujących, chociażby w wyborach, nie byłoby wybranych przedstawicieli. Im większa aktywność ludzi, tym lepiej dla organów władzy. Począwszy od zgłaszania kandydatów poprzez kampanię wyborczą, a na samym głosowaniu kończąc. Bez udziału zarówno organów publicznych – komisji wyborczych, jak i osób zamieszkałych w danej jednostce nie byłoby możliwe przeprowadzenie głosowania. Tak więc ważne jest współdziałanie państwa i obywateli w celu dalszej demokratyzacji życia publicznego i pogłębiania zaufania obywateli do państwa.

Bibliografia

Literatura:

Marek Chmaj, Wiesław Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011.

Leszek. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne zarys wykładu, Warszawa 2006

Bartłomiej Michalak, Andrzej Sokala, Leksykon prawa wyborczego i systemów wyborczych, Warszawa 2010.

Wiesław Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kraków 2004.

Ustawy:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.),

Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.),

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).

---

1. Art. 169 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).↩

2. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin (t.j. Dz.U. z 1996 r. Nr 84, poz. 387 z późn. zm.).↩

3. Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 176, poz. 1190).↩

4. Art. 1 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.).↩

5. Art. 10 § 1 pkt 3 k.w.↩

6. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 152.↩

7. W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kraków 2004, s. 139.↩

8. Art. 373 § 2 k.w.↩

9. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 69.↩

10. M. Chmaj, op. cit., s. 57.↩

11. B. Michalak, A. Sokala, Leksykon prawa wyborczego i systemów wyborczych, Warszawa 2010, s. 153.↩

12. Art. 371 k.w.↩

13. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 158.↩

14. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 159.↩

15. Art. 373 § 2 k.w.↩

16. Art. 17 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).↩

17. Art. 9 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).↩

18. Art. 16 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).↩

19. B. Michalak, A. Sokala, Leksykon prawa wyborczego i systemów wyborczych, Warszawa 2010, s. 93.↩

20. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 77.↩

21. Art. 12 § 3 i § 4 k.w.↩

22. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 166.↩

23. Art. 421 k.w.↩

24. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 169.↩

25. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 173.↩

26. Art. 84 § 4 k.w.↩

27. Art. 400 § 2 k.w.↩

28. Art. 115 § 13 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.).↩

29. Art. 401 § 2 k.w.↩

30. Art. 403 k.w.↩

31. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 167.↩

32. Art. 426 k.w.↩

33. Art. 380 k.w.↩

34. Art. 436 k.w.↩

35. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 171.↩

36. Art. 411 k.w.↩

37. Art. 411 § 5 k.w.↩

38. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 163.↩

39. Art. 439 § 2 k.w.↩

40. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 160.↩

41. Art. 442 k.w.↩

42. Art. 75 k.w.↩

43. M. Chmaj, W. Skrzydło, System Wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011, s. 76.↩

44. W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kraków 2004, s. 140-141.↩

45. Art. 443 k. w.↩

46. Art. 169 Konstytucji RP (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).↩