Poemat dygresyjny (łac. digressio - odejście od głównego tematu) - odmiana poematu epickiego powstała w epoce romantyzmu. Utwór wierszowany, o charakterze fabularnym, o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, najczęściej związanej prowadzącym cały tekst motywem podróży bohatera.

Szczątkowa, prosta fabuła poematu dygresyjnego jest pretekstem do licznych wypowiedzi narratora (dygresji) na tematy aktualne, związane z literaturą, sztuką, polityką, historią oraz tematy osobiste. Narrator często odchodzi od opowiadania głównej fabuły, na rzecz snucia refleksji natury społecznej, politycznej, artystycznej, zdawania relacji z własnych wspomnień, opisywania uwag, anegdot, rozważań, obaw, przypuszczeń. Narrator często posługuje się ironią, żartem, bywa złośliwy, subiektywny, wykazuje się zachowaniem dystansu do utworu i jego bohaterów.

Najbardziej znane poematy dygresyjne to: Don Juan Byrona, Eugeniusz Oniegin Puszkina i Beniowski Słowackiego.

Poemat dygresyjny - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Jest to rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym o fragmentarycznej i pozbawionej rygorów kompozycji. Składa się z luźnych epizodów spojonych zazwyczaj wątkiem podróży bohatera. Na plan pierwszy wysuwa się w nim zazwyczaj postać narratora, który traktuje opowiadane wydarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny, dając tym samym do zrozumienia, iż są one jedynie pretekstem do wypowiadania rozmaitych refleksji, uwag, lirycznych uogólnień czy satyrycznych docinków. Poemat dygresyjny ukształtował się w twórczości George’a Byrona, którego "Don Juan" i "Przygody Childe Harolda" stały się wzorem tego typu utworów. W literaturze polskiej arcydziełem tego gatunku jest "Beniowski" Juliusza Słowackiego.

Powieść poetycka - powstała w okresie romantyzmu odmiana poematu epickiego, charakteryzująca się wprowadzeniem elementów dramatycznych i lirycznych. Fragmentaryczność, zakłócenia chronologii zdarzeń służą wytworzeniu napięcia i tajemniczości. Narrator ujawnia swoje uczucia w nastrojowych opisach, lirycznych komentarzach i refleksjach. Tło wydarzeń jest często historyczne; rozgrywają się one często w średniowieczu, niekiedy na Wschodzie. Twórcami powieści poetyckiej byli Walter Scott ("Pieśń ostatniego minstrela", "Pani jeziora") i George Byron ("Giaur", "Korsarz"), który wprowadził motywy orientalne oraz bohatera o tajemniczej przeszłości (bohater bajroniczny). W Polsce gatunek ten uprawiali Adam Mickiewicz ("Konrad Wallenrod", "Grażyna"), Juliusz Słowacki ("Mnich", "Lambro") i Antoni Malczewski ("Maria").

Ballada - termin pochodzi od słowa "ballare" (tańczyć), które oznaczało ludową pieśń taneczną, wywodzącą się z Prowansji. Na przełomie XIV i XV wieku doszło do wykrystalizowania się literackiego gatunku lirycznego o ściśle określonej formie metrycznej. W XVI-XVII wieku balladami nazywano epickie pieśni angielskie i szkockie, opowiadające o niezwykłych, najczęściej tragicznych przygodach. Od XVIII wieku mianem ballady określa się krótki utwór poetycki o budowie stroficznej, opowiadający jakieś niezwykłe zdarzenie, ludową legendę, podanie historyczne. Dla ballady charakterystyczne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada). Ballada stała się jednym z charakterystycznych gatunków przełomu romantycznego (Goethe, Schiller). W Polsce wątki balladowe pojawiły się na tle wcześniejszej dumy (Julian Ursyn Niemcewicz). Romantycy sięgali programowo po wątki ludowe, ukazując czynniki ograniczające swobodny rozwój jednostek (konwencje społeczne). Punktem zwrotnym w dziejach polskiego romantyzmu były Ballady i romanse Adama Mickiewicza.

Dramat romantyczny - gatunek dramatyczny ukształtowany w dobie romantyzmu, będący wyrazem opozycji wobec reguł dramaturgii klasycznej. Nawiązywał do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego oraz różnorodnych form melodramatu. Twórcy tego dramatu, m.in. Wiktor Hugo ("Hernani", "Maria Tudor"), Alfred de Musset ("Lorenzaccio"), Adam Mickiewicz ("Dziady"), Zygmunt Krasiński ("Nie-Boska komedia"), odrzucili w swoich dokonaniach regułę trzech jedności (tj. czasu, miejsca i akcji). Wprowadzili fabułę dramatyczną o luźnej kompozycji, dającą znaczną swobodę poszczególnym epizodom. Swobodnie łączyli elementy dramatyczne z epickimi i lirycznymi, monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi fragmentami, splatali wątki realistyczne z fantastycznymi, tragizm z komizmem, patos z groteską.

użycie formy czasu teraźniejszego dla oznaczenia czasu przeszłego, w celu narracyjnego unaocznienia wydarzeń z przeszłości; opowiadanie.

Głównym źródłem do epoki o której mowa, jest Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego, wydanie Helcla w Krakowie. Jest to zbiór listów, diariuszów i dokumentów [...] Do wojen szwedzkich: Pamiętniki Paska, Pufendorf (główne źródło) - Caroli Gustavi gesta. Michałowski (ten sam, co wyżej) - Księga pamiętnicza Des Noyers (Lettres). Medeksza - (Księga pamiętnicza). Gigantomachia [przez] Augustyna Kordeckiego. Galeria Nieświeska, Żywot ks. Janusza Radziwiłła Kotłubaja. Pamiętnik Bogusława Radziwiłła. Jemiołowski (Pamiętnik). Albrycht Radziwiłł - Pamiętnik. Kochowski, Rudawski - Kronika. Łoś - Pamiętnik. Z nowych rzeczy: Hist. wyzwolenia Rzpltej Walewskiego, prof. uniw krak. Plebański - Jan Kazimierz i Maria Ludwika. Kalicki Bernard - X. Bogusław Radziwiłł. Droysen (Trzydniowa bitwa pod Warszawą) (po niemiecku) etc. Jednocześnie pisarz nadmienił, że podał jedynie źródła najważniejsze, bo są jeszcze i inne, jako to Pamiętnik Wydźgi i rozmaite Silva rerum, Zawierające czasem ważne wskazówki.

POWIEŚĆ - podstawowy gatunek prozy epickiej, dłuższy utwór fabularny, wielowątkowy, ze skomplikowanym układem wątków i postaci oraz zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego. Postacie i zdarzenia są na ogół fikcyjne, ale i tak konkretne, zindywidualizowane, opisane szczegółowo.

Podstawową zasadą opisu powieściowego jest kategoria narratora i jego stosunek do świata przedstawionego oraz do wypowiedzi innych postaci.

Współczesna powieść narodziła się w Anglii w XVIII w. W XIX w. wykształcił się model powieści realistycznej z kompozycją zamkniętą, fabułą opartą na przebiegu akcji, z nadrzędną pozycją wszechwiedzącego narratora (np. H. Balzak Ojciec Goriot E. Orzeszkowa Nad Niemnem). Wewnętrzne sprzeczności tego modelu powieści spowodowały, że już w 2 poł. XIX w. zaczęto od niego odchodzić. Zmiany szły w kierunku ograniczenia roli narratora i większego dopuszczenia do głosu postaci powieściowych (G. Flaubert Pani Bovary, F. Dostojewski Zbrodnia i kara). W okresie Młodej Polski dochodzi do coraz wyraźniejszego rozluźnienia kompozycji powieści, wprowadza się różne punkty widzenia, mowę pozornie zależną. W XX w. nastąpiło odejście od chronologicznego prezentowania zdarzeń, od zamkniętej kompozycji i wszechwiedzącego narratora, pojawiły się nowe formy, jak powieść strumienia świadomości i nouveau roman.

Powieść jest gatunkiem otwartym, wprowadza wciąż nowe techniki, korzysta z form wypracowanych przez gatunki niepowieściowe i użytkowe (esej, reportaż, pamiętnik, dziennik, listy itp.). Wyróżnia się wiele odmian powieści ze względu na tematykę (obyczajowa, społeczna, psychologiczna itp.) oraz perspektywę czasową (historyczna, współczesna, fantastyczna), a także ze względu na metodę twórczą (groteskowa), adresata (młodzieżowa)

TENDENCYJNA - odmiana powieści, w której świat przedstawiony służy zilustrowaniu określonej tezy autora. Porusza aktualną problematykę społeczną i obyczajową, podporządkowana jest celom politycznym i ideowym. Bohaterowie, wyraźnie podzieleni na dobrych i złych, schematyczni i nieskomplikowani, wypowiadają teksty o charakterze publicystycznym, którymi także nasycona jest narracja. Powieść tendencyjna, podporządkowując dzieło literackie aktualnym celom, zbliżała się do literatury dydaktycznej. Uprawiano ją we wczesnej fazie rozwoju pozytywizmu (m.in. Marta E. Orzeszkowej) oraz w okresie realizmu socjalistycznego.

GOTYCKA - odmiana powieści istniejąca w XVIII i XIX w. zwłaszcza w literaturze angielskiej. Akcja tej powieści zawiera niezwykłe zdarzenia, rozgrywające się w średniowieczu, w gotyckim zamku lub opactwie z udziałem duchów i zjaw. Postacie typowe dla tej powieści to uciśniona niewinność, zbrodniczy arystokrata, występny mnich. Wplątani są oni w wątki miłości, zemsty, sensacji. Prototyp gatunku stworzył H. Walpole w Zamku w Otranto (1756). Powieść gotycka przybierała różne postacie, była podporządkowana celom dydaktycznym i umoralniającym, niekiedy pojawiała się parodia. Wpłynęła na powieść romantyczną i sensacyjne odmiany powieści XIX w., m.in. powieść grozy. Uprawiali ją: E. T. A. Hoffman, E. A. Poe, w Polsce A. Mostowska, Z. Krasiński.

naturalistyczna - odmiana powieści rozwinięta pod wpływem kształtowania się prądu zwanego naturalizmem (II. poł. XIX w.). Głównym teoretykiem nurtu był francuski pisarz, Emil Zola. Postulował on, by dzieło literackie z fotograficzną dokładnością odzwierciedlało rzeczywistość, nawet, a czasem przede wszystkim, w jej brutalnych, odrażających aspektach. Doktryna naturalizmu i powieści naturalistycznej jest ściśle związana z teorią Darwina (koncepcja walki o byt i dziedziczności). Typowe powieści naturalistyczne to: Ziemia, Nana, Germinal E. Zoli, w Polsce pisarką naturalistką była G. Zapolska, autorka dramatu Moralność pani Dulskiej, literackich portretów zebranych w cyklu Menażeria ludzka, powieściach, m.in. Kaśka Kariatyda, Przedpiekle

realistyczna - odmiana powieści wykształcona w epoce pozytywizmu (II. poł. XIX w.). Twórcy powieści realistycznej mieli ukazywać wycinek z nurtu życia człowieka i społeczeństwa w sposób obiektywny i z perspektywy zrozumiałej dla przeciętnego odbiorcy, kierującego się typowymi zasadami moralnymi. Najwybitniejszymi przedstawicieli realizmu w Europie byli: Stendhal, H. Balzak (Komedia ludzka), w Polsce: E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz.

poetycka - odmiana poematu epickiego, charakterystyczna dla okresu romantyzmu. Odznacza się połączeniem elementów epickich i lirycznych. Fabuła jej jest mocno przesycona momentami dramatycznymi, a opowiadanie i opis są bardzo zsubie- ktywizowane. Narrator nie unika wynurzeń na własny temat, zwraca się wprost do czytelnika, jawnie komentuje.

Fabuła ma luźną i fragmentaryczną budowę, jest tajemnicza, zagadkowa, jej tok zaś pełen luk i zakłóceń w chronologii (inwersja czasowa). Tło wydarzeń często jest historyczne, niekiedy orientalne. Za twórcę gatunku uważa się W. Scotta (Pani jeziora). Najwybitniejsze powieści poetyckie wyszły spod pióra G. G. Byrona (Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos), który wprowadził do nich charakterystyczny typ bohatera (bohater bajroniczny). W Polsce powieści poetyckie pisali A. Malczewski (Maria), A. Mickiewicz (Konrad Wallenrod), S. Goszczyński (Zamek kaniowski), J. Słowacki (Lambro, Mnich, Arab, Żmija).

EPISTOLARNA - jedna z głównych odmian powieści w literaturze XVIII i XIX w. (J. J. Rousseau, J. W. Goethe, Ch. de Laclos), w której funkcje narracyjne pełnią listy bohaterów. Utwór nie jest bezładnym zbiorem listów, są one ułożone w porządku chronologicznym i zawierają relacje z wydarzeń, składających się na akcję. Rozróżnia się utwory, w których autorem listów jest tylko jedna postać oraz takie, w których narracja składa się z listów kilku postaci. Uwaga zwrócona jest w nich nie na fabułę, ale na przeżycia wewnętrzne postaci.

naturalizm - podstawowy obok realizmu kierunek w literaturze 2 poł. XIX wieku, ukształtowany we Francji. Nawiązywał do realistycznej twórczości G. Flauberta i braci Goncourt oraz do filozofii pozytywistycznej, przede wszystkim zaś do teorii H. Taine'a, którą próbował on wprowadzić do literatury. Główny twórca i teoretyk naturalizmu, E. Zola, próbował przenieść na grunt literacki metody naukowe. Pozostawał on pod wpływem teorii Darwina, co zaowocowało traktowaniem człowieka jako istoty głównie biologicznej, dążącej przede wszystkim do zaspokojenia swych potrzeb fizjologicznych (głodu, popędu seksualnego, instynktu samozachowawczego). Naturalizm ukazywał przemożny wpływ czynników biologicznych (w tym dziedziczności) i społecznych na moralność człowieka i dokonywane przez niego wybory (determinizm). Tworzył pesymistyczną wizję świata (fatalizm), z czym łączył krytycyzm wobec rzeczywistości. Prezentował kryzys moralny klas posiadających oraz nędzę i wyzysk klas niższych. Głównymi cechami kierunku były: mimetyzm, wierność prawdzie, ukazywanie przemożnego wpływu czynników społecznych i biologicznych na moralność człowieka i dokonywane przez niego wybory determinizm i fatalizm. Twórca powieści miał postępować jak badacz naukowy, eliminując wszystkie elementy fikcji literackiej i unikając wszelkiego komentarza. Powinien dążyć do maksymalnej wierności w ukazywaniu rzeczywistości, służyły temu drobiazgowe opisy, wprowadzenie elementów uważanych za brzydkie i brutalne, użycie języka potocznego. Najczęstszymi tematami powieści naturalistycznych był kryzys moralności klas posiadających oraz przedstawienie losu wyzyskiwanych. Najwybitniejszymi przedstawicielami naturalizmu we Francji byli E. Zola, twórca założeń powieści naturalistycznej, przedstawionych w tomie Powieść eksperymentalna oraz autor powieściowego cyklu pt. Rougon - Macquartowie, i G. de Maupassant. Kierunek ten miał również wpływ na rozwój teatru w XX w. (Antoine). W Polsce naturalizm pojawił się pod koniec XIX w. Reprezentowało go pismo "Wędrowiec", działalność krytyczna A. Sygietyńskiego i S. Witkiewicza oraz twórczość A. Dygasińskiego. Oddziałał także na pisarstwo G. Zapolskiej, S. Żeromskiego i W. S. Reymonta.

gotycyzm - zespół tendencji, które pojawiły się w literaturze i sztuce europejskiej od l. 60 XVIII w. w związku ze zwrotem do przeszłości, historii, zwłaszcza średniowiecznej. Sięgając do przeszłości, starano się odtworzyć nastrój minionych epok, wprowadzić element tajemniczości, grozy, cudowności, a także sentymentalnej melancholii, łącząc je z sensacyjną akcją i udziałem sił nadprzyrodzonych. Gotycyzm rozwinął się najpierw w Anglii, gdzie właściwym dla niego terenem stała się ballada, dramat grozy i powieść gotycka (np. Zamek w Otranto H. Walpole'a uznany za pierwowzór powieści gotyckiej), potem przeniknął do architektury, sztuki ogrodniczej i literatury kontynentu. We Francji przybrał postać nawiązania do tradycji trubadurów, w Niemczech łączył się w pewien sposób z tendencjami preromantycznymi. W Polsce pojawił się najpierw w architekturze ogrodowej (dom gotycki w Puławach), potem w poezji i powieści (J. U. Niemcewicz, A. Mostowska). Konwencja gotycka w poezji służyła także podjęciu treści patriotycznych (tzw. poezja ruin). Gotycyzm wpłynął na twórczość wielu poetów romantycznych, np. E. T. A. Hoffmanna, G. G. Byrona, w Polsce Z. Krasińskiego, leżał też u podstaw tzw. frenezji romantycznej. powieść gotycka, powieść grozy.

1. Romantyzm -

Prąd umysłowy i artystyczny trwający od Wielkiej Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów. Przyjmuje się, że w Polsce rozpoczął się w 1822 r. (pierwszy tom Poezji A. Mickiewicza), a zakończył w 1864 r. (upadek powstania styczniowego).

Okres literacki rozwijający się między tymi wydarzeniami, zdominowany przez prąd, zwany też romantyzmem. Objął swymi wpływami Europę, Amerykę Północną oraz Łacińską i przewartościował wszystkie dziedziny życia zbiorowego, społecznego i kulturalnego.

Założenia filozoficzne romantyzmu kształtowały się w opozycji do poglądów na świat oraz człowieka sformułowanych w epoce oświecenia i obalały przeświadczenie o niezmienności i naturalności dotychczasowego porządku świata. Romantyzm odrzucił materializm, traktujący świat jako racjonalnie skonstruowaną maszynę, bezpośrednio dostępną w poznaniu empirycznym i rozumowym. Wypracował własną, dynamiczną filozofię dziejów, odrzucając optymistyczne przekonanie o harmonijnym rozwoju świata.

Romantyczny idealizm opierał się na filozofii niemieckiej (J. G. Fichte, F. W. J. Schelling, G. W. Hegel), uznawał jedność ducha i materii oraz to, że duch boski przenika cały świat. Przyznawał szczególną rolę uczuciu i religii, a w procesie poznania intuicji. Postęp romantyczny polegał na ciągłym rozwoju, przekształcaniu się, przechodzeniu od form niższych do wyższych i zwalczaniu sprzeczności. Naturę przeciwstawiano kulturze, uczucie rozumowi, jednostkę zbiorowości itd. Z takich przekonań wyrósł romantyczny historyzm (ujmowanie wszystkich zjawisk na tle epoki historycznej) i rewolucjonizm (dążenie do zmiany rzeczywistości, bliskie utopii społecznej).

Wątki rewolucyjne splatały się w romantyzmie z myślą religijną i wierzeniami ludowymi w siły nadprzyrodzone, wymierzające sprawiedliwość. W związku z ludowością pojawiła się fantastyka i marzenia senne. Z przeświadczenia, że postęp dokonuje się przez walkę, wynikał heroizm moralny jednostki przeciwstawiającej się zbiorowości, skłóconej z nią (bajronizm) lub poświęcającej się dla niej (prometeizm). Bohatera romantycznego cechuje postawa buntu, niezgody na świat, spór z Bogiem o sens życia i cierpienia. Z indywidualizmu romantycznego wynikało nadawanie wyjątkowego znaczenia artyście i sztuce. Twórczość była pojmowana jako wyraz wolności artysty, wyższości ducha nad rzeczywistością.

Estetyka romantyczna odrzucała istnienie jakichkolwiek norm, ceniła indywidualną ekspresję i oryginalność. Podstawowym rodzajem literackim była liryka, zwłaszcza bezpośrednia. Rozwijały się też ballada, dramat (nowa odmiana tzw. dramat romantyczny), powieść poetycka, poemat dygresyjny. Preferowano gatunki synkretyczne i odmiany mieszane. Rozwinęła się również w tym okresie powieść historyczna.

Najwcześniej romantyzm pojawił się w Anglii, a jego przedstawicielami byli: G. G. Byron, W. Scott, P. B. Shelley, J. Keats. W Niemczech nawiązywał do nurtu Sturm und Drang, a tworzyli go Novalis, E. T. A. Hoffmann, F. Hölderlin. Przedstawiciele francuskiego romantyzmu to: V. Hugo, A. de Musset, A. de Lamartine, Stendhal, rosyjskiego: A. Puszkin, M. Lermontow, amerykańskiego - E. A. Poe.

W Polsce, ze względu na sytuację polityczną, romantyzm miał oblicze narodowe. Rozpoczął się od wystąpienia A. Mickiewicza, który w Odzie do młodości, Balladach i romansach oraz w Dziadach Wileńsko-kowieńskich "prawdy żywe" przeciwstawił rozumowi, ukazał bogactwo wierzeń ludowych, przenikanie się świata żywych i umarłych oraz cierpienie nieprzeciętnej jednostki, nierozumianej przez otoczenie. Kolejni twórcy romantyczni wprowadzili do literatury polskiej historyzm (m.in. Maria A. Malczewskiego, Grażyna, Konrad Wallenrod A. Mickiewicza), orientalizm (Sonety krymskie A. Mickiewicza). Rozwijały się nowe gatunki: ballada, powieść poetycka. Ukształtował się typ bohatera romantycznego (Gustaw, Wacław). Przełomem w rozwoju literatury polskiej stało się powstanie listopadowe. Literatura odtąd rozwijała się głównie na emigracji i została zdominowana przez problematykę narodową. Pojawiły się oceny narodu, zwłaszcza ocenie podlegają stosunki jednostka - naród (Kordian, Dziady cz. III), krytyka nieudanego powstania, proroctwa na przyszłość. Ukształtował się typ bohatera podlegającego przemianie i poświęcającego się za naród. Problem tragizmu historii porusza Z. Krasiński w Nie-Boskiej komedii, odrodzenia przez cierpienie - J. Słowacki. Znaczenie romantyzmu dla kultury polskiej jest ogromne. W tej epoce powstały najwybitniejsze utwory literatury polskiej. Ukształtowała się też w niej duchowa wspólnota narodu, stanowiąca o jego odrębności i tożsamości.

Pozytywizm - okres w literaturze polskiej, uformowany po r. 1864, trwający do około 1890, któremu charakter nadało pokolenie urodzone w latach 40. XIX w., zwłaszcza zaś wychowankowie warszawskiej Szkoły Głównej. Nazwę przyjęto od kierunku filozoficznego, którego podstawy sformułował A. Comte (1798-1857), uznający jedynie doświadczenie i obserwację za źródło wiedzy oraz dążący do wiedzy pozytywnej, tzn. mogącej służyć poprawie życia. Głównymi filozoficznymi kierunkami pozytywizmu były: scjentyzm, empiryzm, ewolucjonizm, agnostycyzm i utylitaryzm. W okresie tym rozwinęła się publicystyka i powieść. Najważniejszymi literackimi nurtami pozytywizmu były naturalizm i realizm.

Pozytywizm polski był w równej mierze ruchem społeczno-ideowym, co literackim. Pozytywiści, zdając sobie sprawę z zacofania cywilizacyjnego kraju, sformułowali program działań wzmacniających siły narodu. Wysunęli hasło pracy organicznej, opartej na współdziałaniu wszystkich grup społecznych, a zmierzającej do rozwoju gospodarki, przemysłu, handlu i rolnictwa, a także pracy u podstaw, która była szerokim programem oświatowym, mającym umożliwić chłopom, robotnikom, rzemieślnikom zajęcie właściwego miejsca w organizmie społecznym.

Z tych założeń wynikały także zadania literatury: utylitaryzm i tendencyjność. Dlatego w pierwszej fazie pozytywizmu największe znaczenie miała publicystyka, w której formułowano założenia ruchu i spierano się z oponentami (tzw. walka starej i młodej prasy). Wszyscy znani później pisarze zaczynali jako dziennikarze. Wychodziło wiele czasopism: "Przegląd Tygodniowy", "Ateneum", "Prawda", "Niwa", "Opiekun Domowy".

W zakresie wypowiedzi literackich faworyzowano powieść tendencyjną, sztukę z tezą, komedię obyczajową. Poezja odgrywała wyraźnie drugorzędną rolę i była epigońska w stosunku do romantyzmu. Najwyższe jej osiągnięcia to liryka refleksyjna (A. Asnyk) i stylizacja ludowa (M. Konopnicka).

Największym literackim osiągnięciem pozytywizmu jest polska powieść realistyczna (E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz). Realizm oznaczał wówczas przestrzeganie reguł prawdopodobieństwa życiowego, dążenie do iluzji rzeczywistości. W prozie dojrzałego pozytywizmu nastąpiło również pogłębienie analizy psychologicznej. W okresie tym rozwijała się też krytyka literacka i stworzono podstawy naukowej historii literatury (P. Chmielowski, B. Chlebowski, S. Tarnowski). Około 1880 r. obok realizmu pojawił się naturalizm (A. Sygietyński, A. Dygasiński, G. Zapolska).

Historyzm - W literaturze: zainteresowanie historią wyraźne w okresie romantyzmu. Jego wyrazem było umieszczaniu akcji w realiach historycznych, aby móc badać dziejowe sytuacje, w jakich istnieje i działa człowiek oraz jak one na niego wpływają. Romantyczny historyzm zajmował krytyczne stanowisko wobec oświeceniowej koncepcji człowieka, kładł nacisk na jego uwikłania, rozwój i ewolucję. Powyższą problematyką zajmował się ukształtowany w tym okresie dramat historyczny oraz powieść historyczna, poetycka i pisana prozą (Grażyna, Konrad Wallenrod - A. Mickiewicza; dramaty J. Słowackiego, powieści J. I. Kraszewskiego). Odwoływanie się do historii narodu wskazywało na ciągłość tradycji, niejednokrotnie było także próbą analizy współczesnej pisarzom sytuacji politycznej Polski, która ze względu na ostrą cenzurę zaborców nie mogła być ukazana w sposób bezpośredni (np. Konrad Wallenrod) W sensie metodologicznym: traktowanie dzieła literackiego w powiązaniu z sytuacją, w jakiej powstało. Przeciwieństwem histo- ryzmu jest badanie struktury dzieła literackiego.

Bajronizm - zespół tendencji literackich, odnoszących się zwłaszcza do formy gatunkowej i kompozycji dzieła literackiego oraz bohatera i obrazu autora, zawartego w tekście, ukształtowany za sprawą twórczości i poczynań oraz biograficznej legendy reprezentanta angielskiego romantyzmu, poety G. G. Byrona. Życie Byrona, radykalizm jego poglądów, poparty udziałem w walce o wolność Grecji, stały się przedmiotem legendy, która wywarła wpływ na epokę i przyczyniła się do ukształtowania wzoru osobowego poety romantycznego jako jednostki o nieprzeciętnej indywidualności, nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem, samotnie walczącej o prawa dla innych. Również bohaterowie jego utworów, np. Giaur - bohater powieści poetyckiej pod tym samym tytułem, to ludzie niezwykli, buntujący się przeciwko obowiązującym zasadom, wyobcowani, tajemniczy, wiecznie pielgrzymujący w poszukiwaniu prawdy o sobie i świecie. Sprzeciw wobec norm moralnych i społecznych sytuuje bohatera w niejednoznacznej często sytuacji etycznej, a nadmierna wrażliwość rodzi ból, cierpienie, poczucie bezsilności ludzkiej egzystencji.

Byron wprowadził do literatury nowe gatunki literackie jak: powieść poetycka, poemat satyryczno-polityczny, dramat filozoficzny, poemat dygresyjny, w których prezentował swojego bohatera. Stworzone przez Byrona formy gatunkowe odznaczały się zamierzonym powikłaniem kompozycyjnym, synkretyzmem rodzajowym, występowaniem motywów egzotycznych i historycznych, a przede wszystkim ironiczną, pełną dystansu postawę podmiotu lirycznego wobec świata przedstawionego. Przykłady bajronizmu można znaleźć w literaturze polskiej w twórczości A. Mickiewicza (Konrad Wallenrod, Gustaw-Konrad z Dziadów, Pielgrzym z Sonetów krymskich), J. Słowackiego (Lambro, Kordian).

Walterskotyzm - zespół cech powieści historycznej, powstałej z początkiem XIX w., nazwany tak od nazwiska W. Scotta, pisarza angielskiego okresu romantyzmu (Waverley, Ivanhoe, Rob Roy). Powieści te cechowały się żywą akcją, obfitującą w przygody i dramatyczne momenty oraz troską o odtworzenie atmosfery przeszłości i dawnej obyczajowości (koloryt lokalny). Fikcyjna fabuła dotyczyła zwykle spraw romansowych. Na losy fikcyjnych bohaterów wpływały zawieruchy historii, ruchy polityczne, niwecząc ich osobiste plany. Powieść ta łączyła elementy tragiczne z komicznymi, fantastycznymi i nastrojowymi. Wywarła wielki wpływ na ukształtowanie powieści historycznej XIX w. Wzorzec ten naśladowali H. Balzak, V. Hugo, J. U. Niemcewicz, J. I. Kraszewski, H. Rzewuski, a także H. Sienkiewicz.

BOGATER ROMANTCZNY - literacka postać, charakterystyczna dla literatury romantyzmu: indywidualista, idealista i buntownik o bogatym życiu duchowym, wyrastający ponad przeciętność, skłócony ze światem. W literaturze europejskiej najbardziej reprezentatywnymi dla epoki bohaterami romantycznymi stali się Giaur z powieści poetyckiej G. G. Byrona pod tym samym tytułem (zob. bajronizm) oraz Werter, tytułowa postać Cierpień młodego Wertera J. W. Goethego (zob. werteryzm). Charakterystyczna postawa bohatera romantycznego miała swe korzenie w znamiennej dla tej epoki nowej wizji świata i człowieka. Romantycy odrzucili oświeceniowy racjonalizm, przyznając uczuciu i intuicji prymat nad rozumem w możliwościach doskonałego poznania tajemnicy natury, człowieka i świata. Jednocześnie wywyższyli jednostki wybitne - artystów, poetów, geniuszy - ponad przeciętnych ludzi, przypisując im tym samym ogromne możliwości kreacyjne i jednocześnie podkreślając przez to ich wyobcowanie i niezrozumienie. Szczególną rolę odegrał bohater romantyczny w literaturze polskiej tego okresu.

Najważniejsi polscy bohaterowie, to: Konrad z III cz. Dziadów i Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej A.Mickiewicza, Kordian z dramatu J. Słowackiego pod tym samym tytułem oraz Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Z. Krasińskiego. Konrad iHenryk to poeci, jednostki nieprzeciętnie, wyrastające ponad ogół społeczeństwa, wyobcowane i nadmiernie uczuciowe. Młodość Kordiana i Konrada została naznaczona romantyczną nieszczęśliwą miłością, prowadzącą do próby samobójczej. Moment "śmierci dla świata" okazuje się punktem zwrotnym w życiu bohatera, który, przewartościowawszy swoje wcześniejsze ideały, postanawia poświęcić się dla sprawy ogółu: walki o wolność narodu (Konrad, Kordian), obrony tradycyjnych wartości (Hrabia Henryk). Tragizm bohatera romantycznego wynika z niemożności dokonania czynu (Kordian), uświadomienia sobie własnych ludzkich ograniczeń (spór Konrada z Bogiem), konieczności wyboru między miłością do kobiety a miłością ojczyzny oraz konieczności walki o słuszną sprawę nie zawsze etycznymi, moralnymi metodami (Konrad Wallenrod).

Za nowy typ bohatera romantycznego uznaje się jedną z głównych postaci Pana Tadeusza A. Mickiewicza - Jacka Soplicę, który w przeciwieństwie do swoich poprzedników porzuca samotne działanie. Pomimo iż ten typ bohatera był specyficznym wytworem epoki romantyzmu, w utworach literackich późniejszych okresów odnaleźć można postaci o cechach bohatera romantycznego. Należą do nich m.in. doktor Tomasz Judym (Ludzie bezdomni S. Żeromskiego) i Cezary Baryka (Przedwiośnie S. Żeromskiego). Przykładem antybohatera romantycznego jest natomiast główna postać z dramatu T. Różewicza pt. Kartoteka

Sentymentalizm - kierunek literacki i umysłowy, występujący w okresie oświecenia, w opozycji do klasycyzmu. Filozoficznymi podstawami sentymentalizmu były empiryzm i sensualizm, zakładające wyższość zmysłowego poznania świata nad poznaniem rozumowym. Sentymentalizm odrzucał klasyczne przekonanie o harmonijności świata, dostrzegając w rzeczywistości ciągłe sprzeczności, napięcia i konflikty. Przedstawiciele kierunku odwoływali się do myśli francuskiego filozofa J. J. Rousseau, który przeciwstawiał kulturę naturze i uważał, że przyczyną wszelkiego zła i ówczesnego kryzysu moralności jest odejście człowieka od pierwotnego dla niego stanu natury. Szansę naprawy świata Rousseau widział w powrocie do natury, który możliwy jest dzięki wrodzonej dobroci człowieka.

W literaturze sentymentalizm przejawiał się zainteresowaniem wewnętrznym życiem człowieka, światem przeżyć, emocji i uczuć jednostki oraz jej relacjami i więziami z innymi ludźmi. Duże znaczenie przypisywał miłości, przyjaźni oraz wartościom rodzinnym. Literatura miała kierować się zasadami prostoty i czułości. Sentymentalizm stworzył nowy typ bohatera literackiego, wrażliwego, czułego, pozostającego w ścisłym kontakcie z naturą. W dramacie i w prozie charakteryzował się wprowadzeniem pogłębionej analizy psychologicznej oraz obyczajowej. Nazwa kierunku pochodzi od tytułu powieści angielskiego pisarza A. Sterne'a Podróż sentymentalna. Typowymi dla sentymentalizmu gatunkami były: sielanka, tragedia mieszczańska, powieść sentymentalna. W najpełniejszy sposób założenia tego nurtu były realizowane w twórczości pisarzy francuskich, zwłaszcza J. J. Rousseau, autora Nowej Heloizy i Emila. Zespół poglądów francuskiego filozofa roussoizm, stanowił podstawę założeń kierunku. W literaturze polskiej sentymentalizm pojawił się w latach sześćdziesiątych XVIII wieku, w twórczości F. Karpińskiego oraz poetów związanych z dworem Czartoryskich w Puławach (np. F. D. Kniaźnina). Nurt ten w dużym stopniu przyczynił się do powstania romantyzmu.

Epopeja - jeden z najstarszych, podstawowych gatunków epickich, dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieści, wyrosły z mitów, podań i baśni. Pierwsze epopeje powstały w literaturach Wschodu i w Babilonii - Gilgamesz (3 tysiąclecie p.n.e.), w Indiach - Mahabharata (IV w. p.n.e. - IV w. n.e.) i Ramajana (II w. p.n.e. - II w. n.e.). Dla rozwoju epiki europejskiej największe znaczenie ma epopeja homerycka, ukształtowana na przełomie IX i VIII w. p.n.e. (Iliada i Odyseja).

Eposy to rozbudowane utwory, najczęściej wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych bądź historycznych bohaterów, rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Dla eposu homeryckiego znamienne było występowanie dwóch płaszczyzn fabularnych: jednej ulokowanej w świecie bogów, drugiej w rzeczywistości bohaterów ludzkich. Pomiędzy tymi płaszczyznami istniało wiele związków: bohaterowie mieli często boski rodowód, bogowie decydowali o losach ludzi, bogowie wyposażeni byli w ludzkie cechy charakteru, ich poczynaniami rządziły ambicje i namiętności niewiele różniące się od ludzkich. Obie płaszczyzny łączyła fabuła. Miała ona charakter epizodyczny. Szczególną rolę odgrywał w tym gatunku wszechwiedzący, obiektywny narrator, zachowujący dystans wobec przedstawionych zdarzeń i ujawniający swą obecność w bezpośrednich wypowiedziach do odbiorców (np. w inwokacji). Styl utworu jest patetyczny, podniosły w odniesieniu do czynów i realistyczny w drobiazgowych opisach sytuacji, przedmiotów, wyglądu bohaterów. Dla stylu homeryckiego znamienne było używanie rozbudowanych porównań i stałych epitetów. Miarę wierszową stanowił heksametr daktyliczny.

W literaturze rzymskiej epos narodowy stworzył Wergiliusz (Eneida). Średniowiecze ukształtowało epos rycerski i ludowy oraz włoski epos narodowy - Boska Komedia Dantego. Tradycje eposu antycznego odnowił renesans. Różne formy epickie rozwijały się do końca XVIII w., tj. romans, poemat opisowy, dygresyjny, wreszcie powieść. W literaturze XIX w. jedynym wybitnym dziełem, które zachowało istotne cechy epopei, był Pan Tadeusz A. Mickiewicza. Jest to epopeja narodowa, tzn. utwór epicki, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym.

Poemat dygresyjny - charakterystyczny dla okresu romantyzmu gatunek, łączący partie liryczne i dyskursywne z epicką narracją. Jest to dłuższy utwór wierszowany z fabułą skonstruowaną z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. Postać narratora dominuje nad całością utworu, przerywa opowiadanie w celu wprowadzenia obszernych dygresji, często traktuje prezentowane zdarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny, dając do zrozumienia, że stanowią one jedynie pretekst do wypowiadania różnorodnych uwag. O charakterze utworu decydują dygresje, w których narrator zwraca się bezpośrednio do czytelnika, dyskutuje, polemizuje, rozprawia się z przeciwnikami ideowymi i literackimi. Do najwybitniejszych utworów gatunku należą: G. G. Byrona Don Juan, Wędrówki Childe Harolda, A. Puszkina Eugeniusz Oniegin, J. Słowackiego Beniowski. W późniejszych czasach jego tradycję podjął J. Tuwim w Kwiatach polskich. powieść poetycka.

Parabola - inaczej przypowieść; utwór narracyjny należący do literatury moralistycznej, w którym fabuła, silnie uschematyzowana, służy przedstawieniu pewnych prawd moralnych lub filozoficznych. Oprócz znaczenia dosłownego, parabola ma znaczenie alegoryczne lub symboliczne. Zdarzenia i sytuacje mają w niej charakter przykładowy, ilustrują nadrzędną prawdę. Przykładem są przypowieści biblijne: o synu marnotrawnym, o miłosiernym Samarytaninie, o robotnikach w winnicy. Elementy paraboliczne występują też w utworach, utrzymanych w stylu biblijnym, np.: Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego A. Mickiewicza. Cechy paraboli mają niektóre powieści XX w., np.: Proces F. Kafki, Dżuma A. Camusa, Stary człowiek i morze E. Hemingwaya.

Walenrodyzm - postawa charakterystyczna dla Konrada Wallenroda, bohatera powieści poetyckiej A. Mickiewicza pod tym samym tytułem, polegająca na przyjęciu, w imię racji patriotycznych, nieetycznych i podstępnych metod działania w walce z wrogiem. Etyczny aspekt takiej postawy był wielokrotnie dyskutowany; sam Mickiewicz nie był zwolennikiem tej metody, starał się raczej w swym utworze przedstawić dylemat działaczy patriotycznych okresu romantyzmu, których warunki historyczne zmuszały do sprzeniewierzania się zasadom moralnych. Konrad, porwany za młodu przez Krzyżaków, uciekł od nich, powrócił na Litwę i poślubił Aldonę. Aby ratować swoją ojczyznę przed Krzyżakami, powraca do Zakonu, wkrada się w jego łaski i wybrany wielkim mistrzem krzyżackim podstępem doprowadza Zakon do zguby, a następnie, dręczony wyrzutami sumienia, popełnia samobójstwo.

Heksametr - sześciostopowa miara wierszowa charakterystyczna dla epopei antycznej, wykorzystująca istnienie w języku greckim sylab długich i krótkich (iloczas). Stopa, najmniejsza jednostka rytmiczna, składała się z układu długich i krótkich sylab. W poezji polskiej zastąpiono układ iloczasowy akcentowym: sylaby długie zostały zastąpione akcentowanymi, krótkie - nieakcentowanymi. Próby zostały pomyślnie zwieńczone w Powieści Wajdeloty w Konradzie Wallenrodzie A. Mickiewicza (w wersie 14-16-zgłoskowym występuje sześć akcentów). Inne realizacje to: C. K. Norwid Bema pamięci żałobny rapsod (sześciostopowy wiersz sylabotoniczny), W. Broniewski Syn podbitego narodu, syn niepodległej pieśni (sześciostopowy wiersz toniczny).

Mesmeryzm - popularna w XIX w. teoria psychologiczna, sformułowana przez wiedeńskiego lekarza F. A. Mesmera (XVIII w.), zwana też magnetyzmem serc. Mesmer zakładał istnienie w człowieku niematerialnego fluidu, który może emanować na inną osobę i wywoływać pożądane stany emocjonalne. Mesmeryzm próbował wyjaśniać fenomen miłości, jej duchową istotę i typowe dla zakochanych porozumienie bez słów. Oddziaływał w znacznym stopniu na literaturę. W Polsce jego wpływy można odnaleźć w powieści M. Wirtemberskiej Malwina, czyli Domyślność serca, w Godzinie myśli J. Słowackiego oraz w komedii Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca A. Fredry.

Retardacja - zabieg kompozycyjny, polegający na zamierzonym opóźnieniu akcji w celu wywołania napięcia i zaciekawienia czytelnika. Retardacja była stosowana już w eposie homeryckim, występuje też w epopei A. Mickiewicza Pan Tadeusz. Takiemu opóźnieniu służyły obszerne opisy, dygresje w połączeniu z inwersją czasową itd. Zabieg ten występuje także w komedii intrygi i w powieści sensacyjnej.