Symbol-niejasny, otwarty, wieloznaczny, nie daje się zamknąć w formułach

*element pierwotnego wyposażenia umysłowego

*wyrażany poprzez słowa, teksty, obrazy, przedmioty, gesty, wierzenia, postawy

*różnica między emblematem a symbolem

-emblemat jako znak tożsamości grupowej lub jednostkowej, symbol jako abstrakcyjny byt ,idea, pojęcie

*badanie symboliki średniowiecza wg M.P. należy zawsze rozpoczynać od słownictwa.

*symbol jako coś silniejszego niż rzeczywista osoba lub rzecz

*w symbolice średniowiecza nic nie funkcjonuje poza kontekstem, nic nie zanika, kolejne warstwy nakładają się na siebie

ZWIERZĘ

Dwa kierunki myślenia:

1. zdecydowane przeciwstawienie człowieka stworzonego na podobieństwo Boga wobec zwierzęcia niedoskonałego, podległego

2. przekonanie że między wszystkimi istotami żywi istnieje jakaś więź, co za tym idzie, uznanie pewnego transcendentnego pokrewieństwa

*pierwszy kierunek przeważa nad drugim

*chrześcijaństwo zdecydowanie dowartościowało zwierzę, stawiając liczne pytania i ogólne zainteresowanie.

Typologie procesów wobec zwierząt:

1. procesy wytyczone zwierzętom domowym, za to że zabiły lub zraniły osobę. Procesy kryminalne, brak interwencji władzy kościelnej.

2. Procesy zbiorowe wytaczane zwierzętom jak duże dziko żyjace ssaki dewastujące pola czy zagrażające ludziom lub zwierzęta o mniejszych rozmiarach( gryzonie, insekty). Pierwszymi zajmuje się władza świecka drugimi kościelna

3. Procesy w których zwierzęta uczestniczą w zbrodni sodomii.

*najczęściej przed sądem występowały wieprze co miało związek z wierzeniem o pokrewieństwie z człowiekiem.

* Tomasz z Akwinu sprzeciwiał się stawianiu zwierząt przed sądem ,gdyż wg niego nie potrafią one odróżnić dobra od zła.

* w kulturze średniowiecza zwierzę ma służyć jako przykład działania wymiaru sprawiedliwości

a. Lew- znak władzy ( początkowo lwy posiadali w swoich menażeriach tylko bogaci panowie); dominują zwłaszcza w rzeźbie romańskiej; w manuskryptach najczęściej spotykane zwierzę; imiona chrzestne utworzone od lwa (Leo, Leonardus, Leonellus, Leopoldus), nazwiska i przydomki nadawane znanym postaciom (np. Ryszard Lwie Serce); lew dominuje w heraldyce-w pewnym momencie tarcza z lwem staje się typowym atrybutem chrześcijańskiego rycerza, wyposaża się go we wszystkie cnoty wodza i wojownika (siła, odwaga, duma, hojność, sprawiedliwość) nieraz nadając im cechy chrystologiczne (miłość ofiarność, miłosierdzie); geneza wschodnia; w czasach biblijnych dzikie lwy żyły na terenie Palestyny (Leo persicus- mniejszy niż lwy afrykańskie), wspominany w Biblii jako uosobienie siły- zwyciężyć lwa to wielki wyczyn a wszystkich wielkich mężów porównuje się do lwów; zwierzę dwuznaczne, zły lew: groźny, okrutny, brutalny, podstępny, bezbożny- wcielenie siły zła, wrogów Izraela, tyranów, złych królów i ludzi nieczystych. W Nowym Testamencie lwa porównuje się do diabła, walka z lwem jest walką z szatanem; dobry lew: używa swojej siły dla wspólnego dobra i jego ryk wyraża Słowo Boże, najdzielniejszy ze wszystkich zwierząt, symbol plemienia Judy, kojarzony z Dawidem i Chrystusem („lew z pokolenia Judy”) ; „król wszystkich dzikich zwierząt” ; lew zacierający swoje ślady ogonem aby ujść myśliwym to Jezus ukrywający swoją boskość w łonie Marii (?) ,lew darujący życie pokonanemu to Bóg miłujący się nad grzesznikiem, lew śpiący z otwartymi oczami to Chrystus w grobie(ludzka postać śpi lecz boska czuwa), lew który swoim tchnieniem przywraca życie martwo narodzonym młodym to obraz Zmartwychwstania; zwierzę męskie, królewskie, słoneczne, złote;

i. W skutek nabrania przez lwa znaczenia chrystologicznego musiał powstać osobny nośnik negatywnych cech lwa. Tak powstaje symbol lamparta. Nie wygląda jak lampart, bardziej jak lew bez grzywy ale obdarzony złą naturą; lew upadły, bękart(owoc związku lwicy z samcem pantery), pół lew lub wróg lwa- krewny lub sojusznik smoka; głowa en face a ciało profilem- w heraldyce to zawsze pejoratywne

b. Niedźwiedź- w odpowiedzi na dedykowany mu pogański kult zostaje utożsamiony z diabłemursus est diabolus! , diabeł często przybiera postać niedźwiedzia żeby dręczyć grzeszników; negatywne cechy: bezwzględność, złośliwość, lubieżność, niechlujstwo, lenistwo, obżarstwo, nieopanowany gniew; w hagiografii częste wzmianki o tym jak człowiek boży pokonał niedźwiedzia (przykładem, cnotami lub mocą) i zmusił go do posłuszeństwa np. św. Kolomban zmusza niedźwiedzia do pomocy przy budowie pustelni; następnie niedźwiedzia ośmieszono, stał się zwierzęciem cyrkowym w kagańcu i na łańcuchu, które tańcząc zbiera datki; 4 spośród 7 grzechów głównych;

c. Dzik- symbol pochodzi od polowań na dziki, przynoszących chwałę i będących trudnym wyzwaniem, dzik walczy do końca; określenia: gwałtowny, zapalczywy

dziki, warczący, piorunujący, porywczy, wściekły, toczący pianę, groźny, brutalnystwór porażający furią!; atrybut odwagi i wojowniczości; wcielenie wszystkich nieprzyjaciół Jezusa wg jego 10 cech: brzydki, czarny, szczeciniasty, żyje w mroku, jest zdradziecki, porywczy i próżny, jest zaczepny, ma dwa straszliwe kły (podobne do piekielnych wideł), nie patrzy nigdy w niebo, zawsze ma łeb zwrócony w dół, ryje w ziemi przez cały dzień i myśli tylko o ziemskich przyjemnościach, jest brudny i tarza się w błocie, ma krzywe nogi, jest leniwy ( gdy już się naryje w ziemi i naje, myśli tylko o tym, żeby zalec w barłogu)jest wrogiem Chrystusa. Jest diabłem; dzik jako bestia pustosząca winnice Pana (psalm 80); umieszczono go w samym środku bestiariusza diabła; zwierzę przybyłe z piekielnej otchłani aby dręczyć ludzi (niszczycielska siła, ślepia ciskające iskry, lubieżność, brzydki zapach, rogi w pysku); w pewnym momencie zatarła się różnica między dzikiem a świnią domową; dzik nosicielem sześciu z siedmiu grzechów głównych(bez chciwości);

d. Jeleń- zwierzę chrystologiczne, przeciwstawiane dzikowi; 10 rogów zostaje porównanych do dekalogu; zwierzę słoneczne, istota świetlista, pośrednik między niebem a ziemią; jeleń biały, jeleń złoty, jeleń ze skrzydłami, jeleń mający w rozgałęzieniu rogów świetlisty krzyż; symbol płodności i zmartwychwstania (rogi jelenia odrastają co roku); symbol chrztu świętego, nieprzyjaciel zła; zwierzę czyste i szlachetne, obraz dobrego chrześcijanina, atrybut Jezusa tak jak baranek i jednorożec; servus = cervusJeleo to Zbawiciel; jeleń jest zwierzęciem ofiarnym, porównywane do męki Chrystusa; łowy na jelenia jedynymi łowami godnymi króla;

e. Lis- chytry; zaciera za sobą ślady; zwierzę żeńskie, księżycowe, chłopskie, rude;

f. Wiewiórka- lubieżna; „małpa lasów”; leniwa, głupia, skąpa; igra, droczy się i swawoli; gromadzi znacznie więcej jedzenia niż potrzebuje a to grzech, co gorsza zapomina, gdzie je zakopała, co świadczy o wielkiej głupocie. Zewn. Znakiem jej złej natury jest ruda sierść.

g. Hipopotam – stwór wodny, silny i wytrzymały, który pływa do tyłu i sprawia, że rzeki występują z brzegów. A to znak wielkiej grzeszności.

h. Mors – koń morski, łagodny i stadny, gruby jak słoń; jego mięso, słonina, kości i skóra to dar boży

i. Słoń – wielki wróg smoka, czyli szatana; jego skóra, kości i kły pomagają odegnać węże, chronią przed robactwem a starte na proszek działają jako odtrutka; najinteligentniejszy spośród zwierząt, wspaniała pamięć; czysty; daje się oswoić, miło się z nim obcuje; kość słoniowa ma wszystkie zalety słonia

j. Narwal – jego długie spiralne kły skojarzono z rogiem jednorożca

i. Jednorożec- zwierzę, którego może pojmać jedynie dziewica, ma znaczenie chrystologiczne; jego róg ma niespotykane właściwości lecznicze i uświęcające; przechowywane w skarbcach kościoła jako cenna relikwia mająca boską naturę

k. Wilk- wygłodniały i okrutny

l. Osioł- leniwy i głupawy

m. Zając- wesoły i beztroski

n. Kruk- gadatliwy i żarłoczny

o. Łabędź- hipokryzja, bo pod białym upierzeniem kryje czarną skórę

p. smok- symbol zła, stwór diabelski

q. świnia- upór, zachłanność, bezbożność, pycha, brud, brzydota, rozwiązłość, rozpasanie, żarłoczność, lenistwo;

ROŚLINY

a) Drewno i drzewa- drzewo Jessego; drzewo życia, krzyż; żywa materia przeciwstawiana kamieniowi i metalowi, mniej trwałe ale szlachetniejsze i czystsze a przede wszystkim bliższe człowiekowi- żyje i umiera, ma defekty, posiada silną indywidualność; kora drzewa porównywana do skóry człowieka, jest żywą istotą prawie zwierzęciem; mówiące, chodzące, płaczące, krwawiące posągi są zawsze wykonane z drewna; legendy o posągach z drewna przemienionych w kamienne za karę; materiał czysty i uświęcony idealnym obrazem Świętego Krzyża; cieśla jest rzemieślnikiem skromnym, człowiekiem bez skazy(w przeciwieństwie do kowala, czarownika, który pracuje ogniem z materiałem z wnętrza ziemi)- tradycja uczyniła z Jezusa syna cieśli; drewno ujarzmia metal; drwale i węglarze ścinają i palą drewnomuszą przeto być wysłannikami diabła! Drwal posługuje się żelazem i krzesze iskry- kat i rzeźnik lasu. Węglarz obcuje z ogniem, największym wrogiem drewna- jest umorusany i diaboliczny; las to miejsce spotkało i przemian, do lasu człowiek udaje się aby uciec przed światem, spotkać Boga lub diabła, odnowić się, przemienić się , przebywanie w lesie czyni z człowieka dzikusa;

dobre drzewa:

1. lipa- ulubione drzewo średniowiecza, ma same zalety, majestatyczny wygląd, przepych i długowieczność. Zapach, muzyka(brzęczenie pszczół) , bogactwo produktów jakie można z niej otrzymać: sok(cukier), kora(materiał –tilia- wyrabia się z niego worki i sznury do studni) , liście(pasza dla zwierząt), kwiaty (działanie uspokajające a nawet narkotyczne, dostarczają miodu). Drzewo opiekuńcze i dodające splendoru, sadza się je przed kościołami, w jej cieniu sprawuje się sądy. Później drzewo dekoracyjne.

2. Jesion- pośrednik między niebem ziemią, przyciągający pioruny i burze, używany do produkcji broni pociskowej.

3. Brzoza- biel-czystość. Z niej produkowano rózgi do chłostania nawiedzonych i przestępców aby wypędzić z nich zło.

Drzewa szkodliwe:

1.cis – niepokojący, złowrogi charakter, rośnie smętnie na odludziu(nieużytki i torfowiska), jest podejrzanie niezmienny, zawsze zielony, jakby pakt z diabłem zapewniał mu nieśmiertelność. Legendy przypisują mu rolę drzewa śmierci, jest drzewem cmentarnym, mającym związek z żałobą i samobójstwem( Judasz miał zabić się wypiwszy silną truciznę sporządzoną z wyciągu z cisu) wszystko w nim jest trujące: liście, owoce, kora, korzenie a zwłaszcza sok, z którego sporządza się trucizny. Żadne zwierzę nie tknie cisu. Z jego drewna produkowano łuki i strzały

. 2. Orzech- drzewo szkodliwe, rosnące w lasach szatana. Jego trujące korzenie sprawiają, że dookoła ginie roślinność a gdy zbyt się przybliżą do stajni stają się przyczyną śmierci zwierząt domowych. Drzemka pod orzechem powoduje ból głowy i gorączkę ale też może ściągnąć złe duchy i moce piekielne. Drzewo czarownic. Jednak jego drewno uważa się za najpiękniejsze i najodpowiedniejsze do rzeźbienia.

3. Olcha – bardzo podejrzana, utrzymuje dziwne stosunki z wodą, rośnie tam, gdzie nie rosną inne drzewa (torfowiska i moczary) pali się, nie dając dymu, jej liście nie żółkną, we mgle przypomina widmo, ponadto krwawi (!) jej żółte drewno czerwienieje po ścięciu.

3. Jabłoń- nazwa malus kojarzy się ze złem (franc. mal)drzewo rodzące zakazany owoc ; dąb św. Ludwika- symbol sprawiedliwości

i. Topór- broń i narzędzie, broń niegodna rycerza ale całkiem OK dla plebsu. Jako narzędzie symbolizuje siłę. Topór uderza żeby coś mogło powstać.

ii. Piła – używana ale ludzie średniowiecza się nią brzydzą- jest narzędziem diabelskim. W ikonografii występuje tylko jako narzędzie tortur, piłą nie tnie się drewna lecz ciała świętych w czasie męki; poza tym piła jest cicha i można nią ciąć cudze drzewo; zbyt podobna do kobiety, oszukańcza, zdradziecka, dochodzi swego za sprawą długotrwałego uporu (?); wszystko co ząbkowane ma negatywną konotację, zarezerwowane dla wiarołomnych rycerzy, szaleńców, bękartów i prostytutek.

b) Lilia- symbol czystości i dziewictwa; płodności i żyzności; władzy i panowania; znaczenie chrystologiczne („jam narcyz Saronu, lilia dolin” PnP 2,1) do XIII wieku przedstawia się Jezusa wśród kwiatów lilii; kult Marii Panny („jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt” PnP 2,2) po uchwaleniu dogmatu o tym, że Maria jest wolna od grzechu pierworodnego przyznano jej atrybuty związane z czystością; Dziewica trzymająca w prawej ręce kwiat lilii; w późniejszych przedstawieniach maryjnych lilia zostaje wyparta przez różę, kwiat miłości wypiera kwiat czystości; Król Francji ma w herbie 3 lilie na znak 1. Trójcy Świętej lub 2. Trzech cnót (wiary, mądrości i rycerskości); symbol suwerenności; w scenie Zwiastowania;

c) Róża – symbol miłości dworskiej

3. Kolory

a) Złoto- funkcja artystyczna, estetyczna, liturgiczna i polityczna; jest znakiem władzy; funkcja rytualna; wymowa etyczna: dobre złoto, światło, uczestniczy w boskości, ale jako materia jest tożsame z ziemską chciwością, przepychem, bogactwem- vanitas; służy do wyrażenia idei bieli (super-bieli), oznaczającej rzeczywistość niebiańską lub boską; złoto jest bielsze niż biel; potem stanowi „dobry żółty”

b) Niebieski- kolor ciepły (!) , symbolizuje powietrze (które jest ciepłe i suche) ; uspokaja lub oddala

c) Zielony- „jest barwą pośrednią między bielą, czerwienią i czernią”; używany w liturgii w pozostałe dni; kolor zerwania, chaosu a potem odnowy;

d) Czerwony – przypomina krew przelaną przez Jezusa; używana przy świętach apostołów, męczenników, Podwyższenia Krzyża, Zesłania Ducha Świętego ; symbol męczeństwa; najwyższy zbytek i grzech; diabeł, piekło, kolor ogni piekielnych i twarzy szatana; namiętność;

e) Rudy- kolor demonów, lisa, hipokryzji, kłamstwa i zdrady(Judasz,Kain); rude włosy są symbolem przedstawicieli hańbiących profesji(prostytutki, lichwiarze, kowale, młynarze, błaźni, kaci); odrzucenie i infamia; wszystkie rudowłose kobiety są w mniejszym lub większym stopniu czarownicami;

f) Biały- kolor Wielkanocy; kolor najbardziej godny; symbol czystości; stosowana podczas świąt aniołów, dziewic, Bożego Narodzenia i Epifanii, na Wniebowstąpienie i Wszystkich Świętych; kolor Raju; symbol męczeństwa, dziewictwa; kolor świąteczny; kolor chwały i Zmartwychwstania;

g) Fioletowy- podczerń

h) Żółć- zdrada; kłamstwo; kolor Żydów i synagogi;

a. Cytrynowy(żółć i zieleń)- coś agresywnego, niewłaściwego, niepokojącego; nieład, szaleństwo, zmysłowa rozwiązłośd, umysłowe rozkojarzenie; odzienia błaznów, trefnisiów i szaleńca z Księgi Psalmów;

i) Błękit- barwa dominująca we wszystkich dziedzinach twórczości artystycznej; kolor chrystologiczny, maryjny; królewski i książęcy

j) Czerń- kolor żałoby i pokuty; używany przy mszach za zmarłych, w czasie Adwentu, w dniu świętych Młodzianków i w trzecią niedzielę przed wielkim postem; kolor upokorzenia; zakonny; symbol pokory;