Polsko - Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych
UKO
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Jan Nowak
jan.nowak@gmail.com
07.11.2013
Podpis
Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego była zawarta w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków unia ta była na zmianę zacieśniana, osłabiana, a nawet zrywana. Dopiero w drugiej połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569. Zawarcie unii realnej między Polską i Litwą było jednym z głównych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta. Po jego śmierci w 1572 doszło do bezkrólewia, podczas którego zreformowano system prawny kraju. Znacznie zwiększyły się wpływy szlachty, a także wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru monarchy. Złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku, kiedy po dymitriadach i wojnie z Rosją osiągnęła ona w 1618 roku największy zasięg terytorialny w historii. W tym okresie państwo skutecznie opierało się atakom Szwecji, Rosji i Tatarów. Kres jego świetności położyło powstanie Chmielnickiego w 1648 roku, które zapoczątkowało serię wojen z sąsiadami. W 1654 roku ruszyła ofensywa rosyjska przeciw Polsce, a w 1655 roku rozpoczął się tzw. potop szwedzki. Szwedzi zajęli i spustoszyli większość kraju, a król Jan Kazimierz został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Wprawdzie Szwedzi ostatecznie wycofali się z Rzeczypospolitej, ale państwo zostało osłabione, a także utraciło zwierzchność nad Inflantami i Prusami Książęcymi. Jedynie częściowym powodzeniem zakończyła się wojna z Rosją, w efekcie której Rzeczpospolita utraciła jednak liczne ziemie na wschodzie. Dalszy upadek pozycji państwa wiązał się z rządami Michała Korybuta Wiśniowieckiego i wojną z Turcją, po której Rzeczpospolita utraciła w 1672 roku Podole i Ukrainę. Pod koniec XVII wieku, za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita zawarła sojusz z Habsburgami i razem z nimi przystąpiła do walki z Imperium Ottomańskim. W 1683 Turcy zostali pokonani pod Wiedniem, co zakończyło okres ich ekspansji w Europie. Po pokoju w Karłowicach w 1699 Rzeczpospolita odzyskała utracone w 1672 ziemie, ale nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów. Od końca XVII w. narastać zaczęły problemy wewnętrzne. Anarchia, słabość władzy centralnej i paraliż instytucji państwowych sprawiły, że w czasach saskich Rzeczpospolita istniała jako zbiór autonomicznych państewek magnackich. Utrzymywany przez część szlachty i magnatów ustrój demokracji szlacheckiej, gdy we wszystkich państwach ościennych funkcjonowała sprawna monarchia absolutna, doprowadził do upadku kraju. Całkowicie zdestabilizowane państwo otoczone przez mocne systemy władzy było europejskim ewenementem i w wyniku intryg zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej. W 1772 doszło do jego I rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię. Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1788–1792 obradował Sejm Czteroletni, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Ustawa zasadnicza likwidowała unię i tworzyła formalnie jednolite państwo – Rzeczpospolitą. Reforma nie powiodła się i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Od 1768 roku Rzeczpospolita była formalnie protektoratem Imperium Rosyjskiego[16]. Jej ostateczna likwidacja nastąpiła w 1795 wraz z III rozbiorem.
Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i Rusinów. W 1618 przedstawicieli tych narodowości było w przybliżeniu kolejno 4,5 mln, 0,75 mln i 5 mln na łączną liczbę 11 mln mieszkańców państwa[22]. Istotne mniejszości stanowili m.in. Łotysze, Niemcy i Żydzi. Polacy, ze względu na przyłączenie znacznych terenów Rusi nie stanowili większości w Koronie ani na Litwie. Rzeczywista przynależność etniczna miała jednak drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Liczba osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako Polaków wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791. Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. To w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały, dwór królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej. Proces ten, a także kolonizacja Rusi polskimi osadnikami doprowadziły do spięć na tle narodowościowym. Ważnym ich czynnikiem była wyznawana religia. Większość przedstawicieli szlachty polskiej i spolonizowanej była katolikami lub protestantami, natomiast ludność chłopska na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej wyznawała prawosławie. Konflikty dodatkowo narosły po zawiązaniu unii brzeskiej. W dużym stopniu to właśnie z kwestiami religijnymi wiązały się powstania kozackie, w tym najważniejsze powstanie Chmielnickiego. Pod wpływem reformacji duża część szlachty przyjęła wyznania protestanckie (luteranizm, kalwinizm i arianizm). W okresie zawiązywania unii lubelskiej pojawiały się nawet propozycje utworzenia kościoła narodowego. Różnorodność wyznawanych religii, a także tolerancyjne traktowanie jednej z największych w Europie mniejszości żydowskich sprawiło, że Rzeczpospolita zyskała przydomek „państwa bez stosów”. Wprawdzie w efekcie kontrreformacji większość szlachty powróciła do Kościoła katolickiego, ale proces ten przebiegał pokojowo, głównie poprzez propagandę i szkolnictwo jezuickie. Dopiero po potopie szwedzkim doszło do prześladowań braci polskich i ich wygnania z kraju.
Najbardziej uprzywilejowaną grupą społeczną w Rzeczypospolitej była szlachta. W przeciwieństwie do innych krajów Europy stan szlachecki był bardzo liczny – należało do niego od 8 do 10% mieszkańców państwa. Wyróżniała go także nietypowa zasada równości wewnętrznej, która w XVI i XVII wieku odegrała istotną rolę w integracji Korony z Litwą, Prusami Książęcymi czy Inflantami. Szlachta już od schyłku XV w. posiadała przywileje zapewniające jej dominację polityczną. Także duchowieństwo wyższe zostało opanowane przez wysoko urodzonych – przedstawicieli wielkich rodów magnackich. O ile w czasach Jagiellonów zdarzało się jeszcze, że dostojnicy kościelni byli mieszczańskiego pochodzenia, o tyle w XVII czy XVIII wieku taki stan rzeczy był wykluczony. Szlachta uzyskała również przewagę w gospodarce i handlu – podporządkowała sobie chłopstwo, wywalczyła prawo do przewożenia i wytwarzania towarów „na własny użytek” bez opłat celnych. Także w sądownictwie zaznaczało się zdecydowane uprzywilejowanie szlachty względem plebejuszy. Większość przywilejów i praw szlachty pochodziła jeszcze z XV-XVI wieku, ale w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów pozycja tego stanu jedynie rosła. Zwiększała się także jego wewnętrzna różnorodność. sytuację chłopów do niewolnictwa[23]. W XVI wieku wolni chłopi w dobrach rządowych i duchownych zwolnieni byli..
Kulturę państwa kreowała przede wszystkim szlachta, w ograniczonym stopniu także mieszczaństwo. Dominującą formacją kulturową i ideologiczną od schyłku XVI do połowy XVIII wieku był sarmatyzm, który opierał się na koncepcji utożsamiającej polską szlachtę ze starożytnym ludem Sarmatów. Wyrażał się m.in. w konserwatyzmie, poczuciu wyższości nad innymi narodami, ideach mesjanistycznych („Polska – przedmurze chrześcijaństwa”), umiłowaniu wolności szlacheckiej. Wpływał na ubiory i styl dekoracji wnętrz, które oparto na wzorcach orientalnych. W literaturze wyrażał się w tzw. baroku sarmackim, natomiast w architekturze w trzymaniu się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień. Bardzo duży wpływ sarmatyzm miał na obyczajowość szlachecką. Charakterystyczne dla tego okresu w kulturze były okazałe pogrzeby, wjazdy magnackie, sztuczność i teatralność zachowania, np. w kościele. Z czasem idee sarmatyzmu uległy degeneracji, w XVII wieku przesiąkając dewocją, megalomanią, zacofaniem i nietolerancją. Umiłowanie wolności przekształciło się w dążenie do anarchii, natomiast poczucie wyższości doprowadziło do upadku szkolnictwa i powszechnych braków w wykształceniu szlachty. Za czasy szczególnego upadku kultury uznaje się okres rządów saskich. Na czasy sarmatyzmu przypada działalność takich postaci jak alchemik Michał Sędziwój, inżynier wojskowy Kazimierz Siemienowicz, poeta Wacław Potocki i astronom Jan Heweliusz
Od lat 40. XVIII wieku w Rzeczypospolitej zaczęły przyjmować się idee nowej epoki w kulturze – Oświecenia. Ich największy rozwój przypadł na rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym okresie podjęto próby radykalnej reformy szkolnictwa i ustroju prawnego państwa. Zgodnie z duchem oświecenia rozwijała się sztuka, literatura i publicystyka. Do czołowych przedstawicieli epoki należeli m.in. Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic i Franciszek Karpiński. Rzeczpospolita była największym producentem zboża w Europie, przy tym jednak większość plonów trafiała na rynek wewnętrzny. Szacowane roczne spożycie zboża w Koronie i Prusach wynosiło 113 000 ton (226 000 łasztów). Produkcja wynosiła w XVII wieku około 120 000 ton rocznie, z czego 6% eksportowano, 19% przypadało na ludność miejską, natomiast reszta na mieszkańców wsi. Eksport zaspokajał około 2% zapotrzebowania Europy Zachodniej i zapewniał wyżywienie około 750 000 osób, ale ziarno importowane stanowiło tam margines zaopatrzenia, którego brak wywoływał natychmiast głód. Znaczenie handlu zbożem rosło jeszcze bardziej w latach nieurodzaju (np. lata 90. XVI wieku i 20. XVII), kiedy kraje południowej Europy zmuszone były do jego importu na masową skalę.