Temat: Motyw tańca w sztuce. Omów jego funkcjonowanie na wybranych przykładach.

„Dopóki taniec był oddaniem w ruchach zewnętrznych uczuć i myśli wewnętrznych, dopóty był prawdą mającą pewne znaczenie, i to wyniosło go między sztuki piękne skoro zaś stał się ślepym naśladownictwem ruchów nieznanego nam znaczenia, jest tylko kłamstwem i głupstwem”

(A. Dunin-Borkowski)

Moja dzisiejsza prezentacja będzie dotyczyć motywu tańca w sztuce. Przede wszystkim chciałabym zaznaczyć, że taniec występuje w kulturze od wielu tysiącleci. Czytamy o nim w Biblii oraz można odnaleźć rysunki w jaskiniach przedstawiające tańczących ludzi. W literaturze i sztuce wykorzystanie tego motywu służy ukazaniu barwnych rozrywek wcześniejszych pokoleń, często jednak służy czemuś jeszcze - jest symbolem ukazującym między innymi bezwład i zamieszanie Na początek chciałabym wyjaśnić etymologię słowa „taniec”. W średniowieczu wymawiane jako tanz co oznacza w języku polskim po prostu taniec. Słownik języka polskiego podaje bardzo prostą definicję tego zagadnienia. Taniec jest to bowiem układ ruchów ciała i gestów wykonywanych w takt muzyki. Jest to forma rozrywki, zabawy towarzyskiej, popisu artystycznego lub element obrzędów kultowych.

Tańczyć może każdy z nas, ale w zależności od kultury ruchy te mają szczególne znaczenie. Taniec przecież należy do najbardziej naturalnych odruchów człowieka. Łączy się ze wszystkimi najważniejszymi zdarzeniami z jego życia. Jego historia jest tak samo długa jak historia ludzkości. Taniec jest jedną z najstarszych sztuk pięknych. Był obecny we wszystkich epokach i kulturach. Od tysięcy lat ludzie przekazywali swe opowieści w taki sposób. Zawdzięcza on swe powstanie po części wierzeniom religijnym; ludzie tańczyli po to by sprowadzić deszcz w czasie suszy (tzw. taniec deszczu), czy też spowodować wzrost urodzaju i zapewnić pomyślność łowów. Wojownicy tańczyli, żeby wzbudzić w sobie odwagę przed walką.

W dzisiejszej prezentacji chciałabym się odwołać do takich dzieł kultury i sztuki jak: „Taniec śmierci”, „Błędne koło” Jacka Malczeskiego, obrazu pt „Chochoły” namalowanym przez Stanisława Wyspiańskiego. Skorzystam również, z adaptacji filmowej Andrzeja Wajdy „Pan Tadeusz”. Na koniec swojej prezentacji omówię „Dziadka do orzechów” oraz zajmę się motywem tańca w ujęciu współczesnym.

Pierwszym utworem, który chciałabym omówić w swojej prezentacji będzie obraz „Taniec śmierci”. Dzieło to podejmuje charakterystyczny dla epoki średniowiecza motyw danse macabre – tańca śmierci. Spersonifikowana Śmierć w postaci rozkładającego się trupa kobiety porywa tu do tanecznego korowodu wszystkich ludzi, nie zważając na różnice, jakie ich dzielą. Zakończenie żywota stanie się udziałem każdego człowieka, zaś ten bolesny fakt poprzedzać ma właśnie pójście w śmiertelne tany. Śmierć szydzi z ludzi, wiedząc, że nie sposób przed nią się schować lub umknąć ostrzu jej kosy. Stąd taniec śmierci ma też wymiar groteskowy. Ukazuje bowiem, jak naiwne byłoby myślenie, że nas śmierć nie spotka. Na koniec warto dostrzec, że w epoce średniowiecza motyw ten pełnił także ważną rolę dydaktyczną. Przestrzegał mianowicie człowieka przed tym, by nie ulegał za bardzo pokusom korzystania z uroków doczesnego życia, zapominając o nieuchronności jego końca.

Kolejnym obrazem jaki mam zamiar przedstawić, aby potwierdzić moją tezę jest obraz Malczewskiego „Błędne koło”. Obraz Malczewskiego jest przykładem malarstwa symbolicznego. Płótno przedstawia dość dziwną scenę nawiązującą do „Wesela” Wyspiańskiego. Po środku obrazu widzimy drabinę, na niej siedzącego małego chłopca, dookoła którego tańczą liczne postaci. Wśród nich da się rozróżnić zarówno ludność wiejską, umiejscowioną na drugim planie obrazu, nagie kobiety i mężczyzn na pierwszym planie obrazu ludzkie, oraz postać samego diabła, czyli półnagiej istoty z kopytami zamiast stóp. Drabina na której siedzi może być interpretowana jako symbol wszechobecności opatrzności boskiej i zapewnienie, że droga między ziemią a niebem jest zawsze otwarta, chłopiec malarz na drabinie to osoba niosąca prośby do Boga, dziecko jako jedyna osoba ma w sobie siłę, jest czyste duchowo, niewinne. W bezsensownym tańcu każdy zajęty jest swoimi sprawami, w centrum obrazu widzimy dwóch mężczyzn, jednego związanego łańcuchami, próbującego wyrwać drugiemu klucze z ręki. Są oni zajęci swoimi sprawami, nie widzą niczego poza własnymi problemami. Diabeł mający na głowie wieniec z bluszczu, takiego samego jakiego używał Dionizos do rozbudzenia w kobietach opierających się jego kultowi szału bachicznego. Tak samo diabeł, kusi kobiety, tańczy z nagimi uczestniczkami wesela, zachęcając je do rozpusty. W bezsensownym tańcu każdy zajęty jest swoimi sprawami, w centrum obrazu widzimy dwóch mężczyzn, jednego związanego łańcuchami, próbującego wyrwać drugiemu klucze z ręki. Są oni zajęci swoimi sprawami, nie widzą niczego poza własnymi problemami. Diabeł mający na głowie wieniec z bluszczu, takiego samego jakiego używał Dionizos do rozbudzenia w kobietach opierających się jego kultowi szału bachicznego. Tak samo diabeł, kusi kobiety, tańczy z nagimi uczestniczkami wesela, zachęcając je do rozpusty.
Kolejnym punktem mojej prezentacji będzie obraz Stanisława Wyspiańskiego „Chochoły”. Na pierwszym planie widać jedenastu chochołów, którzy skupieni są w około kałuży. Przypominają oni ludzi, którzy są szarzy, pragnący odkryć sens istnienia. Wokoło nich stoją stare uschłe drzewa. Tworzą odosobniony, cichy las, piękny w swej samotności. Niema w nim żadnych zwierząt, biegnie tylko przez niego równie opustoszała droga.. Na jej pobrzeżach stoi kilka lamp usilnie próbując rozedrzeć jego mrok. W samej oddali można dostrzec zamek wawelski przypominający o szlachetnej historii naszego narodu. Wyspiański namalował obraz z myślą o corocznym cyklu śmierci i odradzania się natury na wiosnę. Symbolem tego są chochoły, które zrzucając słomę odkrywają swoje prawdziwe piękno, które umarło i narodziło się na nowo by, jak co roku olśnić swą urodą słoneczne dni. Chocholi taniec jest symbolicznym przedstawieniem marazmu, zniechęcenia, braku aktywności życiowej. W perspektywie narodowej chodzi tu o ukazanie Polaków i ich stosunku wobec zrywu powstańczego. Bohaterowie, krocząc niemal jak w transie w rytm melodii wygrywanej przez Chochoła, pozostają niezdolni do jakiegokolwiek działania. Podobnie przedstawia się społeczeństwo polskie, podzielone, zniechęcone, zajęte prywatą i egoizmem. W utworze pokazany jest także taniec Państwa Młodych, będący nie tyle wyrazem zbliżenia się do siebie przedstawicieli dwóch warstw społecznych, co popularnej w epoce ludomanii, traktowanej bardziej jako moda obyczajowa.

„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza w reżyserii Andrzeja Wajdy jest kolejnym utworem, który chciałabym omówić w swojej prezentacji. Przede wszystkim chciałabym się skupić na ostatnim polonezie, którego bohaterowie dzieła tańczą przed wymarszem z Litwy wojsk napoleońskich. Taniec oznacza tutaj odejście pewnej epoki, symbolizuje dawne wartości, świat, kulturę – traktowane jako relikt przeszłości. Podkomorzy jest już ostatnim, który „tak poloneza wodzi”. Dowodzi to faktu, że Mickiewicz sportretował społeczność u progu ważnych, dziejowych zmian. Taniec ukazuje tu zatem historyczny krok naprzód. Bohaterowie przechodzą tanecznym krokiem do innej epoki, w której obowiązywać będzie już zupełnie odmienna hierarchia wartości. Motyw tańca podjęty zostaje w ostatniej, dwunastej księdze dzieła, dzięki czemu służy on podsumowaniu wcześniej opisywanych zdarzeń. Interesujący jest także fakt, że tańcem, który skłania bohaterów do pląsów, jest właśnie polonez. Ów narodowy polski taniec służy tu podkreśleniu chęci kontynuowania wielkiej szlacheckiej tradycji w nowej rzeczywistości, zarazem zwracając uwagę na to, że będzie to już niemożliwe.

Chciałabym jednak zaznaczyć, że motyw tańca, mimo iż powszechnie stosowany w adaptacjach filmowych, można odnaleźć również w innych rodzajach sztuki. Mam tutaj na myśli balet pod tytułem „Dziadek do orzechów”, którego napisał Ernst Teodor Wilhelm, a przerobił to Stanisław Moniuszko na jeden ze słynniejszych baletów. Jest to opowieść o przyjęciu Bożonarodzeniowym w czasie, którego mała dziewczyna zasypia pod choinką w fotelu trzymając w swoich ramionach dziadka do orzechów. Sama sztuka podzielona jest na dwa akty. Drugi kończy się pokazem różnych tańców. Mianowicie tancerze wykonują różne tańce, takie jak : Taniec wieszczki cukrowej, Taniec hiszpański, Taniec arabski, Taniec chiński, Trepak (Taniec rosyjski), Taniec pasterski. Suitę zamyka Walc kwiatów. W utworze tym taniec ma znaczenie symboliczne. Całe społeczeństwo, które jest wytworem wyobraźni dziewczyny, cieszy się na przybycie nowych władców. Balet ma konstrukcję marzenia sennego, wyśnionego przez małą dziewczynkę. Chciałabym jednak skupić się na konstrukcji samego baletu, ponieważ jest to jeden z rodzajów sztuki, który wyraża wiele bez pomocy słów, a jedynie gestami. Cała historia przedstawiona jest za pomocą ruchów całego ciała, tak jak wymaga tego sztuka baletu. I wydaje mi się, że właśnie na tym polega jej magia i czar.

Na koniec chciałabym skupić się na tańcu w ujęciu współczesnym. Dlatego tez odwołam się do takiej sztuki jak capoeira. Jest to wywodząca się z tradycji afrykańskiej i brazylijskiej sztuka walki, której formy są rytmiczne, akrobatyczne i skupiają się na kopnięciach. Istotą capoeiry są elementy tańca wpływające na płynność i nieprzewidywalność ataków. Została tworzona w XVIII i XIX wieku przez brazylijskich niewolników w Brazyli stała się dla nich sposobem na manifestowanie odrębności kulturowej, sposobem rozrywki, zabawy pozwalającej zapomnieć o codziennej niedoli. Wywodzi się z rytualnych tańców plemion afrykańskich, łącząc w sobie ich rytmy, charakterystyczne pozycje zawiera też wiele cech kulturowych charakterystycznych dla Indian południowoamerykańskich. Nowoczesna, zmodernizowana Capoeira zawiera wiele elementów realnej walki i samoobrony, akrobatyczne ewolucje, kopnięcia oraz obalenia.

Capoeira spośród innych sztuk walki wyróżnia się dynamizmem i taneczną płynnością. Niewiele jest statycznych pozycji, dużo natomiast zamaszystych kopnięć i podcięć. Ciosy przeciwnika blokuje się bardzo rzadko, zamiast tego capoeira oferuje wiele uników i przejść.

Ta sztuka walki przedstawia połączenie dwu motywów. Mimo, że jest to sztuka samoobrony połączona z tańcem we współczesnym świecie ma ona wielkie zainteresowanie. Taniec tutaj służy jako element samoobrony, która w dzisiejszych czasach jest niezbędna.

Podsumowując swoją wypowiedź chciałabym przede wszystkim podkreślić różnorodność wykorzystania motywu tańca w sztuce. W swojej pracy starałam się przede wszystkim wykazać, że taniec można ująć w wiele różnych koncepcji. Czasem jest odzwierciedleniem radosnego wydarzenia, tak jak zostało to zaprezentowane w „Panu Tadeuszu”. Ponad to w epopei taniec nie tylko przynosi ze sobą pozytywne wydarzenia. Jest także symbolem końca i początku nowej epoki. Taniec może służyć również jako sposób wyrażania smutnych wydarzeń, tak jak zostało to zaprezentowane w obrazach „Taniec śmierci” oraz „Błędne koło” Jacka Malczeskiego. Chciałabym jeszcze zauważyć, że taniec może również wprowadzić w stan otępienia, snu i zapomnienia podobnie jak zaprezentowane to zostało w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. Na koniec swojego podsumowania chciałabym powiedzieć, że taniec może być wykorzystywany zamiast słów. W takich sztukach jak balet może wyrazić on o wiele więcej. Dzięki gestom, które są nieodłączne w tańcu można poruszyć w widzu całą gamę emocji. Taniec służy również jako element obronny. Połączony z odpowiednimi ruchami i gestami dzisiaj funkcjonuje świetnie jako sztuka samoobrony.