12. GENEZA I EWOLUCJA WSPÓŁPRACY W RAMACH KBWE/OBWE
Idea zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie pojawiła się w latach 60., a więc w okresie zimnej wojny. Założeniem było stworzenie forum współpracy między Wschodem a Zachodem w celu budowy ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa. Już w 1954r. propozycję budowy takiego systemu wysunął ZSRR. Jednak przedstawiony projekt był jedynie próbą niedopuszczenia RFN do wstąpienia do NATO, dlatego został odrzucony przez państwa Europy i USA.
W 1964r. na XIX sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ zgłoszona została propozycja zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa i współpracy przez polskiego ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego. W konferencji mieli wziąć udział przedstawiciele NATO i Układu Warszawskiego. Państwa Europy Zachodniej uzależniły swój udział w konferencji od uregulowania problemu Niemiec i statusu Berlina Zachodniego oraz włączenia do programu obrad zagadnień dotyczących przestrzegania praw człowieka i ochrony środowiska naturalnego.
1969 – apel budapesztański państw Układu Warszawskiego, które wzywały do wielostronnych negocjacji celem zwołania konferencji. Finlandia wysunęła propozycję zostania gospodarzem.
Przełom nastąpił w okresie 1970-1974, gdy podpisano szereg umów dwustronnych między krajami socjalistycznymi a RFN oraz w 1971 porozumienie regulujące status Berlina.
22 XI 1972 w Helsinkach rozpoczęły się rozmowy wielostronne, w których wzięli udział przedstawiciele 33 państw europejskich, Kanady i USA. Podczas konsultacji helsińskich ujawniły się konflikty o charakterze ideologicznym między Europą Zachodnią a krajami socjalistycznymi.
8 III 1973 przyjęto Zalecenia Końcowe tzw. Błękitną Księgę, która zawierała postanowienia dotyczące spotkań i zasad obowiązujących uczestników KBWE.
Przebieg KBWE w trzech fazach:
Spotkanie Ministrów Spraw Zagranicznych (3 – 7 VII 1973)
Negocjacje na szczeblu ekspertów (18 IX 1973 – 21 VII 1975)
Spotkanie szefów państw i rządów (30 VII 1975 – 1 VIII 1975)
1 VIII 1975 podpisano Akt Końcowy KBWE, co wzbudziło nadzieje na koniec rywalizacji Wschód – Zachód oraz budowę ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa. Rozpoczął się proces poszerzania współpracy państw na praktycznie wszystkie dziedziny współżycia międzynarodowego.
KBWE oparła swoją działalność na idei czterech koszyków, obejmowały one różne obszary regulacji:
Koszyk I – zagadnienia bezpieczeństwa Europy – obejmuje katalog 10 fundamentalnych zasad dotyczących SM (np. równość, pokojowe rozstrzyganie sporów), jego drugą część stanowi dokument określający środki służące budowaniu zaufania oraz wybrane aspekty bezpieczeństwa i rozbrojenia.
Koszyk II – współpraca w dziedzinie gospodarczej, naukowej i technicznej oraz środowiska naturalnego.
Koszyk III – współpraca w dziedzinie humanitarnej i dziedzinach pokrewnych
Koszyk IV – kontynuowanie procesu Konferencji – uczestnicy zobowiązali się do kontynuowania współpracy organizując konferencje przeglądowe.
Do 1989 odbyły się 3 konferencje przeglądowe:
Belgrad (04.10.1977 – 09.03.1978) – zakończona niepowodzeniem, nie osiągnięto porozumienia w żadnej znaczącej kwestii
Madryt (11.11.1980 – 09.10. 1983) – poświęcona głównie zagadnieniom praw człowieka, postanowienia odnośnie zwołania Konferencji na temat Środków Budowy Zaufania i Bezpieczeństwa oraz Rozbrojenia w Europie
Wiedeń (04.11.1986 – 19.01.1989) – na duże powodzenie tej konferencji miały wpływ zmiany, jakie zachodziły w ZSRR, rozszerzono katalog praw człowieka, zgoda na rozpoczęcie rozmów dotyczących redukcji konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie
Po 1989r. zmiany zachodzące w Europie wymusiły wprowadzenie szeregu zmian w formie KBWE. Proces instytucjonalizacji oraz ewolucji zadań i funkcji KBWE zachodził w wyniku kolejnych konferencji przeglądowych:
Paryż (19 – 21.11.1990) – narodziny nowej KBWE, Paryska Karta Nowej Europy – powołanie nowych struktur i instytucji: Radę Ministrów Spr Zagranicznych, Komitet Wysokich Przedstawicieli, Sekretariat, Centrum Zapobiegania Konfliktom, Biuro Wolnych Wyborów.
Powołanie stałych organów rozpoczęło proces przekształcania KBWE w organizację międzynarodową o charakterze rządowym, jednak ich ograniczone kompetencje i wąskie pole działania uwidoczniły się, gdy KBWE nie była w stanie reagować na konflikty powstałe po rozpadzie ZSRR i Jugosławii. Narastało przekonanie, że aby KBWE mogła spełniać rolę stabilizatora na obszarze całej Europy, należy wzmocnić jej struktury instytucjonalne. Kolejnymi krokami były szczyty w:
Helsinki (24.03 – 18.07.1992) – zaowocowała dokumentem Wyzwania czasu przemian, powołano Urząd Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych oraz stworzono ramy współpracy z innymi organizacjami i instrumenty wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i ich zażegnywania.
Budapeszt (10.10 – 06.12. 1994) – zmiany sytuacji politycznej w Europie i proces instytucjonalizacji KBWE wymusiły przeformułowanie celów i zadań organizacji. Dokument końcowy Ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze wskazywał, że KBWE powinna odgrywać podstawową rolę w budowaniu bezpiecznej, stabilnej i wolnej wspólnoty, podjęto decyzję o zmianie nazwy na OBWE (wejście w życie dn. 01.01.1995).
Lizbona (02.12 – 03.12.1996) – Deklaracja Lizbońska w sprawie modelu wspólnego i kompleksowego bezpieczeństwa w Europie XXI w., głównym przedmiotem debaty był model bezpieczeństwa jaki miała stworzyć OBWE w Europie, oparty na demokracji, prawach człowieka, praworządności i gospodarce rynkowej bez dominacji żadnego z państw. Popieranie bi- i multilateralnych inicjatyw na rzecz dobrosąsiedzkich stosunków w regionie, współpracy z regionami przyległymi, kontroli zbrojeń i współpracy z innymi organizacjami.
Stambuł (18 – 19.1999) - Karta Bezpieczeństwa Europejskiego, dokument ten jest równie ważny jak Akt Końcowy, składał się z kilku części, dotyczył następujących zagadnień: a) wspólne zagrożenia, b) wspólne podstawy, c) wspólne odpowiedzi (najlepsza gwarancja pokoju i bezpieczeństwa: demokracja, prawa człowieka, praworządność, prawa mniejszości, odrzucenie czystek etnicznych), d) wspólne mechanizmy (zespoły specjalistów, szybkiego wspierania i pomocy, wczesnego ostrzegania).
OBWE jest obecnie największą regionalną organizacją bezpieczeństwa liczącą 56 członków. Jej działalność koncentruje się na obszarach związanych z przestrzeganiem praw człowieka i wzmacnianiem instytucji demokratycznych oraz kontynuowaniu wysiłków na rzecz zwiększania efektywności organizacji jako podstawowego instrumentu wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom, opanowywania kryzysów. Od kilku lat trwa dyskusja nad przeprowadzeniem reformy w celu zwiększenia skuteczności organizacji. Kwestia ta koncentruje się wokół spraw związanych z procesem podejmowania decyzji oraz funkcjonowaniem OBWE. Pomija się jednak ważne problemy dotyczące słabego zaangażowania państw małych i średnich w działalność organizacji, rozwoju współpracy z partnerami śródziemnomorskimi oraz promowania wartości demokratycznych i standardów OBWE w państwach azjatyckich. Dlatego dla OBWE nadal największe znaczenie mają relacje w trójkącie Unia Europejska – Stany Zjednoczone – Rosja.