Styl językowy to kształt tekstu będący efektem wyboru elementów paradygmatu, ich układu i ewentualnych przekształceń - operacji dokonywanych ze względu na funkcje, jakie w zamierzeniu mówiącego ma spełnić tekst.

Czynniki determinujące akty wyboru i układu:

subiektywne (silniej wpływają na jakość stylistyczną tekstu): językowa sprawność nadawcy, stopień opanowania przez niego systemu językowego, poczucie estetyki i wrażliwość na kształt wypowiedzi, umiejętność dostosowania wypowiedzi do sytuacji komunikacyjnej i poziomu odbiorców.

obiektywne: system językowy, temat, gatunkowe ujecie przedmiotu wypowiedzi, cel wypowiedzi (także jej zamierzona funkcja), warunki, w których dokonuje się porozumienie językowe. Czynniki te nie działają bezwzględnie, lecz ograniczają swobodę wyborów lub je ukierunkowują

Styl funkcjonalny (subkod) - efekt powtarzalności sytuacji komunikacyjnej, określającej potrzeby i cele komunikacji językowej i obciążenia komunikacji stosowną funkcją mowy.

Teoria trzech stylów – obowiązywała od antyku do klasycyzmu (przejaw poetyki normatywnej):

Styl wysoki - tematy ważne, podniosłe: tragedia, epos; wyróżniki: hieratyczność, powaga, patos, bogactwo środków stylistycznych.

Styl średni - elegia, poemat opisowy – stosowany tam, gdzie pozostałe odmiany były niestosowne.

Styl niski - satyra, komedia, sielanka; wyróżniki: prostota, brak figur stylistycznych, bezpretensjonalność.

Język etniczny dzieli się na:

- język narodowy i

- gwary.

Gwary można podzielić na:

- żargony środowiskowe i

- gwary lokalne (miejskie, wiejskie);

Język narodowy dzieli się na:

- język pisany (literacki) i

- język mówiony (konwersacyjny warstwy kulturalnej).

Odmianą języka pisanego jest język artystyczny, zaś

Odmianą języka mówionego jest język konwersacji potocznej.

Język konwersacji potocznej dzieli się na odmiany:

- potoczną niewyspecjalizowaną i

- fachową wyspecjalizowaną.

Onomatopeja – dźwiękonaśladownictwo.

Aliteracja polega na rozpoczynaniu kolejnych wyrazów od tych samych głosek.

Harmonia głoskowa – jest to skontrastowana ze względu na artykulację sekwencja samogłosek w tekście.

Zastosowanie synonimów:

Zastosowania literackie:

Amplifikacja (rozszerzenie) – opis przedmiotu za pomocą nagromadzenia cech bliskoznacznych;

Gradacja (stopniowanie) – zestawienie wyrazów bliskoznacznych pod względem natężenia danej cechy;

Pleonazm (nadmiar) –

HOMONIM –wyraz wieloznaczny – mający kilka odmiennych desygnatów – inaczej: kilka wyrazów o identycznym brzmieniu. Rozróżniamy:

homonimy absolutne (zgodne zarówno pod względem brzmień, jak i zapisu graficznego);

Homofony (zgodne brzmieniowo, ale różne w zapisie);

Homografy (zgodne w zapisie, ale różne w wymowie);

POETYZM – (z gr. poietikos – „pisany wierszem”) – wyraz o zabarwieniu poetyckim, wyszukany. Zwykle stosowany jedynie w utworach literackich lub w podniosłych, kwiecistych przemówieniach.

PROZAIZM – użyty w tekście literackim wyraz wywodzący się z języka potocznego.

PROWINCJONALIZM (regionalizm)– wyraz wywodzący się z języka używanego w danej okolicy.

ŻARGON (argot, slang) – język zamkniętych, wyodrębnionych (środowiskowo lub zawodowo) grup społecznych o własnym specyficznym słownictwie.

. WULGARYZMY - wyrazy pospolite, ordynarne, obsceniczne.

ARCHAIZMY – wyrazy przestarzałe, które wyszły już z użycia.

MAKARONIZM – wyraz pochodzący z języka obcego.

Klasyfikacja zapożyczeń:

-Zapożyczenia właściwe – słowa przeniesione bez zmian: dyrektor, profesor, weteran (z łac.); bukiet, broszka (z franc.); aria, altana (z włos.);

-Zapożyczenia sztuczne – wyrazy utworzone u nas z obcych składników: biologia, hydroterapia, telewizja (najczęściej z łaciny i greki);

-Hybrydy – połączenie składników należących do dwóch systemów – minispódniczka, pseudouczony, telewidz.

-Kalki (repliki, klisze) – obcy szkielet słowotwórczy czy składniowy zostaje wypełniony rodzimymi formami:

Odmiany replik:

-Kalki słowotwórcze: rodzime morfemy odtwarzają obcą strukturę:

-Kalki frazeologiczne: „tu jest pies pogrzebany”

-Kalki znaczeniowe: przypisanie polskiemu wyrazowi znaczenia, jaki jego odpowiednik uzyskał w innym systemie językowym

Oprócz zapożyczeń mamy też makaronizmy (barbaryzmy) – wyrazy obce wprowadzone w rodzimy tekst na zasadzie cytatu.

NEOLOGIZM – wyraz nowo utworzony.

Rodzaje neologizmów:

-Słowotwórcze – jak telekonferencja, cyberprzestrzeń;

-Znaczeniowe – znane wyrazy obdarzone nową treścią: korek (drogowy), wypalanie (płyt), ściąganie (plików);

-Frazeologiczne – nowe związki wyrazowe: pirat drogowy, poczta elektroniczna, przestrzeń wirtualna, kreatywna księgowość.

FRAZEOLOGIZM – wyrazy połączone w stałym związku znaczeniowym – codzienne metafory, których

Odmiany frazeologizmów:

-Wyrażenia – ich ośrodkiem jest rzeczownik lub przymiotnik (ewentualnie przysłówek); zalicza się do nich także takie zwroty jak: na bok, po kryjomu, co chwila, jak również, a mianowicie;

-Zwroty – ich ośrodkiem jest czasownik lub imiesłów przysłówkowy nieodmienny: ruszyć z kopyta, klepać biedę, pleść trzy po trzy, prawdę mówiąc, wziąwszy pod uwagę;

-Frazy – związki w formie zdania lub jego równoważnika. Frazy proste: serce rośnie, ujdzie w tłoku, wstaje dzień, czas ucieka. Frazy złożone: Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść, pańskie oko konia tuczy.

Ze względu na stopień zespolenia składników wyróżniamy:

-Związki stałe (idiomatyzmy) – można je zastąpić pojedynczymi wyrazami: przepaść z kretesem, kopnąć w kalendarz, cienko prząść, wziąć nogi za pas...

-Związki łączliwe – łatwo się łączą, ale nie na trwałe: aparat telefoniczny, aktor dramatyczny, wyciągnąć wniosek, dokonać przekładu; Także wyrażenia o charakterze porównań: blady jak śnieg, wpaść jak po ogień

-Związki luźne – połączenia tworzone doraźnie, wymienne: jeść chleb, bułkę, zupę... Słońce pali, doskwiera, grzeje...

Podstawowe „aktywne” stylistyczne kategorie słowotwórcze:

-Deminutywum (zdrobnienie, spieszczenie) – wynik użycia formantu zdrabniającego;

-Augmentatywum (zgrubienie znaczenia) – użycie formantu zgrubiającego;

-Kompozytum (złożenie) – złączenie dwu wyrazów w jedną całość znaczeniową.

Deminutywa stosuje się w semantycznej funkcji umniejszenia wartości desygnatu Specyficzną odmianą deminutywów są hipokrystyka (mianownik: hipokrystykum – spieszczenie), przybierające najczęściej postać zdrobnień imion czy nazw: Augmentatywa wskazują najczęściej na nadmierną wielkość nazwanego obiektu lub negatywny stosunek emocjonalny do niego

Kompozytum (złożenie) – złączenie dwu wyrazów w jedną całość znaczeniową.

Kompozyta to jeden z podstawowych środków wzbogacania słownictwa i tworzenia nowych wyrazów.

Podział wyrazów złożonych: oparte na syntaktycznych (składniowych) i semantycznych (znaczeniowych) relacjach między składnikami.

Tropy stylistyczne Są to ustalone sposoby organizowania semantyki wypowiedzi, polegające na łączeniu wyrazów w większe całości semantyczne na poziomie wyrażenia, członu syntaktycznego lub zdania. .

Inna definicja tropów: są to przekształcenia semantyczne, polegające na przydaniu nowego znaczenia wyrazowi wprowadzonemu w obce mu dotąd związki słowne.

Podstawowe rodzaje tropów:

epitet, porównanie, przenośnia (metafora), symbol, alegoria.

Epitet jest to przymiotnik, imiesłów, rzadziej rzeczownik dodany do rzeczownika w funkcji określenia którejś z jego cech istotnych dla przekazywanej informacji, wyróżniającej go spośród podobnych. Epitet łączy w sobie funkcję semantyczną i obrazotwórczą.

Formalny podział epitetów: przymiotnikowe, imiesłowowe, rzeczownikowe, przysłówkowe; pojedyncze (zwykłe) i złożone (z użyciem kompozytów).

Podział ze względu na treść: zwykłe, stałe, zdobnicze, oksymorony, epitety metaforyczne.

Epitet zwykły: określa naturalne właściwości przedmiotu lub zjawiska.

Epitet zdobniczy: przydaje plastyczności przedstawieniu, wspaniałości i bogactwa wysłowienia.

Epitet stały: trwały związek frazeologiczny; określa zawsze to samo zjawisko

– zjawisko takie nazywa się antonomazją: imię własne staje się określeniem określonego typu ludzkiego

Oksymoron: zestawieniu wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu

Epitet metaforyczny (metonimiczny): wyraz określający traci swe pierwotne znaczenie np. gorzki śmiech

Porównanie- jest to zestawienie dwu przedmiotów lub zjawisk na podstawie cechy wspólnej o różnym stopniu nasilenia.

Porównanie potoczne

Porównanie poetyckie

Porównanie homeryckie

Porównanie zaprzeczone:

Porównanie tautologiczne: porównany przedmiot jest zestawiony... z sobą samym. Podkreśla to niepowtarzalność tego przedmiotu, sugeruje, że z niczym innym nie da się go porównać.

METAFORA:

Inaczej przenośnia

Metafora to zespół słów, w którym znaczenie jednych zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych, tworząc nową wartość semantyczną.

trójkąt metaforyczny:

Metafora potoczna (często mająca postać związku frazeologicznego): utarte wyrażenie lub zwrot, którego znaczenie jest powszechnie i od razu zrozumiałe: rozpacz ogarnia, ryk fal, czas ucieka, gwiazdy mówią, przemysł kwitnie, ślepa uliczka, zegar stoi, licznik bije itp.

Animizacja: nadaje właściwości istot żywych przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody nieożywionej lub pojęciom abstrakcyjnym

Personifikacja: uosobienie - nadanie tworom nieożywionym, a także roślinom i zwierzętom, cech istot ludzkich – działających i przemawiających, obdarzonych życiem psychicznym: gadatliwy strumień, myśląca trzcina, litościwy wiatr...

Antropomorfizacja: tym różni się od personifikacji, że „uczłowiecza” tylko wybrane aspekty objętych nią obiektów

Metonimia (zamiennia): pomiędzy desygnatami nazw, ją tworzących zachodzi realny, logiczny

Synekdocha (ogarnianie): odmiana metonimii, w której relacja między obiektami opiera się na zasadzie „pars pro toto” (część zamiast całości

Peryfraza (omówienie): właściwie bliższa synonimowi, ale podobna też do metonimii i synekdochy: zastępuje jeden wyraz – nazwę –

Eufemizm: odmiana peryfrazy, mająca na celu złagodzenie drastycznych, niewygodnych znaczeń: mijać się z prawdą, zejść z tego świata, dolna część pleców, wysokie czoło, smutni panowie...

Hiperbola (przesadnia

Alegoria – zabieg metaforyczny odnoszący się do całej wypowiedzi lub jej wyraźnie

Symbol:

Ironia

Zabiegi stylistyczne w obrębie składni – przegląd:

Inwersja (przestawnia) - wyraźne naruszenie szyku zdania.

Elipsa - brak elementu składniowego w zdaniu (nie może on przekreślać wartości informacyjnej zdania - kontekst musi tę lukę wypełnić.)

Paralelizm syntaktyczny - powtórzenie w tekście identycznych konstrukcji syntaktycznych. Konsekwencja użycia konstrukcji paralelnych bywa ich ekwiwalencja znaczeniowa.

Powtórzenie

Anafora (podniesienie) - powtórzenie słów usytuowanych na początku poszczególnych jednostek syntaktycznych.

Epifora (dodanie) - powtórzenie słów usytuowanych w zamknięciach (klauzulach) zdań.

Parenteza (wstawienie) - wyraz (grupa, a nawet zdanie) rozbijające strukturę syntaktyczną innego zdania, umieszczone w jego obrębie i nie pozostające z nim w związku składniowo-logicznym (nawiasowe wtrącenie).

Antyteza (przeciwstawienie) -

Apostrofa

Pytanie retoryczne

Wykrzyknienie (eksklamacja) - zdanie (równoważnik) ujawniające emocjonalny stosunek podmiotu do przedmiotu wypowiedzi.

Anakolut - układ członów syntaktycznych wypowiedzi kłóci się z jej porządkiem logicznym.

Odmiany stylizacji:

Aluzja literacka

Parafraza