4. Podstawowe pojęcia psychologii: uczenie się

Zimbardo tom II, 2.1-2.3

4. Podstawowe pojęcia psychologii: emocje i motywacja w procesach regulacji zachowania

Zimbardo tom II, 1.1-1.5

4. Teorie i struktura osobowości, temperament, style poznawcze. Zaburzenia osobowości

Zimbardo tom IV, 1.1-1.3

4

Warunkowanie klasyczne – podstawowa forma uczenia się, w której bodziec wywołujący wrodzony odruch zostaje skojarzony z bodźcem poprzednio obojętnym, który uzyskuje przez to zdolność wywoływania takiej samej reakcji

• Prowadzi do powstawania ważnych wzorców zachowania

• Bodziec bezwarunkowy -> reakcja bezwarunkowa (nie wymaga uczenia się)

• Nabywanie -> bodziec obojętny -> bodziec warunkowy -> reakcja warunkowa

• Wygaszanie – osłabienie reakcji warunkowej przez niepodawanie bodźca warunkowego

• Samorzutne odnowienie – ponowne pojawienie się wygaszonej reakcji warunkowej po upływie pewnego czasu

• Generalizacja bodźca – rozszerzenie wyuczonej reakcji na bodźce podobne do bodźca warunkowego

• Różnicowanie bodźców – uczenie się reagowania na określony bodziec, lecz niereagowania na bodźce podobne

• Nerwica eksperymentalna – wzorzec niezrównoważonego zachowania, wynikający z uczenia się trudnego różnicowania

• W warunkowaniu tak samo ważna jest natura jak i uczenie się!

Warunkowanie sprawcze – forma uczenia się, w której konsekwencja danego zachowania, taka jak nagroda lub kara, wpływa na prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia tego zachowania

• Prawo efektu – zasada, zgodnie z którą reakcje przynoszące pożądane rezultaty zostają wyuczone, czyli „utrwalone” w organizmie

• Wzmacnianie ciągłe – nagradzanie każdej poprawnej reakcji

• Kształtowanie – technika uczenia sprawczego, w wyniku której wytwarza się nowe zachowanie, wzmacniając reakcje podobne do reakcji pożądanej

• Wzmacnianie sporadyczne (częściowe) – wzmacnianie niektórych poprawnych reakcji

  • Rozkład stosunkowy – po pewnej liczbie reakcji

    • Według stałych proporcji – niezmienna liczba reakcji

    • Według zmiennych proporcji – zmienna liczba (np. automaty do gry)

  • Rozkład interwałowy – po upływie określonego czasu

    • O stałych odstępach czasowych

    • O zmiennych odstępach czasowych (wędkarz, winda)

• Wygaszanie – wyuczona reakcja zostaje osłabiona przez brak wzmocnienia

• Pierwotne czynniki wzmacniające – taki jak pokarm lub seks, ma podłoże biologiczne

• Wtórne czynniki wzmacniające – takie jak pieniądze lub żetony; uzyskują one zdolność wzmacniania dzięki skojarzeniu z pierwotnymi czynnikami wzmacniającymi

• Dryfowanie w kierunku instynktu – skłonność do zakłócania wyuczonego zachowania przez wrodzone tendencje do reagowania

• Ekonomia żetonowa – wzmacnianie oczekiwanych zachowań żetonami, które można wymieniać na nagrody lub przywileje

• Zasada Premacka – czynność bardziej preferowaną można używać do wzmocnienia czynności mniej preferowanej ;)

• Kara – awersyjna konsekwencja reakcji zmniejszająca jej siłę

  • Karanie pozytywne – podawanie bodźca po danej reakcji

  • Karanie negatywne – usunięcie atrakcyjnego bodźca po danej reakcji

  • Problemy z karaniem:

    • Zdolność kary do tłumienia zachowania zanika, gdy zagrożenie karą zostało usunięte

    • Atrakcyjność nagród może sprawić, że mimo grożącej kary wydają się one warte swojej ceny

    • Powoduje ucieczkę lub agresję

    • wzbudza lęk, który hamuje uczenie się nowych i bardziej pożądanych reakcji

    • Jest stosowana niejednakowo

  • Jaka powinna być kara:

    • Szybka

    • Nieunikniona

    • Ograniczona pod względem czasu trwania i intensywności

    • Ukierunkowana wyraźnie na dane zachowanie i być jego logiczną konsekwencją

    • Ograniczona do sytuacji, w której wystąpiło niepożądane zachowanie

    • Nie może dostarczać niejednoznacznego przekazu

    • Najskuteczniejsze są kary negatywne

• Wzmacnianie pozytywne – podanie bodźca

• Wzmacnianie negatywne – usunięcie nieprzyjemnego bodźca (aspiryna na ból głowy, wyłączenie głośnej muzyki)

Uczenie się poznawcze

Według psychologii poznawczej, niektóre formy uczenia się trzeba wyjaśniać jako zmiany w procesach umysłowych, a nie jako zmiany w samym zachowaniu.

Uczenie się przez wgląd – rozwiązanie problemu następuje dzięki nagłej reorganizacji spostrzeżeń

Mapa poznawcza – obraz w mózgu, którym organizm posługuje się, by znaleźć drogę przez znane sobie środowisko

Uczenie się przez obserwację – nowe reakcje są nabywane po obserwacji zachowania innych osobników i konsekwencjach tego zachowania

5

EMOCJE - pomagają nam skierować uwagę na ważne sytuacje i reagować na nie oraz przekazywać innym ludziom nasze intencje

• pozytywne/negatywne

• dążenie do nich/unikanie ich

Reguły okazywania emocji – akceptowanie w danej kulturze sposoby wyrażania emocji

4 główne składniki emocji:

• pobudzenie fizjologiczne

• ocena poznawcza

• subiektywne odczucia

• ekspresja behawioralna

2 niezależne układy przetwarzania informacji w mózgu

• układ szybkiej reakcji – działa na poziomie nieuświadomionym

• przetwarzanie świadome układ limbiczny

lateralizacja emocji – lewa półkula wpływa na emocje pozytywne, prawa na negatywne

teoria Jamesa-Langego – bodziec wywołujący emocję prowadzi do reakcji fizjologicznej, która wyzwala emocje

teoria Cannona-Barda – odczuwana emocja i wewnętrzna odpowiedź fizjologiczna pojawiają się równocześnie

marker somatyczny – wzór zachowań, reakcji w danej sytuacji (nabyty wcześniej w takiej sytuacji)

dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera-Singera – odczuwane emocje zależą od naszej oceny własnego stanu fizycznego jak i zewnętrznej sytuacji, w której się znaleźliśmy

Inteligencja emocjonalna - rozumienie emocji i ich kontrolowanie to umiejętności, które można nabyć

• 4 składniki IE

  • Spostrzeganie emocji

  • Posługiwanie się emocjami

  • Rozumienie emocji

  • Radzenie sobie z emocjami

MOTYWACJA – ogólne określenie wszystkich procesów zaangażowanych w inicjowanie, ukierunkowywanie i utrzymywanie fizycznych i psychicznych aktywności

1. Wewnętrzna – pragnienie zaangażowania się w działanie dla samego działania

2. Zewnętrzna – pragnienie zaangażowanie się w działanie celem uzyskania zewnętrznych korzyści

1. Świadoma

2. Nieświadoma

• Łączy obserwowalne zachowanie z wewnętrznym stanem

• Odpowiada za różnorodność zachowań

• Wyjaśnia wytrwałość mimo przeciwności

• Łączy biologię z zachowaniem

Popęd – biologicznie wzbudzona motywacja

Motyw – wewnętrzny mechanizm wywołujący stan pobudzenia organizmu, prowadzi do dokonania wyboru i ukierunkowanego zachowania; proces motywacyjny, który jest w bardziej wyuczony niż osadzony w biologii

TEORIE MOTYWACJI

1. Teoria instynktów – przestarzały pogląd, że określone zachowania są całkowicie zdeterminowane przez czynniki wrodzone (sztywny schemat zachowania)

2. Teoria popędów – motywacja jako proces, w którym biologiczna potrzeba wyzwala popęd: stan napięcia czy energię popychającą do zachować nakierowanych na zaspokojenie potrzeby

   1. Potrzeba – biologiczny brak równowagi, który niezaspokojony, zagraża przeżyciu; biologiczne potrzeby prowadzą do powstania popędów

3. Teoria poznawcza – motywacja jest osadzona w procesach poznawczych; prawdopodobieństwo określonego zachowania jest uwarunkowane przez 2 czynniki:

   1. Oczekiwanie osiągnięcia celu

   2. Osobistą wartość celu

Nasze oczekiwania zależą głównie od umiejscowienia kontroli – indywidualnych przekonań na temat tego, czy kontrola nad własnym życiem jest uwarunkowana wewnętrznie czy zewnętrznie

1. Teoria psychodynamiczna Freuda – motywacja pochodzi z nieświadomego umysłu (id), dwóch instynktów: eros (seksualny) oraz thanatos (agresji); dojrzewa wraz z wiekiem

2. Teoria humanistyczna Maslowa – nasze potrzeby tworzą hierarchię potrzeb, a biologiczne są najpilniejsze

   1. Hierarchia potrzeb Maslowa

      1. Biologiczne/fizjologiczne

      2. Bezpieczeństwa

      3. Przynależności i miłości

      4. Szacunku

      5. Samorealizacja

      6. Samotranscendencja – wyjście poza własną przyjemność (to ją odróżnia od v.)

Naduzasadnienie – proces polegający na zastąpieniu motywacji wewnętrznej zewnętrzną nagrodą, pojawia się najczęściej gdy nagroda przyznawana jest bez względu na wyniki

OSIĄGNIĘCIA- Motyw psychologiczny; działa głównie na poziomie świadomym. Znajduje się pod wpływem uczenia się , zwłaszcza orientacji danej kultury na kolektywizm czy indywidualizm

Potrzeba osiągnieć – stan umysłu wywołujący psychologiczną motywację dążenia do mistrzostwa lub osiągania trudnych celów

• mistrzostwo

• poziom wykonania

3 wzorce motywacji McClelland’a

• potrzeba osiągnięć

• potrzeba przynależności

• potrzeba władzy

Indywidualizm – przypisywanie osiągnięć tylko sobie; przeciwieństwo – kolektywizm

ŁAKNIENIE – Homeostatyczny popęd biologiczny, poddający się jednak też wpływom uczenia się. Głód pojawiający się w wyniku niedoboru pokarmu, może obejmować procesy nieświadome. Model wielosystemowy (warunki biologiczne, pora dnia, kulturowe, preferencje pokarmowe, czynniki środowiskowe).

Czynniki biologiczne wpływające na łaknienie i jedzenie:

• Mózgowe mechanizmy kontrolujące łaknienie

• Mechanizmy homeostatyczne (poziom nastawienia regulacji – tendencja organizmu do utrzymywania określonych poziomów regulowanego parametru, np. zmagazynowanego tłuszczu i wagi ciała)

• Czujniki w żołądku

• Preferencje układu nagrody

• Ćwiczenia

Czynniki psychologiczne wpływające na głód i jedzenie

• Strach wstrzymuje apetyt

• Stres i depresja różnicują apetyt

• Uczenie się (wyuczone pory jedzenia i zwyczaje)

• Czynniki kulturowe

Zaburzenia jedzenia i wagi

• Jadłowstręt psychiczny (anoreksja)

• Bulimia psychiczna

• Otyłość

SEKS – Popęd biologiczny, ale nie homeostatyczny; poddaje się wpływom uczenia się, nie wynika z niedoboru, może obejmować procesy nieświadome

Cykl reakcji seksualnych:

• Faza podniecenia

• Faza plateau

• Faza orgazmu

• Faza odprężenia

Różnice między żeńską a męską seksualnością:

• Mężczyźni wykazują większe zainteresowanie seksem

• Kobiety częściej rozpatrują seks w kontekście stałego związku

• Seks częściej w przypadku mężczyzn wiąże się z agresją

• Kobieca seksualność jest bardziej „plastyczna”

Bodźce seksualne zależą od płci, uczenia się i doświadczeń.

Skrypty seksualne – wyuczone społecznie programy interpretowania sytuacji seksualnych i reagowania seksualnego

Orientacja seksualna – zainteresowanie seksualne osobami tej samej płci, przeciwnej płci lub obydwiema

6

OSOBOWOŚĆ – osobiste, niepowtarzalne wzorce motywów, emocji, spostrzeżeń wraz z wyuczonymi schematami, służącymi rozumieniu siebie samych i świata,

- właściwości, które czynią nas tymi, którymi jesteśmy

- osobowość kształtują czynniki biologiczne, sytuacyjne i procesy psychiczne osadzone w kontekście socjokulturowym i rozwojowym

Dyspozycja – względnie stała właściwość osobowości taka jak temperament, cecha lub typ osobowości

Proces osobowościowy – proces wewnętrzny, w który osobowość angażuje motywacje, emocje, spostrzeganie i uczenie się na poziomie świadomym i nieświadomym

Humory – 4 płyny organizmu – krew (sangwinik – radosny), flegma (flegmatyczny), czarna żółć (melancholijny) i żółć (choleryk)– które według starożytnej teorii sterują osobowością dzięki swej względnej obfitości

TEORIE DYSPOZYCYJNE - Są to podejścia do osobowości, które odwołują się do temperamentu, cech i typów.

1. Osobowość a temperament

Temperament – biologicznie uwarunkowane predyspozycje osobowościowe, które ujawniają się zwykle we wczesnym dzieciństwie, stanowią podłoże osobowości i określają stosunek jednostki do życia.

1. Osobowość jako zespół cech

Cechy – stałe właściwości osobowości, które od wewnątrz kierują myślami jednostki oraz jej działaniem w różnych okolicznościach

„Wielka piątka” cech:

• Otwartość na doświadczenie

• Sumienność

• Ekstrawersja

• Ugodowość

• Neurotyczność

Kwestionariusz NEO (5 cech) oraz MMPI-2 (10 skal klinicznych)

Zaburzenia osobowości – stan polegający na chronicznym, całościowym, sztywnym i nieprzystosowawczym wzorcu myślenia, emocji, relacji społecznych lub kontroli nad impulsami

• Narcystyczne zaburzenie osobowości – wygórowane poczucie własnego znaczenia, potrzeba stałego przyciągania uwagi lub wzbudzania podziwu i często fantazjują o swoich sukcesach lub władzy. Niewłaściwie reagują na krytykę lub drobne niepowodzenia – albo udają obojętność, albo reagują przesadnie. Mają trudności z rozumieniem czyichś uczuć.

• Antyspołeczne zaburzenie osobowości – długotrwały wzorzec nieodpowiedzialnych lub krzywdzących dla innych zachowań. Ludzie bez sumienia i poczucia odpowiedzialności, nie czują leku i wstydu

• Zaburzenie z pogranicza (osobowość typu borderline) – nieprzewidywalne nastroje i burzliwe relacje interpersonalne, często się denerwują się i zachowują obelżywie. Impulsywni (hazard, rozwiązłość seksualna, obżarstwo, samookaleczanie się, samobójstwa).

Typy – konkretne kategorie charakteru

TEORIE OSOBOWOŚCI

Chociaż każda z teorii kładących nacisk na procesy psychiczne dostrzega inne siły działające w obrębie osobowości, wszystkie opisują osobowość jako rezultat zarówno wewnętrznych procesów psychicznych, jak i interakcji społecznych.

1. Teorie psychodynamiczne –wywodzą się od Freuda; kładą nacisk na motywację – często nieświadomą – oraz na wpływ przeszłości na powstawanie zaburzeń psychicznych

   • Psychoanaliza – metoda terapii zaburzeń psychicznych opierająca się na teorii psychoanalitycznej Freuda. Jej celem jest uwolnienie z nieświadomości nierozpoznanych konfliktów, pragnień i wspomnień

   • Teoria psychoanalityczna – Freudowska teoria osobowości i zaburzeń psychicznych

   • Nieświadomość – ta sfera psychiki, której jednostka sobie nie uświadamia; magazyn wypartych impulsów, popędów i konfliktów niedostępnych świadomości

   • Libido – energia psychiczna, która popycha jednostkę do doświadczania przyjemności zmysłowej

   • Freud przedstawiał osobowość jako id, ego i superego, które łącznie tworzą psychikę

     • Id – prymitywna, nieświadoma część psychiki; zawiera podstawowe popędy i wyparte wspomnienia

     • Superego – magazyn wartości, postaw moralnych (wyuczonych przez rodziców i społeczeństwo), coś jak sumienie

     • Ego – świadoma część osobowości, utrzymuje pokój między id a superego

       • Mechanizmy obronne ego:

         • Zaprzeczanie

         • Racjonalizacja

         • Reakcja upozorowana

         • Przemieszczenie

         • Regresja

         • Sublimacja

         • Projekcja

   • Stadia psychoseksualne – instynktowne fazy rozwojowe, w których przyjemność wiąże się ze stymulowaniem innych obszarów ciała w różnych okresach życia

     • Stadium oralne – 1 rż – ssanie, jedzenie, płakanie, gaworzenie – palenie, obgryzanie paznokci, żucie gumy, obżarstwo, otyłość, gadatliwość, zależność, łatwowierność

     • Stadium analne – 1-3 rż – funkcje pęcherza i jelit – bałaganiarstwo, schludność, napady złości, destrukcyjność, skąpstwo, okrucieństwo, nieumiarkowanie, chłód

     • Stadium falliczne – 3-6 rż – stymulacja genitaliów – masturbacja, zazdrość, podboje seksualne, problemy z rodzicami

     • Latencja – ok. 6 lat przed dojrzewaniem – wyparcie pragnień seksualnych i agresywnych, nauka skromności – nadmierna skromność, homoseksualizm

     • Stadium genitalne – dojrzewanie, dorosłość – dojrzałe związki seksualne

   • Kompleks Edypa – w dużej mierze nieświadomy proces, w którym chłopcy przenoszą swój pociąg seksualny do matek na kobiety w swoim wieku i w tym samym czasie indentyfikują się z własnymi ojcami

   • Fiksacja – dochodzi do niej, gdy rozwój psychoseksualny zostaje zablokowany w którymś ze stadiów

   • Mechanizmy obronne ego – strategia psychiczna, w dużej mierze nieświadoma, stosowana w celu zredukowania przeżywanego konfliktu lub odczuwanego lęku

   • Wyparcie – nieświadomy proces, wykluczający nieakceptowane myśli i uczucia ze świadomości i pamięci

   • Determinizm psychiczny – wszystkie nasze reakcje psychiczne i zachowania powodowane są przez nieświadome urazy, pragnienia i konflikty

   • Carl Jung rozszerzył nieświadomość na:

     • Indywidualną – coś jak id

     • Zbiorową – zbiór instynktownych „wspomnień”, w tym archetypów, które istnieją u wszystkich ludzi

   • Przeciwstawne tendencje osobowości Junga

     • Świadomość – nieświadomość

     • Ekstrawersja – introwersja

     • Racjonalność – irracjonalność

     • Myślenie – uczucia

     • Intuicja – doznawanie

     • Dobro – zło

     • Męskość – kobiecość

   • Lęk podstawowy – w teorii Horney poczucie niepewności i samotności we wrogim świecie, które może prowadzić do nieprzystosowania. Ludzie radzą sobie z nim za pomocą zwracana się ku ludziom, przeciw ludziom lub odwracania się od ludzi

   • Potrzeby neurotyczne – w teorii Horney oznaki nerwicy – 10 nasilonych do neurotycznej skrajności potrzeb stanowiących normalne pragnienia

     • Potrzeba uczuć i aprobaty

     • Posiadania partnera i strach przed opuszczeniem

     • Ograniczenia własnego życia i niezwracania na siebie uwagi

     • Władzy i kontroli

     • Wykorzystywania innych

     • Uznania i prestiżu

     • Podziwu

     • Osiągnieć

     • Samowystarczalności i niezależności

     • doskonałości

2. Teorie humanistyczne – koncentrują się bardziej na rozwoju i potencjale człowieka niż na zaburzeniach psychicznych; wszystkie kładą nacisk na funkcjonowanie jednostki w teraźniejszości, a nie wpływ przeszłych zdarzeń

   • Osoba samorealizująca się – zdrowa osoba, która zaspokoiła swoje podstawowe potrzeby i może twórczo realizować własne możliwości

   • Osoba w pełni funkcjonująca – termin Rogersa, określa zdrową, samorealizującą się osobę, której pojęcie Ja jest zarówno pozytywne, jak i zgodne z rzeczywistością

   • Pole fenomenologiczne – rzeczywistość psychologiczna jednostki, złożona z jej spostrzeżeń i uczuć

   • Psychologia pozytywna – niedawno powstały ruch, koncentrujący się na pożądanych aspektach funkcjonowania człowieka, w przeciwieństwie do nacisku na psychopatologię

3. Teorie społeczno-poznawcze – zajmują się wyjaśnianiem ograniczonych, lecz ważnych aspektów osobowości (np. umiejscowienia kontroli); wyrastają z psychologii eksperymentalnej. Nacisk na uczenie się społeczne.

   • Uczenie się obserwacyjne (społeczne) – forma uczenia się poznawczego, w której nowe reakcje nabywa się po zaobserwowaniu zachowań innych ludzi i konsekwencji tych zachowań

   • Determinizm wzajemny – proces, w którym poznanie, zachowanie i środowisko wywierają na siebie wzajemny wpływ

   • Umiejscowienie kontroli – poczucie jednostki dotyczące stopnia, w jakim jej kontrola nad własnym życiem ma charakter wewnętrzny lub zewnętrzny

4. Teoria systemów rodzinnych – podejście do osobowości i terapii, uznające za podstawową jednostkę analizy rodzinę, a nie 1 osobę

5. Trend rozumienia różnic kulturowych

6. Trend rozumienia wpływów płci