CELE I STRATEGIE POLITYKI PIENIĘŻNEJ NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W LATACH 1989 – 2004

Przedmiotem rozważań zawartych w naszej pracy są cele i strategie polityki pieniężnej Narodowego Banku Polskiego przypadające na przedział czasowy 1989 – 2004. Analizując kolejne lata oraz biorąc pod uwagę zmieniające się wówczas warunki gospodarcze oraz zmiany prawne zachodzące w Polsce a także na świecie wykażemy skuteczność przyjętej przez NBP strategii oraz celi polityki pieniężnej.

STRATEGIA BEZPOŚREDNIEGO CELU INFLACYJNEGO (BCI)

Politykę pieniężna, która realizowana była przez NBP w latach 1989 – 2005 podzielić można na dwa etapy. Etap pierwszy przypada na lata 1989 – 1997, kiedy to w polityce pieniężnej przeważała strategia wiążąca się z wykorzystywaniem ilościowych pieniężnych celów pośrednich, a także możliwością uwzględnienia celów operacyjnych, aby osiągnąć zaplanowany poziom inflacji. W etapie tym wyróżniamy 3 fazy obejmujące lata: 1989 – 1991, 1992 – 1995 oraz 1996 – 1997.

Drugi etap polegał na odejściu w 1998 roku od hierarchicznej struktury celów monetarnych i przyjęciu przez NBP strategii bezpośredniego celu inflacyjnego (BCI). Celem ostatecznym w obydwu etapach była kontrola inflacji. Istotne zmiany związane z formułowaniem polityki pieniężnej pojawiły się w momencie wejścia w życie Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, a także uchwaleniem nowej ustawy o NBP z 29 sierpnia 1997 roku. Na mocy ustawy do życia powołano nowy organ, - Radę Polityki Pieniężnej (RPP). RPP uchwaliła „Złożenia polityki pieniężnej na 1998 rok” oraz „Średniookresowy cel polityki pieniężnej na lata 1999 – 2003”. Średniookresowym celem polityki pieniężnej było obniżenie inflacji w roku 2003 poniżej 4%. Podstawową zasadą polityki pieniężnej w okresie objętym strategią była realizacja celu inflacyjnego w sposób bezpośredni (wiązało się to z coraz większą integracją gospodarki polskiej z gospodarką światową). Zatem polityka pieniężna Polski począwszy od roku 1999 opera się na bezpośredniej strategii inflacyjnej połączonej z przekształceniem systemu kursowego w kurs płynny (w 2000 roku została podjęła decyzja o jego upłynnieniu i kurs złotego przestał być już instrumentem polityki pieniężnej, NBP tylko w uzasadnionych przypadkach może dokonywać interwencji na rynku walutowym).

Zalety bezpośredniego celu inflacyjnego:

1. jasność i przejrzystość polityki pieniężnej BC (jasność założeń strategii)

2. zwiększenie wiarygodności banku centralnego (BC) spowodowane długoterminowością strategii (pozwala na publiczną weryfikację kierunku i skuteczności polityki pieniężnej)

3. zmniejszenie kosztu społecznego przy przełamywaniu wygórowanych oczekiwań inflacyjnych (strategia ta pozwala przełamywać oczekiwania inflacyjne przy stosunkowo małym koszcie społecznym, dzięki czemu próbuje pogodzić zmniejszenie inflacji z wysokim wzrostem gospodarczym)

4. elastyczność strategii (w wyborze instrumentów polityki pieniężnej).

Perspektywa integracji Polski z Unią Europejską (UE) wpłynęła na prowadzenie polityki, która pozwalałaby kontrolować inflację w sposób bardziej precyzyjny i wiarygodny, a także doprowadzić jej stopę do poziomu zbliżonego do stóp inflacji w krajach UE.

W 2003 roku opublikowano dokument „Strategie polityki pieniężnej po 2003 roku”, wg którego RPP wyraziła zamiar kontynuowania dotychczasowej polityki, której podstawowym celem stało się ustabilizowanie inflacji na niskim poziomie (wcześniej próbowano jedynie inflacje ograniczyć). Ustalenie celów inflacyjnych i ocena stopnia ich realizacji miały się opierać na wskaźniku wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI), a cel ustalany miał być na okres jednego roku. Władze NBP zdecydowały się na prowadzenie bogatej polityki informacyjnej (liczne publikacje NBP w postaci dokumentów zamieszczanych na stronie internetowej NBP).

INSRUMENTY POLITYKI PIENIĘŻNEJ NBP W LATACH 1989 – 2004

Cechami charakterystycznymi polityki pieniężnej zapoczątkowanej w 1990 r. był nacisk na kształtowanie dodatnich wartości realnych stóp procentowych, a także bardziej operatywne wykorzystanie kursu walutowego. Kurs walutowy i stopa procentowa nie były jednak jedynymi instrumentami wykorzystywanymi w ramach polityki pieniężnej przez NBP w Polsce. Podstawowymi instrumentami wykorzystywanymi na początku lat 90. XX wieku była stopa rezerw obowiązkowych oraz stopy kredytu refinansowego, redyskontowego i lombardowego. Do 1992 r. określano dolny poziom oprocentowania depozytów, a także określano górny poziom oprocentowania oferowanych przez nie kredytów. Dodatkowo raz na 4 miesiące wyznaczano 14 państwowym bankom tzw. pułapy kredytowe. Sukcesywny rozwój rynku finansowego w Polsce, powolna komercjalizacja banków spowodowały także wykorzystanie instrumentów o charakterze rynkowym. Od 1993 r. stosowano operacje otwartego rynku.

W okresie istnienia w Polsce gospodarki socjalistycznej kredyty refinansowe NBP odgrywały znaczącą rolę. Stanowiły nadrzędne źródło zasilania banku centralnego oraz banków komercyjnych w środki pieniężne. W początkowym okresie transformacji systemowej znaczenie tego instrumentu było równie istotne, a zwłaszcza dotyczyło to 9 banków, które zostały wyłonione ze struktur NBP w 1989 r. Na koniec roku 1989 kredyty stanowiły blisko 67% sumy bilansowej banku centralnego i ok. 30,4% sumy bilansowej banków komercyjnych. Przełom lat 1989/1990 wniósł duże zmiany. W 1990 r. zgodnie z „Założeniami polityki pieniężnej” organy NBP istotnie ograniczyły refinansowanie banków, tak by zwiększyć znaczenie NBP jako pożyczkodawcy ostatniej szansy. Wprowadzono także nowe formy kredytu: kredyt redyskontowy oraz kredyt lombardowy. Oprócz tego wykorzystywano inne sposoby refinansowania np. w 1991 r. wprowadzono kredyt aukcyjny, który był zalążkiem operacji otwartego rynku. Inne sposoby refinansowania jakie stosowano w tym czasie to kredyty celowe przeznaczane dla banków o zagrożonej sytuacji finansowej. W latach 1990-2005 rola kredytów refinansowych nieustannie malała z uwagi na powstawanie w tym okresie rynkowego systemu finansowego, w którym banki same prowadziły działalność finansową wykorzystując własne środki. W efekcie następował spadek udziału kredytu refinansowego w sumie bilansowej, co przedstawia poniższa tabela.

Kredyty refinansowe NBP w latach 1900-2004 w % sumy bilansowej NBP.

Wyszczególnienie	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Suma bilansowa	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
Kredyty refinansowe ogółem	19,3	17,2	12,0	12,2	10,2	9,8	8,1	7,0	5,4	4,4	4,4	4,0	3,8	2,3	3,5
Kredyt redyskontowy	6,4	2,5	0,8	0,9	0,5	0,4	0,2	0,2	0,2	0,1	0,04	0,0	0,0	0,0	0,0
Kredyt lombardowy	-	0,1	0,0	0,0	0,1	0,1	0,3	0,3	0,0	0,0	0,3	0,0	0,0	0,0	0,0
Skonwertowany	-	3,3	1,0	0,7	0,1	0,0	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Na inwestycje centralne	6,1	7,4	7,0	7,2	6,5	6,6	5,9	5,1	4,3	3,4	3,2	3,1	2,8	2,3	2,4
Inne	6,8	3,9	3,2	3,4	3,0	2,7	1,7	1,1	0,9	0,9	0,9	0,9	1,0	1,0	1,0

Kredyty refinansowe NBP w latach 1990-2004 w % sumy bilansowej banków komercyjnych.

Wyszczególnienie	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Suma bilansowa	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
Kredyty refinansowe ogółem	6,0	7,5	5,4	5,2	4,5	4,0	3,3	3,0	2,1	1,7	1,4	1,1	1,0	0,9	0,7

Na koniec 1990 r. kredyty refinansowe stanowiły 19,3% sumy bilansowej NBP i 6,0% sumy bilansowej banków komercyjnych , z kolei na koniec 2004 udział ten spadł aż do poziomu 3,5% dla NBP i 0,7 banków komercyjnych. Za główne źródło tego zdarzenia można przyjąć stopniowy wzrost znaczenia bazy depozytowej w bankach. Dodatkowo rozwój rynku pieniężnego, jego płynność umożliwiła tańsze pozyskiwanie środków z rynku, aniżeli od banku centralnego. Bank centralny udzielał kredytów na inwestycje centralne bankom komercyjnym, które kredytowały podmioty gospodarcze prowadzące takie inwestycje. W okresie 1990-2004 kredyty te stanowiły główny obszar kredytów, a ich wykorzystywanie przez sektor banków komercyjnych rosło aż do grudnia 1998 r. Końcem 2001 r. NBP wprowadził nowy instrument-kredyt techniczny, polegający na zaciągnięciu pożyczki i spłacie jej w tym samym dniu operacyjnym. W latach 1989-2004 kredyty refinansowe NBP stanowiły główny instrument polityki pieniężnej także ze względu na oprocentowanie. Dotyczyło to głównie pierwszych lat okresu transformacji. Spadek znaczenia w następnych latach był spowodowany sygnalizacyjnym charakterem stóp procentowych. W okresie 1989-1991 głównymi stopami NBP było oprocentowanie kredytu redyskontowego i refinansowego (skonwertowanego). Od połowy 1992 r. władze NBP wprowadziły nowy rodzaj kredytu, mianowicie był to kredyt lombardowy. Jego oprocentowanie było wyższe o kilka punktów aniżeli kredyt redyskontowy. W 1995 r. wycofano się z kredytu refinansowego skonwertowanego. Dlatego też NBP przestał ogłaszać stopy procentowej tego kredytu jako oficjalnej stopy banku centralnego. Z uwagi na to, że w dalszym ciągu istniały kredyty niezabezpieczone tzn. kredyty celowe i na inwestycje centralne stosowano formułę „stopy procentowej kredytu lombardowego plus 1 pkt. procentowy”. W dalszych latach istotne znaczenie miał tylko kredyt redyskontowy i lombardowy, ale banki komercyjne korzystały z nich tylko w przypadku niskiej płynności międzybankowego rynku. Większą wagę przywiązywano do stopy kredytu lombardowego, która określała krańcowy koszt pozyskania kapitału. Żadna stopa nie powinna być większa od stopy lombardowej. W następnych latach NBP utrzymywał stopy na dość wysokim poziomie. Sytuacja taka zmusiła banki do pożyczek na rynku międzybankowym, co spowodowało jego rozwój. Pod koniec roku 2003, stopy procentowe znalazły się na najniższym poziomie od początku transformacji: stopa lombardowa wynosiła 6,75%, redyskontowa 5,75%. Wynikało to ze spadku inflacji. Jednak w 2004 r. NBP zmuszony był podnieść kilka razy główne stopy procentowe. W następnym roku znowu je obniżono.

Kredyt redyskontowy polega na zakupie uprzednio zdyskontowanych weksli handlowych od banków komercyjnych. Bank centralny ustala wysokość stopy redyskontowej, która stanowi odniesienie dla banków komercyjnych do ustalenia stopy dyskontowej. Narodowy Bank Polski wprowadził ten sposób refinansowania początkiem 1990 r. i od tego momentu była ona jedną z najważniejszych stóp. W latach 1989-2004 znaczenie kredytu redyskontowego w całości refinansowych kredytów było dosyć niskie. Sektor banków komercyjnych korzystał z niego głównie przez pierwsze dwa lata od jego pojawienia się. W 1990 zadłużenie z tego tytułu wyniosło 875,6 mld zł, rok później 503,4 mld zł. W pozostałych latach udział ten nie był taki wielki i z roku na rok malał. Prawdopodobną przyczyną była wysoka płynność finansowa banków komercyjnych. W następstwie tego NBP ograniczył limity tych kredytów. Inną przesłanką był spadek znaczenia kredytów refinansowych w związku z rozwojem pieniężnego rynku międzybankowego. W efekcie banki często nie wykorzystywały całości kredytów. Wekslowa forma rozliczeń, również nie była zachęcająca dlatego coraz częściej odchodzono od tej formy refinansowania. Nieznaczny wzrost zapotrzebowanie na kredyt redyskontowy wystąpił w 1997 r. Wynikało to ze wzrostu zapotrzebowania na kredyt redyskontowy ze strony banków cukrowniczych.

Kredy redyskontowy NBP w latach 1989-2004 (w mld zł).

Wyszczególnienie	Kredyt refinansowy ogółem	Kredyt redyskontowy	Udział w %
1990	2632	875,6	33,3
1991	3408	503,4	14,8
1992	3510	351,4	6,4
1993	4631	280,8	7,6
1994	5397	275,8	5,2
1995	6436	180,8	4,3
1996	6782	230,3	2,7
1997	7715	202,1	3,0
1998	7117	167,1	2,8
1999	6601	65,8	2,5
2000	6503	48,0	1,0
2001	5582	0,0	0,9
2002	5090	0,0	0,0
2003	4635	0,0	0,0
2004	4231	0,0	0,0

W następnych latach tendencja zmniejszająca utrzymywała się. Od początku 2002 r. banki nie redyskontowały weksli w centralnym banku.

Kredyt lombardowy wprowadzono 1 sierpnia 1990 r. Polegał na udzieleniu kredytu pod zastaw papierów wartościowych, a jednym z najważniejszych jego celów było promowanie rynku papierów wartościowych oraz bezgotówkowych form regulowania zobowiązań. Wysokość stopy ustalał NBP w zależności od kapitałów własnych banków na koniec ostatniego roku sprawozdawczego. Obrane zasady zmieniono w 1995r. W myśl czego zlikwidowano limity kredytu lombardowego, a kredyt ten mógł być zaciągnięty w dowolnym dniu w dowolnej wielkości. Jedynym ograniczeniem była ilość posiadanych przez banki papierów wartościowych mogących stanowić zastaw. Od 1996 r. papiery wartościowe musiały być zdematerializowane. Następne zmiany w obrębie tego kredytu dokonano 25.IV.2000 r. Wówczas możliwość wykorzystania kredytu sprowadzono w obrębie jednego dnia roboczego. Ponadto warunkiem jego zaciągnięcia była spłata zadłużenia z poprzedniego dnia. Podstawowym celem owych działań było uniemożliwienie bankom komercyjnym długookresowego kredytowania się.

Kredyt lombardowy NBP w latach 1990-2004 (w mln zł).

Wyszczególnienie	Kredyt refinansowy ogółem	Kredyt lombardowy	Udział w %
1990	2632	0,0	0,0
1991	3408	14,3	0,4
1992	3510	8,7	0,2
1993	4631	4,7	0,1
1994	5397	69,7	1,3
1995	6436	67,5	1,0
1996	6782	255,6	3,8
1997	7715	613,7	8,0
1998	7117	11,2	0,2
1999	6601	0,0	0,0
2000	6503	466,0	7,2
2001	5582	0,0	0,0
2002	5090	0,0	0,0
2003	4635	0,0	0,0
2004	4231	0,0	0,0

W 1990 r. instrument ten nie spotkał się z większym zainteresowaniem. Wzrost zapotrzebowania pojawiał się pod koniec roku następnego. Udział kredytu lombardowego w kredytach ogółem w tym okresie wyniósł 14%. Lata kolejne charakteryzuje duże zmienność, przyjmuje się, że udział tego kredytu był niewielki. Banki praktycznie nie korzystały z tego instrumentu. Od stycznia 1994 r. banki mogły zaciągnąć kredyt lombardowy na restrukturyzację przedsiębiorstw. Dopiero ta forma spotkała się z większym zainteresowaniem. Na koniec tego roku korzystało z niego 6 banków, na kwotę stanowiącą 74% całości kredytu lombardowego. W następnych latach udział kredytu związanego z restrukturyzacją zmniejszał się i w 1999 został zupełnie zlikwidowany. Od 1996 r. NBP udzielał kredytu według nowszych, prostszych zasad co było odzwierciedleniem dalszych wzrostów w udziale. Banki wykorzystywały go przeważnie pod koniec miesiąca, by uzupełnić rezerwę obowiązkową. W kolejnych latach korzystanie z kredytu lombardowego było sporadyczne, związane to było ze stosunkowo wysoką ceną w pozyskiwaniu kapitału.

Jakie było znaczenie polityki refinansowej? Jak wpływała ona na banki komercyjne? W okresie 1990-2004 ilościowe znaczenie kredytów częstokroć malało, poza kredytami na finansowanie inwestycji centralnych, banki komercyjne natomiast bardziej wykorzystywały własne środki, aniżeli obce. Ostatecznie NBP pełnił funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji. Znacznie większe znaczenie miało oprocentowanie kredytów oferowanych przez bank centralny. Główna znaczenie w kształtowaniu się stóp procentowych rynku międzybankowego miała stopa kredytu lombardowego. Również obecnie jest ona obok stopy referencyjnej oraz depozytowej fundamentalnym instrumentem stosowanym przez NBP.

Pora zastanowić się jak wyglądała polityka rezerw obowiązkowych. W 1989 r. zaczęto wykorzystywać stopy rezerw obowiązkowych. Banki komercyjne musiały odprowadzać na swój rachunek w banku centralnym środki pieniężne, stanowiące określony procent zgromadzonych przez nie depozytów. Instrument ten był uważany za coś w rodzaju podatku płaconego przez banki, środki nie przynosiły dochodu. Dopiero w 1994 r. rola rezerw zmieniła się. W okresie 1990-2004 stopy rezerw obowiązkowych były jednym z podstawowych instrumentów polityki pieniężnej NBP. Wysokość stóp często była zmieniana, zwłaszcza w 1990. Okazją do stabilizacji polityki rezerw obowiązkowych było uruchomienie rynku bonów skarbowych. Już od października 1991 r. wysokość rezerw obowiązkowych zmniejszała się. Jednakże do 1999 r. były one wciąż wysokie w porównaniu z innymi krajami. W 1992 r. wprowadzono częściowe oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej. W 1994 r. NBP nakazał obowiązkowe odprowadzanie rezerwy od depozytów walutowych, dla banków które były objęte programem naprawczym wprowadzono zwolnienia. W 1997 r. zaostrzono zasady dotyczące rezerwy obowiązkowej. Podniesiono stopy procentowe. Od początku 1998 r. władze NBP zlikwidowały rezerwę obowiązkową oprocentowaną, a środki przekazano na rachunki bieżące banków. Od tego zdarzenia banki utrzymywały wymaganą rezerwę na jednolitym rachunku bieżącym. W tym czasie także zmieniono zasady naliczania rezerwy. Wysokość rezerwy ustalono na poziomie 5%, a cztery lata później obniżono ją do 4,5%. Zlikwidowano możliwość utrzymywania 10% rezerwy w formie zapasów gotówki w kasach banku. 31 października 2003 r. nastąpiła kolejna obniżka stopy do poziomu 3,5%. Poniższa tabela przedstawia strukturę rezerw obowiązkowych występujących w kolejnych okresach od 1989 r. do 2004r.

Struktura rezerw obowiązkowych od depozytów złotowych i walutowych w latach 1989-2004

Data zmiany	Wkłady
	Złotowe
	A vista
1898 1 marca	15
1990 1.III 1. IV 1.VII 15.X 1.XII	9 15 30 30 30
1991 1.X	30
1992 1.V 1.IX	25 23
1994 28.II 1.XI	23 20
1995 31.III	20
1996 29.II 1.VII	20 17
1997 28.II 31.V	20 20
1998	20
1999 30.IX	5
2000	5
2001	5
2002 28.II	4,5
Od 31.X.2003	3,5

Polityka otwartego rynku

Operacje otwartego rynku (OOR) to podstawowy instrument służący służących kontrolowaniu podaży pieniądza. To zespół transakcji kupna i sprzedaży papierów wartościowych (przeważnie państwowych) na otwartym rynku. Umożliwia ono BC kontrolę:

• płynności i zdolności emisyjnych BK,

• wysokości stóp procentowych (na rynku międzybankowym)

• efektywności funkcjonowania rynku pieniężnego.

Pierwsza próba wykorzystania OOR przez NBP miała miejsce w 1990 roku i polegała na emisji bonów pieniężnych o charakterze krótkoterminowym. Ich nabywcami były BK oraz podmioty niefinansowe. W 1992 roku, w celu częściowego sfinansowania deficytu budżetowego, rozpoczęto emisję bonów skarbowych, które przynosiły większe zyski.

(7) Obieg bonów pieniężnych NBP w latach 1990 – 1991 w mln zł.
Data
1990
VII VIII IX X XI XII suma
1991
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII suma

W 1992 roku nastąpił dynamiczny rozwój rynku pieniężnego (ułatwiło to BK zarządzanie bieżącą płynnością oraz planowanie finansowe), który stał się dla BK źródłem płynności finansowej (mogły uzupełniać na nim brakujące środki lub lokować przejściowy nadmiar). W roku tym nastąpiła również reforma systemu rozrachunków międzybankowych. W 1993 roku powołano do życia Komitet Koordynacji Operacji Otwartego Rynku. W wyniku powyższych zmian wzrosło znaczenie OOR jako instrumentu polityki pieniężnej NBP.

W latach 1993 – 2005 NBP prowadził operacje zasilające system bankowy w płynność oraz operacje absorbujące tę płynność (skalę tych operacji przedstawia tabela (8)).

(8) OOR NBP w kolejnych kwartałach lat 1993 – 2005

Na podstawie powyższej tabeli można stwierdzić, że w 1993 roku głównym celem NBP było ograniczenie płynności BK. W pierwszej połowie 1993 roku przeważały operacje warunkowego zakupu (zwiększały płynność), a w drugiej – warunkowej sprzedaży (zmniejszające płynność rynku). Przyczyną nadpłynności systemu bankowego był posiadany przez BK portfel złych długów (powodował on brak zainteresowania BK na lokowanie środków w kredytach dla przedsiębiorstw). Zainteresowaniem BK cieszyły się bony skarbowe. Kiedy ich podaż uległa zmniejszeniu (poprawa sytuacji budżetu państwa), ceny wzrosły. BK zostały w efekcie zmuszone do lokowania nadwyżek środków na międzybankowym rynku pieniężnym, co powodowało wzrost jego płynności oraz spadek stóp procentowych. W 1994 roku nadal utrzymywało się zjawisko nadpłynności. W związku z tym NBP zwiększało skalę operacji warunkowej sprzedaży. Wprowadził on również nowy instrument – operacje bezwarunkowej sprzedaży bonów skarbowych (miały duży wpływ na płynność) oraz powrócił do emisji bonów pieniężnych. W 1995 roku znacznie wzrósł poziom rezerw dewizowych co spowodowało wzrost skali nadpłynności. Głównym instrumentem stosowanym przez NBP były wtedy operacje warunkowej sprzedaży, w większym stopniu wykorzystywano również operacje bezwarunkowe (sprzedaż bonów skarbowych oraz emisja bonów pieniężnych NBP). Zasoby bonów skarbowych powoli się kończyły, więc zwiększona została emisja bonów pieniężnych, co spowodowało wzrost kosztów OOR (sprzedaż bonów – dochody dla NBP, a emisja – ponoszenie kosztów). W celu zwiększenia skuteczności OOR zmieniono procedury obrotu bonami skarbowymi, utworzono Centralny Rejestr Bonów Skarbowych. W 1996 usprawniono techniczną obsługę emisji bonów pieniężnych (umożliwiono oddziaływanie BC na poziom rachunków bieżących banków w dniu, w którym NBP interweniował na rynku pieniężnym). W roku tym nie przeprowadzono operacji bezwarunkowej sprzedaży bonów skarbowych, natomiast BC w OOR zaczął wykorzystywać obligacje Skarbu Państwa. W 1997 roku ze względu na nadmiar płynności jako cel operacyjny BC przyjęto utrzymanie określonego tempa wzrostu podaży pieniądza rezerwowego (spowodował on ograniczenie swobody polityki otwartego rynku). W 1998 roku ukazała się Ustawa o Narodowym Banku Polskim, zgodnie którą kompetencje w zakresie OOR przekazano RPP. W 2000 roku NBP zaczęło sprzedawać obligacje skarbowe (operacja typu bezwarunkowej sprzedaży). Nadpłynność systemu bankowego została obniżona, co pozwoliło na zmniejszenie skali OOR w następnych latach. W 2002 roku dokonano następujące zmiany, wprowadzając 3 główne kategorie OOR:

• operacje podstawowe (emisja bonów pieniężnych NBP z 28-dniowym terminem zapadalności)

• operacje dostrajające (emisja bonów pieniężnych NBP z terminem zapadalności od 1do 7 dni, zakup do banków w trybie przetargowym skarbowych papierów wartościowych na okresy od 1 do 7 dni, przedterminowy wykup bonów pieniężnych NBP)

• operacje strukturalne (bezwarunkowa sprzedaż przez NBP obligacji skarbowych).

Wprowadzono też zasadę regularności emisji bonów pieniężnych NBP (przetarg raz w tygodniu). Celem tych zmian było usprawnieni procesu zarządzania płynnością przez BK oraz zbliżenia krajowego systemu OOR do rozwiązań obowiązujących w Europejskim Systemie Banków Centralnych. W okresie 2002 – 2005 w ramach podstawowych OOR NBP prowadził wyłącznie emisję bonów pieniężnych (nie przeprowadził operacji dostrajających), w latach 2002 – 2003 w ramach operacji strukturalnych kontynuował sprzedaż obligacji skarbowych.

Polityka kursu walutowego

Pojawienie się nowej polityki gospodarczej, w 1990 roku, wpłynął na zmianę polityki kursu walutowego. Gospodarka polska stała się gospodarką otwartą (kurs walutowy stał się ważnym instrumentem sterowania nią). Zmiany polityki kursowej w Polsce w okresie transformacji przedstawia poniższa tabela. (9)

(9) Polityka kursowa w Polsce w okresie transformacji

Początkowo w latach 90. polityka kursowa nakierowana była na walkę z inflacją. W okresie 1990 - 1991 w Polsce obowiązywał system sztywnego kursu walutowego. Był on skutecznym narzędziem walki z inflacją, oddziaływał stabilizująco na poziom cen, ale jednocześnie ze względu na konieczność przeprowadzenia dewaluacji złotego, powodował ich wzrost. W 1991 roku zastosowano system pełzającej dewaluacji tzn. wartość złotego codziennie obniżano w stosunku do koszyka walut. W kolejnych latach coraz trudniejsze było jednoczesne prowadzenie autonomicznej polityki pieniężnej (cel – kontrola podaży pieniądza i krajowych stóp procentowych) oraz stabilizacja kursu walutowego. W latach 1994 – 1995 swoboda przepływów kapitałowych była wystarczająca, aby nastąpił napływ kapitału w postaci inwestycji portfelowych jak i bezpośrednich, co spowodowało wzrost rezerw zagranicznych w BC oraz wzrost pieniądza rezerwowego. W efekcie nastąpiła presja na spadek rynkowych stóp procentowych i ekspansję podaży pieniądza. Wywierało to negatywny wpływ na realizację polityki pieniężnej. W 1995 roku NBP, dla zachowania równowagi na rynku walutowym, podjął działania mające na celu wzmocnienie kursu złotego. Działania te okazały się nie wystarczające i jeszcze w tym samym roku wprowadzono nowy system kursowy – system pełzającego pasma (nie zlikwidowano mechanizmu pełzającej dewaluacji, ale dopuszczono szerszy przedział wahań kursu rynkowego). Zwiększyło to swobodę polityki pieniężnej (możliwość elastycznej reakcji NBP na sytuację rynkową), ale spowodowały wzrost ryzyka walutowego. W tym samym roku zaczęto codziennie organizować sesje fixingowe, podczas których NBP dokonywał kupna i sprzedaży walut. Wprowadzenie nowego mechanizmu kursowego spowodowało wzrost wartości złotego, co przyczyniło się do stabilizacji na międzybankowym rynku walutowym. Pomimo uelastycznienia kursu walutowego nadal był on systemem urzędowych kursów walutowych. W 1998 roku pojawiła się zmiana koncepcji polityki pieniężnej NBP i wznowienie autonomii BC – przyjęto strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. Pojawiły się pierwsze działania w kierunku wprowadzenie płynnego kursu walutowego. BC zaprzestał przeprowadzania interwencji na rynku walutowym. W efekcie tych działań zwiększono skuteczność kontroli kształtowania się zagranicznego składnika bazy monetarnej, wzmocniono rynkowy charakter kształtowania się kursu złotego (spowodowało to wzrost ryzyka działań spekulacyjnych) oraz zneutralizowano inflacyjne skutki napływu zagranicznego kapitału (inflacja osiągnęła wartość jednocyfrową – pierwszy raz od początku okresu transformacji). W 1999 roku kontynuowano działania mające na celu upłynnienie polskiej waluty oraz zlikwidowano fixing transakcyjny. W 2000 roku doszło do upłynnienia kursu złotego (przestał on być instrumentem polityki pieniężnej NBP i zaczął się kształtować pod wpływem popytu i podaży na rynku walutowym).

OCENA SKUTECZNOŚCI POLITKI NBP W OKRESIE 1989 – 2004

Efektywność i rolę polityki pieniężnej determinuje głównie ustawodawstwo regulujące funkcjonowanie BC, dlatego żeby dokonać oceny polityki pieniężnej NBP należy wyodrębnić dwa okresy: 1989 – 1997 (obowiązywała ustawa NBP z roku 1989) oraz okres od roku 1998 (wchodzi w życie nowa Konstytucja RP oraz nowa ustawa o NBP).

Lata 1990 - 1997

Ustawa o NBP spowodowała przekształcenie BC w bank typowy dla gospodarki rynkowej, a podstawowym celem BC stało się umacnianie pieniądza polskiego. Polityka pieniężna nie była jednak wolna od nacisków zewnętrznych (NBP musiał przedkładać projekty jej założeń rządowi, których realizacja była możliwa po zatwierdzeniu ich).

Przedstawione poniżej tabele pokazują zakładane wielkości zmiennych oraz faktyczny ich poziom w latach 1990 – 1997. (1), (2), (3)

(1) Stopa inflacji w Polsce w latach 1990 – 1997 (założenia i faktyczny poziom)
Rok
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997

(2) Przyrost podaży pieniądza w Polsce w latach 1990 – 1997 (założenia i faktyczny poziom)
Rok
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
(3) Przyrost pieniądza rezerwowego w Polsce w latach 1990 – 1997 (założenia i faktyczny poziom)
Rok
1996
1997

Na podstawie analizy tabel można stwierdzić, że NBP w latach 1990 – 1997 miało problemy z realizacją swoich celów. W przypadku ostatecznego celu NBP, czyli stopy inflacji odchylenia były coraz niższe, co wskazywało na rosnącą skuteczność polityki pieniężnej. (1)

(4) Charakterystyka celów polityki pieniężnej NBP w latach 1990 - 2005
Okres
1990-1992
1993-1995
1996-1997
1998-2005

Cele pośrednie i operacyjne były przekraczane (skala odchyleń od założonych wielkości była bardzo różna i miała różne kierunki). (2), (3)

Trudności jakie wystąpiły w realizacji przyjętych przez NBP celów w analizowanym okresie wynikały z:

• uwarunkowań prawnych (brak niezależności BC w podejmowaniu decyzji)

• ograniczona niezależność instrumentalna NBP (uchwały sejmu zawierały szczegółowe wytyczne dotyczące zmiany instrumentów polityki pieniężnej)

• nadmierna ekspansja monetarna (utrudniała ona skuteczną kontrolę podaży pieniądza).

(5) Źródła kreacji podaży pieniądza w Polsce w latach 1990 – 1997 (%)
Wyszczególnienie
Źródła podaży pieniądza razem
Aktywa zagraniczne netto
Zadłużenie netto budżetu państwa
Kredyty dla sektora niefinansowego

Główne źródła kreacji podaży pieniądza w roku 1990 – 1997 to: (5)

1. kredyty dla sektora niefinansowego

W latach 1990 – 1991 nastąpił silny wzrost kredytów bankowych. Banki komercyjne (BK) pomimo wzrostu stopy procentowej oraz obowiązku utrzymywania wysokiego poziomu rezerw obowiązkowych nadal zwiększały podaż kredytów. Powodował to fakt, że przedsiębiorstwa nie zdążyły się jeszcze przystosować do nowych warunków rynkowych. BK stosowały zbyt mało rygorystyczną ocenę zdolności kredytowej, co spowodowało powstanie tzw. złych długów i pogorszenie się ich sytuacji finansowej. Spadek dynamiki kredytów odnotowano dopiero po wprowadzeniu pułapów kredytowych. Pomimo utrzymywania wysokiego poziomu stopy procentowej w latach 1996 – 1997 pojawił się kolejny wzrost znaczenia kredytów. Związane to było z dynamicznym wzrostem gospodarczym oraz poprawą sytuacji finansowej BK.

1. zadłużenie budżetu państwa (sytuacja w sektorze budżetowym)

Wpłynął na nie obowiązek częściowego finansowania przez NBP niedoborów w budżecie. Wraz z rozwojem i stabilizacją rynku pieniężnego zadłużenie budżetu państwa w BC malało. Wg zapisów Konstytucji RP z 1997 roku bezpośrednie finansowanie deficytu budżetowego przez NBP zostało zakazane.

1. nadmierny wzrost rezerw zagranicznych (5)

Dotyczył on głównie lat 1990 i 1995. W 1990 roku przyrost rezerw zagranicznych przyczynił się w prawie 50% do przyrostu zasobów pieniężnych, a w roku 1995 w prawie 60%. Wpłynęły na to interwencje NBP podejmowane w celu podtrzymania kursu złotego na odpowiednim poziomie oraz wzmożony napływ kapitału zagranicznego i dodatnie saldo obrotów bieżących bilansu płatniczego. Sztywny kurs walutowy oraz system pełzającej dewaluacji stanowiły stałe elementy presji inflacyjnej.

W latach 1996 – 1997 zmieniono koncepcję prowadzenia polityki pieniężnej (ze względu na trudności z kontrolowaniem podaży pieniądza) i wprowadzono cel operacyjny w postaci wielkości pieniądza rezerwowego BC. NBP zastosował koncepcję tzw. triady celów polityki pieniężnej (BC poprzez swoje instrumenty kształtuje przyrost pieniądza rezerwowego – cel operacyjny, aby doprowadzić do zmian podaży pieniądza – cel pośredni, które prowadziłyby do osiągnięcia założonej stopy inflacyjnej – cel ostateczny).

Lata 1998 – 2005

W okresie tym musiały nastąpić radykalne zmiany koncepcji polityki pieniężnej, co wiązało się z wejściem w życie nowej Konstytucji RP, a także ustawy o NBP. Politykę pieniężną zaczęto realizować w ramach strategii bezpośredniego celu inflacyjnego, a w 2000 roku upłynniony został kurs złotego. (6)

(6) Stopa inflacji w Polsce w latach 1998 – 2005 (założenia i faktyczny poziom)
Rok
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005

Na podstawie analizy powyższej tabeli zauważyć można, że w latach 1998 – 2005 nie udało się osiągnąć planowanego wskaźnika inflacji (zbyt szybkie wprowadzenie nowej strategii, przypadające na niekorzystne warunki ekonomiczne panujące wówczas w Polsce – brak zależności między instrumentami polityki pieniężnej a inflacją), choć mimo trudności z realizacją założonych przez NBP celów widzimy spadek inflacji w znacznym stopniu. Wpłynęły na to tzw. szoki zewnętrzne (zaburzenia na rynkach finansowych powodujące spadki cen surowców i osłabienie tempa wzrostu cen) oraz coraz mocniejsze powiązanie gospodarki Polski z rynkiem światowym (wpływ zewnętrznych tendencji dezinflacyjnych). Nie bez znaczenia pozostał także kryzys rosyjski, a co za tym idzie załamanie się dynamiki polskiego eksportu i powstanie nadwyżkowej podaży żywności powodujących spadek cen żywności w kraju. W roku 1999 postanowiono zredukować stopy procentowe BC oraz planowano zwiększenie restrykcyjności polityki finansowej. W efekcie nastąpiło poluźnienie polityki finansowej (przejaw – wzrost deficytu budżetowego) oraz brak koordynacji polityki pieniężnej i fiskalnej. W reakcji na zaistniałą sytuację władze NBP, w drugiej połowie 1999 roku, zdecydowały o zaostrzeniu polityki pieniężnej, co nie spowodowało jednak obniżenia rocznego wskaźnika inflacji do poziomu zakładanego. Rok 1999 był pierwszym rokiem, od początku okresu transformacji, kiedy inflacja wykazała tendencję wzrostową.

Restrykcyjna polityka pieniężna kontynuowana była do 2001 roku, kiedy to RPP rozpoczęła ostrożne obniżki spół procentowych (sprzyjał temu znaczny spadek inflacji, który wynikał z: poprawy sytuacji na rynku żywnościowym i surowcowym, szybszego spowolnienia tempa wzrostu popytu zewnętrznego i wewnętrznego oraz pogorszenia koniunktury na rynkach zewnętrznych, a także restrykcyjnej polityki pieniężnej). Okazało się, że powyższe czynniki sprzyjały redukcji poziomu inflacji, dlatego w 2002 roku RPP zmieniła cel inflacyjny. W 2003 ustalony cel inflacyjny miał służyć stabilizacji cen na osiągniętym niskim poziomie oraz miał zostać ograniczony deficyt budżetowy. Inflacja na koniec 2003 roku ponownie była niższa od zakładanego poziomu. Udało się zrealizować cel inflacyjny wyznaczony – stopa inflacji poniżej poziomu 4%, co świadczyło o skuteczności polityki pieniężnej oraz o wzmocnieniu wiarygodności NBP. Rok 2003 to też koniec długoletniego procesu obniżania inflacji i skupienie się na stabilizacji BC. Nastąpiła rezygnacja z rocznych celów inflacyjnych i sformułowaniu celu ciągłego, który polegał na utrzymaniu poziomu inflacji (CPI) na poziomie 2,5%. W 2004 roku na procesy inflacyjne znacząco wpłynęły czynniki podażowe oraz popytowe (wiązały się z obawami przed wzrostem cen po wstąpieniu Polski do UE). Nastąpiło osłabienie kursu złotego. W rezultacie stopa inflacji przekroczyła wartość zakładaną. W 2005 roku tendencje inflacyjne zaczęły wygasać, nastąpiło nieoczekiwane osłabienie koniunktury, co doprowadziło do zrealizowania celu inflacyjnego na niższym od zakładanego poziomie.

PODSUMOWANIE

Bezpośredni cel inflacyjny (BCI) – strategia polityki pieniężnej, w której BC państwa wyznacza poziom inflacji na dany okres i za priorytet stawia sobie osiągnięcie tego poziomu. Polityka pieniężna Polski począwszy od roku 1999 opera się na BCI połączonej z systemem kursu płynnego.

Wprowadzenie do polityki pieniężnej NBP strategii BCI okazało się słuszne, inflacja spadła. Dotychczasowa praktyka funkcjonowania tej strategii pokazuje, że umożliwia ona osiągnięcie zamierzonego celu w horyzoncie oddziaływania skutków decyzji władz monetarnych, czyli po 6-8 kwartałach od przyjętej przez RPP decyzji.

Z końcem roku 1994 znaczenie OOR zaczęło się zwiększać (ich częstotliwość i wielkość systematycznie rosła). Ze względu na utrzymującą się nadpłynność systemu bankowego w latach 1994 – 2005 NBP prowadził przede wszystkim OOR absorbujące nadmiar środków (emisja bonów pieniężnych NBP). Przeprowadzenie operacji warunkowej lub bezwarunkowej sprzedaży z wykorzystaniem bonów skarbowych nie było możliwe do realizacji (mały zasób tych papierów w portfelu aktywów BC, a później jego brak).

Decyzja o wprowadzeniu systemu kursu płynnego nie stanowiła wstrząsu dla polskiej gospodarki. Była ona istotnym elementem w realizacji przystąpienia Polskie do Unii Gospodarczej i Walutowej UE. Nowy system kursowy znacząco zwiększył efektywność transmisji impulsów polityki pieniężnej w ramach kanału stopy procentowej. W kolejnych latach kurs walutowy może podlegać znacznym wahaniom w związku z integracją z UE i łączącymi się z tym zmianami w polskiej gospodarce.

Przyjęta przez NBP w latach 1990 – 1997 strategia nie okazała się do końca dobrym wyborem. Z praktyki można zauważyć, iż skuteczność polityki pieniężnej w zakresie kształtowania podaży pieniądza nie zwiększyła się. Podaż pieniądza oraz inflacja w roku 1996 i 1997 przekroczyły zakładany poziom. Efektem tego jest rezygnacja z podaży pieniądza jako celu pośredniego i tym samym wprowadzenie bezpośredniego celu inflacyjnego. Efekty polityki pieniężnej z lat 1990 – 1998 można jednak ocenić pozytywnie. Odchylenie od celu inflacyjnego malało, mimo niesprzyjających uwarunkowań prawnych oraz niestabilnej sytuacji międzynarodowej. Biorąc pod uwagę złożoność procesu transformacji, problemy z prognozowaniem inflacji i przewidywaniem rozwoju gospodarczego były nieuniknione, dlatego też można uznać, że polityka pieniężna prowadzona w tym okresie była skuteczna.

Polityka pieniężna w latach 1998 – 2005 przyniosła pozytywne efekty, pomimo towarzyszących jej realizacji trudnych warunków (trudne do przewidzenia zmiany cen surowców na rynkach światowych oraz znaczne rozluźnienie polityki finansowej przejawiające się stałym wzrostem deficytu budżetowego). Obniżony oraz ustabilizowany został wskaźnik inflacji, co sprzyjało stabilizacji polskiej gospodarki. Spełnione zostało kryterium inflacyjne, które było jednym z warunków przystąpienia Polski do UE. Na poziom inflacji w tym okresie znacząco wpłynęły czynniki podażowe (wahania cen żywności, zmiany cen surowców na rynkach światowych), wahania koniunktury w gospodarce światowej, dynamika popytu wewnętrznego i zewnętrznego oraz zmiany wielkości eksportu pobudzonego przez deprecjację kursu złotego. Tak więc realizacji polityki pieniężnej w analizowanym okresie odbywała się w warunkach o dużej zmienności czynników, których nie mógł kontrolować BC, a które miały istotny wpływ na zmiany stopy inflacji.

BIBLIOGRAFIA:

1. M. Sobol, „Polityka pieniężna Narodowego Banku Polskiego – w drodze do Euro”, wyd CeDeWu, Warszawa 2008

2. http://www.wiedzainfo.pl/wyklady/113/strategia_bezposredniego_celu_inflacyjnego_w_praktyce_dzialania_nbp.html

3. pod red. H. Ćwiklińskiego „Polityka gospodarcza”, WUG, Gdańsk 2004

4. http://www.wiedzainfo.pl/wyklady/113/strategia_bezposredniego_celu_inflacyjnego_w_praktyce_dzialania_nbp.html

5. A. Kaźmierczyk, „Polityka pieniężna w gospodarce otwartej”, PWN Warszawa 2008

6. http://e-niusy.pl/polityka-otwartego-rynku-wady-i-zalety

7. B. Pietrzak, „System finansowy w Polsce”, PWN, Warszawa 2008

8. Wykład z „Polityki pieniężnej” prowadzony przez dr J. Kaczor (semestr zimowy roku ak. 2010/2011)