Podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów, a często także i hipotez roboczych, określających w sposób możliwie precyzyjny cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych.
RODZAJE PROBLEMÓW BADAWCZYCH.
Problemy informacyjne – wiele problemów informacyjnych, zwłaszcza jeśli nie zawęża się ich wyłącznie do jednostkowych faktów lub zjawisk, mogą niekiedy przybrać także charakter problemów badawczych. Problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytania (jak twierdzi Cackowski) przyrodzie, otoczeniu a nie osobie drugiej.
Problemy naukowo-badawcze – problemami tymi należałoby nazwać szczególnie te pytania, które pozostają bez odpowiedzi w dotychczasowym powszechnie znanym i dostępnym dorobku wiedzy pedagogicznej.
Problemy subiektywnie-badawcze – problemy te można rozpatrywać między innymi z uwagi na to, czy dotyczą one samych tylko właściwości interesujących nas faktów i zjawisk, czy taż zachodzących między nimi różnych zależności.
Geneza problemów badawczych.
Każdy z rozwiązywanych problemów w ramach działalności naukowej ma swoją własną historię. Na uwagę zasługują szczególne okoliczności składające się na samo podjęcie przez badaczy takich, a nie innych problemów badawczych. Innymi słowy, chodzi o wyjaśnienie genezy podejmowania tych problemów, które budzą wyraźne nadzieje na ich możliwe szybkie i skutecznie rozwiązanie. W metodologii badań naukowych podkreśla się zwłaszcza trzy podstawowe źródła wyłaniających się problemów badawczych. Są nimi:
Osobiste preferencje badacza – stanowią czynnik decydujący często o wyborze przez niego określonego problemu. Każdy badacz (jak twierdzi Zaborowski) stanowi indywidualną strukturę psychiczną o specyficznych upodobaniach, doświadczeniach osobistych i naukowych.
Potrzeby społeczne – są one niezwykle istotnym czynnikiem, podnoszącym zwłaszcza jego rangę ogólnej użyteczności praktycznej. One to rzucają śmiałe, a niekiedy bezkompromisowe wezwanie pod adresem uczonych. Potrzeby społeczne odnośnie do niejednego problemu badawczego są tym czynnikiem w pracy naukowca, który chroni go przed zaspokajaniem wyłącznie indywidualnych potrzeb i osobistych zachcianek.
Znajomość aspektów naukowo-metodologicznych – trudno przede wszystkim byłoby zdecydować się na jakiś problem badawczy, nie znając dotychczasowego dorobku z zakresu interesujących nas faktów lub zjawisk. Zaznajomienie się ze wspomnianym dorobkiem wymaga nie tyle jednak przyswajania sobie określonych wiadomości związanych z podejmowanym przez nas problemem, ile krytycznej i wszechstronnej jego oceny.
Zakres problemów badawczych.
Wyłaniające się problemy badawcze w pedagogice mają szczególne znaczenie, jeśli dotyczą zwłaszcza wykrywania zależności sprawczych, w których rolę zmiennych niezależnych spełniają działania wychowawcze zaś zmiennymi zależnymi są określone cele wychowania. Problemy te mogą posiadać różny zakres; Według H. Muszyńskiego obejmuje on kolejno:
Pojedyncze działania wychowawcy zachodzące w bezpośrednim stosunku interpersonalnym z wychowankiem – problemy dotyczące pojedynczych działań wychowawczych wiążą się z różnego rodzaju nowatorstwem pedagogicznym, lecz w zakresie zawężonym zasadniczo do jednej i doraźnie tylko stosowanej techniki postępowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
Całe ciągi działań zastosowanych przez jednego wychowawcę w bezpośrednim stosunku interpersonalnym z wychowankami – wyjątkowo cenne wydaje się podejmowanie właśnie tego problemu badawczego, tj. uwzględniających całe ciągi działań wychowawczych, ale nie obejmujących wszystkich możliwych aspektów pracy pedagogicznej z uczniami. Problemy takie mogą dotyczyć np. wychowawczego kierowania w toku lekcji lub celowego kształtowania stosunków społecznych w klasie szkolnej.
Działalność wychowawczą zespołu osób zachodzącą w interpersonalnym stosunku z wychowankami – obejmuje całokształt wpływów wychowawczych szkoły. Wpływy te są ze sobą skoordynowane i tworzą w szkole określony system wychowania. Z tego szczególnie powodu problemy uwzględniające je w sensie globalnym mają olbrzymie znaczenie praktyczne.
Poczynania wielu różnych instytucji oświatowo-wychowawczych – obejmuje on takie zagadnienia jak: funkcjonowanie systemów szkolnictwa, oświata a gospodarka narodowa, planowanie oświaty itp.
Każdy zarysowany wyżej zakres problemów badawczych można rozpatrywać z czterech co najmniej punktów widzenia, mianowicie z uwagi na:
Skuteczność działań wychowawczych
Poszukiwanie i ustalanie coraz to skuteczniejszych takich działań
Warunki wyznaczające ich efektywność
Stosowalność tych działań w różnych okolicznościach i w odniesieniu do różnych osób
Wymienione aspekty problemów badawczych pozwalają na odpowiednie ich sklasyfikowanie i ocenę. W większości jednak podejmowanych problemów tego rodzaju wszystkie one znajdują swe odzwierciedlenie, ale jeden z nich najczęściej pełni rolę aspektu wiodącego. Na przykład w badaniu określonych form oddziaływań wychowawczych takim wiodącym aspektem może być ich skuteczność lub też samo ich ustalenie.
Kryteria poprawności problemów badawczych.
Przy opracowywaniu problemów badawczych na specjalną uwagę zasługują ponadto niektóre przynajmniej kryteria poprawności metodologicznej. Kryteria te pozostają w ścisłym związku z przedstawioną już genezą problemów badawczych. Spośród kryteriów tych warto wymienić między innymi:
Precyzyjność w sposobie formułowania problemów badawczych – jak wszelkich pytań w ogóle uzyskuje się poprzez właściwie użytą partykułę pytajną i odpowiednio sformułowane zdanie pytajne. Chodzi o to, aby owe dwa elementy składowe pytania wyrażane były w sposób możliwie adekwatny do intencji pytającego.
Usytuowanie tych problemów na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych – jest również wcale nie mniej ważnych kryterium ich poprawności metodologicznej, co zasygnalizowana już precyzyjność w ich sformułowaniu. Problem bowiem poprawny od strony logicznej i określający właściwie jego zakres niewiadomej nie koniecznie musi dotyczyć spraw ważnych i doniosłych z punktu widzenia rozwoju danej nauki. Jeśli nie liczy się jednocześnie z całokształtem jej dotychczasowego dorobku okazuje się naukowo jałowy. Jest wyrazem najczęściej mało pogłębianego widzenia związanych z nim zjawisk czy faktów. Ujmuje je w sposób zbyt zawężony lub przesadnie ogólny.
Ich empiryczna sprawdzalność – tzn. możliwość udowodnienia ich prawdziwości lub fałszywości na gruncie badań naukowych. Koniecznym warunkiem tak rozumianej empirycznej sprawdzalności problemów badawczych jest sformułowanie ich w taki sposób, aby zawarta w nich niewiadoma znajdowała się w obrębie bliżej określonej klasy zjawisk lub faktów. Toteż w przypadku ogólnie sformułowanego problemu zachodzi konieczność jego redukcji do pytań bardziej uszczegółowionych.
Ponadto wielu metodologów wysuwa inne jeszcze kryterium poprawności kryteriów badawczych, mianowicie użyteczność praktyczno-społeczną jaką zapewniają one w wyniku ich rozwiązania. Jest to kryterium poprawności praktycznej, które domaga się, aby problemem badawczym było pytanie spraw żywotnie interesujących nauczycieli, wychowawców i rodziców. W tym znaczeniu stanowi ono próbę odpowiedzi na pilne zapotrzebowania życiu społecznego, politycznego, gospodarczego określonego regionu lub całego kraju. Słowem, rozwiązywanie jego może być przynajmniej cząstką wkładu w doskonalenie i podnoszenie skuteczności wychowania i nauczania, zwłaszcza w warunkach pracy szkolnej.