Kalisz. Miasta posiadające najwięcej hipotez co do swojego powstania. Legenda o tym że Kalisz powstał w miejscu zajmowanym wcześniej przez osadę kultury przeworskiej jest mało prawdopodobna (choć legenda ta mówi że w takim razie Kalisz ma 2000 lat). Jednym z głównych czynników dzięki którym Kalisz miał znaczącą rolę są szlaki handlowe (skarby znajdowane w okolicy X-XI w). Fenomenem tego ośrodka są grody tworzące wieniec wokół Kalisza. Budowane na surowym korzeniu zasiedlane przez ludność sprowadzoną z zewnątrz. W Piaskach z badań archeologicznych wyniki wskazują na ludność pochodzenia pomorskiego. Toczą się dyskusje na temat koncentracji grodów kaliskich: mają być one świadectwem rozwoju i bazy militarnej dla państwa Piastowskiego przed podbojem Śląska i Małopolski. Obok Kalisza (dzisiaj w miejscu jednej z dzielnic) znajduje się cmentarzysko ciałopalne z kamiennym kurhanem. Bezpośrednio ponad cmentarzyskiem zidentyfikowano najstarszy gród w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. Jest on datowany za pomocą ceramiki i dendrochronologii na drugą połowę IX w. Dwa problemy związane z tym miejscem: 1. Plemię? S.Trawkowski Wiercianie, Łowmiański Goplanie; drugi to czy starszy gród w ogóle istniał, ale jednak w wyniku dotychczasowych prac utwierdza się funkcjonowanie starszego grodu. Na powierzchni terenu natrafiono na fragmenty naczyń, przepalonej gliny i węgla drzewnego, analiza terenu wykazała duży owalny obiekt z zachowanymi wałami, ma to być drugi gród kaliski. Gród ten przechodził liczne przebudowania związane z przemieszczaniem koryta Prosny. Wewnątrz budynku okryto m.in. drewniany budynek a w nim beczkę z czaszkami koni oraz pozostałości drewnianej świątyni. Kośiół jednonawowy o konstrukcji szkieletowej zamknięty prostokotnym prezbiterium pierwsza połowa XI w. W pobliżu znajdowała się osada plemienna rzemieślniczo handlowa (badania w latach siedemdziesiątych XX w.). Kalisz pozostał ośrodkiem administracyjnym a w XII w. stolica i rezydencja Mieszka Starego.
Wolin. Wcześniejsza i odmienna jest geneza powstania ośrodków nadbałtyckich związanej ze strefą wymiany wokółbałtyckiej. O jednym z takich miejsc o którym piasł Ibrahim ibn Jakub jest Wolin: ,,Posiadają oni potężne miasto nad Oceanem, mające dwanaście bram. Ma ono przystań do której używają przepołowionych pni. Wojują oni z Meszko, a ich siła bojowa jest wielka. Nie mają króla i nie dają się prowadzić jednemu, a sprawującymi władzę wśród nich są ich starsi". Już w XIX w. podjęto tu prace archeologiczne mających na celu odkrycie pozostałego ośrodka bałtyckiego wymienianego w konikach i sagach. Dotychczasowe wyniki wskazują rozwój Wolina od końca VIII w. u ujścia Dziwny i Świny jako osada rybacka, później w wieku IX stał się centrum handlowym Prus, Nowogrodu. Powstaje wtedy gęsto zabudowane osiedle (6ha) z ostrokołem. W X wieku miasto zyskuje nowe dzielnice i przebudowany port z zapleczem magazynowym oraz nadbrzeżem o długości około 300m. W części północnej wybudowano dzielnicę rybaków rybaków i rzemieślników, w kierunku południowym powstają centra osadnicze ciągnące się pasem na przestrzeni prawie 3km. Na południu całość zamykał cmentarz kurhanowy a na północy birytualny. Oblicza się że w okresie X-XII zamieszkiwało tutaj od 5-10 tys. mieszkańców. Wolin od IX do XII w. nie zmienił zbytnio swojej zabudowy, główna ulica przebiegała wschód-zachód. Konstrukcje pierwszych ulic stanowiły na początku układane na legarach dranice później pojawiają się poprzeczne legary i podłużna dranice. Znajduje się tutaj duże zróżnicowanie konstrukcyjne budynków. Grupę pierwszą stanowią budynki o konstrukcji plecionkowej, z słupami wykonanym z dranic dębowych umieszczonymi w narożnikach i pośrodku ścian (szkielet konstrukcyjny o wymiarach 5x6 m, oplatano gałęziami i wylepiano gliną) dwuspadowy dach wsparty był na słupach a palenisko na środku. Odmienny typ to budynki palisadowe (IX/X) w których elementem zabezpieczającym ściany przed rozsuwaniem się były poziome belki. W niewielkim stopniu odnotowana w Wolinie budynki zrębowe budowane z dranic i okrąglaków (występujące w środowisku słowiańskim). Upadek Wolina związany jest z najazdem Duńczyków w 1173 r., i zamuleniem się koryta rzeki Dziwny.
Gdańsk. Uważano, że Gdańsk powstał z inicjatywy Piastów w latach siedemdziesiątych X w. W trakcie badań milenijnych wydzielono tu aż siedemnaście poziomów osadniczych datowanych 970/980 - pocz. XIV w. 400 m na zachód od tego grodu lokalizowane jest drugie skupisko osadnicze najstarszego Gdańska, miała dobre warunki do rozwoju w kierunku handlowym. Wiercenia geologiczne pozwoliły wydatować warstwy osadnicze na lata 980-1140. Badania tam prowadzone wykazały obecność dobrze zachowanych obiektów, przy kościołach św. Katarzyny i św. Mikołaja powstała na prawie lubeckim ludna dzielnica rzemieślniczo-portowa. Znaczącym elementem są struktury odkryte pod kościołem św. Mikołaja; znaleziono tu podwaliny kamienno-drewnianych umocnień, strawionych przez pożar zinterpretowanych jako elemenyy o konstrukcji skrzyniowo-przekładkowej (sprzed XIII w.). Jedni uważają to za część obwałowań osady targowej, inni gród strażniczy . Trzecie skupisko osadnicze znajduje się w rejonie Długiego Targu i miała charakter portowo-handlowy. Według ostatnich odkryć archeologicznych 600m na południowy zachód od głównego grodu piastowskiego znajduje się gród warowny rozwijający się od IX w. Nieznane są relacje między tymi grodami.
Sandomierz. Określany przez Galla Anonima obok Krakowa i Wrocławia jako główna siedziba państwa. Badania prowadzone od lat 50 XX w. nie potwierdziły czeskiej genezy. Ceramika znajdowana tutaj przemawia bardziej za polityką pierwszych Piastów. Drugą przesłanką za związkiem Sandomierza z Piastami są badania na cmentarzysku na Wzgórzu Świętojakubskim, zróżnicowanie kulturowe wynika z faktu iż tu mężczyzn przybyłych z Wielkopolski. Wydarzenia związane z najstarszym Sandomierzem można datować na lata 70 X w. Niedaleko Sandomierza (17km na północ) położony jest Zawichost. Podobnie jak Sandomierz znajdował się na węźle drogowym pozwalającym kontrolę przepraw przez Wisłę. W źródłach wymieniany jest nieistniejący już kościół św. Mauorycego która mogła być wzniesiona na przełomie X i XI w. Bliskość Zawichostu wskazuje, że mógł to być rodzaj strażnicy nadwiślańskiej państwa wczesnośredniowiecznego. W XII w. funkcjonowały tu trzy parafie a w Sandomierzu tylko jedna. Ośrodka plemiennego poprzedzającego Sandomierz w tym rejonie należałoby szukać w Zawichoście. Innym miejscem może być wyspa na Wiśle gdzie jeszcze w czasach najazdu szwedzkiego znajdował się zamek. Niestety rozmycie wyspy przez wodę pomniejszyło weryfikację tej hipotezy. Największym odkryciem ostatnich lat w tym rejonie jest budowla romańska w Zawichoście. Odkrywcy są skłonni datować ją na XI w. to analiza materiałów archeologicznych osłabiają to. Zagadką pozostaje kościół p.w. Najświętszej Marii Panny, której relikty odsłonięto w trakcie badań. Kościół ten był wymieniony w bulli papieża Eugeniusza III z 1148 r. został on uposażony m. in. grodem łagowskim(????) jest to jedyny znany przykład tego rodzaju w Polsce. Początki tego kościoła sięgać mogą XI w.. Sandomierz bardziej z Wlkp. a Zawichost ze wschodem.
Przemyśl. Znaczenie Bramy Przemyskiej w dalekosiężnej wymianie handlowej, z imperium bizantyjskim i światem arabskim jest niepodważalne już od okresu przedpaństwowego. W Przemyślu zlokalizowany jest jeden z kopców małopolskich (jego obecność może wskazywać na formowanie się w tym rejonie władzy plemiennej zachodniosłowiańskich Lachów-Lędzian. Natrafiona również na cmentarzysko szkieletowe koczowniczych Madziarów datowane na pierwszą połowę X w.. Mimo prób nie natrafiono na miejsce lokalizacji najstarszego grodu. Jednym z domniemanych miejsc jest Wzgórze Trzech Krzyży, ostatnie badania potwierdziły w tym rejonie konstrukcji kamienno-ziemnych ale z powodu braku materiałów datujących trudno to rozstrzygnąć. W Przemyśl pojawia się w 981 za sprawą wzmianki w kronikach staroruskich. Problem w tym czy chodzi o ten Przemyśl, jeśli tak jak sądzi znaczna część środowiska Mieszko I utworzył tutaj ośrodek jeszcze przed 981 r. Gród piastowski zbudowano tutaj na wzgórzu zamkowym w miejscu gdzie brak śladów starszego osadnictwa, ta lokalizacja poświadcza scenariusz fundowania ośrodków państwa podobnie jak w Wlkp. Małopolsce.
Wiślica. Pierwsze wzmianki w Żywocie św. Metodego gdzie pojawia się pogański władca gnębiący chrześcijan, który zmusił księcia do chrztu. Oprócz tej wzmianki Wiślica według badaczy miała pełnić stołeczną rolę w plemiennym państwie Wiślan. Do badań milenijnych wyznaczono 4 stanowiska. Pierwsze grodzisko o powierzchni około 2 ha, położone na terenie zalewowym Nidy. Gród z pierwszej fazy z wałem drewniano-ziemnym wzniesionym techniką rusztową i z majdanem, na którym było 11 chat o konstrukcji zrębowej lub plecionkowej, strawił pożar. W wale grodu fazy drugiej natrafiono na zagadkowe mury ze skałki gipsowej, łączonej zaprawą; jeden z budynków we wnętrzu miał kamienny fundament. Tę fazę grodu wydatowano na połowę XIII w. i zarysowała się przerwa w funkcjonowaniu obiektu sięgająca około 150 lat. Drugi gród wiślicki znajduje się na kulminacjii wyspy miejskiej, czyli na tzw. Regii. Najstarszy tutaj gród miał kształt owalny i wymiary 140x100 m w jego obrębie dopatrywano się grodu o wymiarach 60x50 m. Dwufazowa konstrukcja grodu datuje go na XI-XII w.
Wrocław. Gród wyrósł tutaj w centrum osadniczym łączonym z plemionami Ślężan. Usytuowano go na rozległej piaszczystej łasze o powierzchni 6 ha, zbudowanej z aluwiów rzeki Odry. Józef Kaźmierczak uważał, że w okresie plemiennym (VIII-IX w.) na wyspie Tumskiej znajdowała się osada wiejska (widoczne ślady orki pod wałami grodu wczesnopiastowskiego wzniesionego w konstrukcji hakowej) Najstarszą fazę grodu stanowi wał wybudowany w technice przekładkowej z hakowatym wiązaniem lic, wybudowany w pierwszej połowie X w. Pod koniec X w. konsturkcje zostały przebudowane powiekszając powierzchnię grodu do 6ha. Północno zachodnia część wyspy była częścią rezydencjonalną a w południowo wschodniej wybudowano katedrę p.w. św. Jana Chrzciciela wraz z siedzibą biskupa.
Osadnictwo wiejskie okresu wczesnopiasotwskiego nie było nigdy priorytetem ze względu na gorsze i mniej licznych znalezisk, ponieważ kultura materialna i wiejska mieszkańców wsi pozostawała przez wieki taka sama. Na stanowiskach wiejskich z reguły brak warstw ciągłych. Większość śladów podlega zniszczeniom związanym z uprawą roli. We wczesnym średniowieczu osady wiejskie zakładano w pobliżu jezior i rzek. Budynki wiejskie miały około 25-30 lat żywotności zastanawiające jest czy za każdym razem wznoszono konstrukcje w tym samy miejscu? W okresie wczesnopaństwowym najliczniejszą grupę stanowiły osady rozwijające się spontanicznie z rozproszoną zabudową. Interesujących danych do topografii osadnictwa wiejskiego wnoszą badania na ziemiach chełmińskiej i dobrzyńskiej. Osady od połowy X w. i w XI w. miały różną wielkość nie przekraczały 1 ha, a liczba domostw wynosiła poniżej 10. Oprócz zwykłych osad wiejskich wyodrębniono grupę tzw. osad służebnych związanych z powstawaniem ośrodków wczesnomiejskich ich pojawienie się na ziemiach polski należy szukać od drugiej połowy X w. do początku XI w. a za czasów Bolesława Śmiałego ich proces tworzenia się dobiegł końca