Teoretyczne podstawy kształcenia

Temat 1

Proces uczenia się w świetle psychologii humanistycznej:

 Proces uczenia się w świetle psychologii humanistycznej zajmuje centralne miejsce w pracy dydaktyczno – wychowawczej. Stanowi on nieodłączny jej składnik. Jest integralną częścią procesu dydaktyczno-wychowawczego.

 Stanowisko psychologii humanistycznej wobec procesu nauczania:

 Świadomie i celowo rezygnuje się w psychologii humanistycznej od używania pojęcia „nauczanie”. Ponieważ pojęcie to zbyt mocno kojarzy się z instruowaniem, pouczaniem, przekazywaniem, informowaniem, przesadnym udzielaniem rad i wskazówek, moralizowaniem, odpytywaniem, ocenianiem, itp.

Pedagodzy błędnie zakładają nierozerwalny związek nauczania z procesem uczenia się, tj. to, co jest przekazywane uczniom przez nauczyciela, było automatycznie przez nich przyswajane (asymilowane). Nauczanie w psychologii humanistycznej co najwyżej wyzwala proces uczenia się o charakterze pamięciowym, pozbawionym pozytywnej motywacji do zapamiętywania i głębszego rozumienia przekazywanych treści.

Pojęcia „nauczanie” zastąpiono pojęciem „uczenie się”. „Uczenie  się” w psychologii humanistycznej to zdobywanie wiedzy poprzez własne doświadczenia, a w małym tylko stopniu przez pamięciowe czy wręcz mechaniczne jej przyswajanie. Przykładem może być, np. dziecko, które poznaje znaczenie słowa „gorący” w wyniku dotknięcia czegoś gorącego.

 Charakterystyki uczenia się według C. ROGERSA:

 - uczenie się związane z osobistym zaangażowaniem uczniów, obejmującym zarówno ich sferę uczuciową, jak i poznawczą;

- uczenie się samoinicjujące się, to jest inicjowane przez osobę uczącą się, która nawet wtedy, gdy jest motywowana do nauki z zewnątrz, ma przeświadczenie, iż jej chęć odkrywania czegoś, gromadzenia informacji i ich rozumienia pochodzą od wewnątrz, czyli od niej samej;

- uczenie się przenikające całego człowieka, tzn. wywierające wpływ na zmianę jego zachowań i postaw, a być może także na przeobrażenie całokształtu jego osobowości w ogóle;

- uczenie się oceniane przez jednostkę uczącą się, która najlepiej wie, czy wychodzi ono naprzeciw jej potrzebom, czy zmierza do tego, co chciałaby naprawdę poznać, czy rzuca światło na ciemne plamy jej niewiedzy;

- uczenie się pozwalające uczniom odczuć, iż ma ono sens, a więc że nie jest ono marnowaniem jego cennego czasu lub zajmowaniem się czymś, co nigdy nie przyda mu się w życiu.

 Rola nauczyciela w procesie uczenia się:

 Nauczyciel spełnia bardzo ważną rolę w procesie uczenia się. Nauczyciela nazywa się facylitatorem, a nie kierownikiem, organizatorem procesu uczenia się. W tej roli:

- przestaje nauczyciel uchodzić w oczach uczniów za osobę „wszechwiedzącą”; wszyscy wiedzą, że i on podlega procesowi uczenia się i że wiele może nauczyć się od swych uczniów; toteż nie waha się przyznać do własnych błędów i nie domagań;

- nauczyciel troszczy się o klimat w klasie, umożliwia to bowiem uczniom czynny udział w planowaniu, przeprowadzaniu i ocenianiu lekcji;

- dużą wagę przywiązuje się zwłaszcza do planowania przez uczniów zajęć lekcyjnych, dzięki czemu mogą oni rzeczywiście decydować o temacie i przebiegu lekcji;

- zadaniem nauczyciela jest udostępnianie uczniom różnorodnych materiałów i pomocy do uczenia się; nauczyciel ułatwia również bezpośrednie kontakty z osobami spoza szkoły;

- nauczyciel stara się nawiązać z uczniami bliższe kontakty, nacechowane życzliwością i partnerstwem.

Postawy nauczyciela w procesie uczenia się

Najczęściej wyróżnia się trzy style działania i komunikacji dydaktycznej nauczycieli (Świętochowski 1994):

1. Styl I - instrumentalny (zadaniowy). Służy on wymianie treści pozaosobistych. Komunikaty są w tym przypadku skoncentrowane na swoim przedmiocie. Przejawia się to w obustronnej wymianie argumentów, uważnym słuchaniu partnera, dążeniu do uzgodnienia stanowisk, pragnieniu zdobycia potrzebnych informacji. Jest on podstawą komunikowania się w różnego rodzaju sytuacjach problemowych i służy ich rozwiązywaniu.

2. Styl II - egocentryczny (centrum - nauczyciel). W tym przypadku komunikaty skoncentrowane są wyłącznie na osobie nadawcy (nauczyciela). Nadawca nie uwzględnia innej, poza swoją, perspektywy poznawczej i (lub) emocjonalnej. Nie słucha partnera, nie dopuszcza go do głosu. Jest władczy, formułuje zakazy i nakazy, sam ustala moment rozpoczęcia i zakończenia rozmowy oraz kieruje jej przebiegiem.

3. Styl III - allocentryczny (centrum - uczeń), z którym mamy do czynienia wtedy, gdy obiektem koncentracji jest inny niż nadawca uczestnik interakcji – czyli jego partner (uczeń). Nadawca łatwo poddaje się perswazji i sugestiom rozmówcy, chętniej słucha niż mówi, dostosowuje swoje wypowiedzi do potrzeb odbiorcy, prosi o rady i chętnie ich słucha, domaga się informacji zwrotnych. Często ma problemy wychowawcze z uczniami, które zakłócają prawidłowy przebieg procesu dydaktycznego.

Styl komunikacyjny zawiera się w relacyjnej warstwie przekazu, podobnie jak jego cechy sprawnościowe, czyli takie, od których zależy stopień jednoznaczności kodowania komunikatu oraz, z drugiej strony, umiejętności odbiorcy pozwalające na jego trafną interpretację (Świętochowski 1986). Analizując charakterystykę poszczególnych stylów komunikowania się można przyjąć, że jedynie nauczyciele o stylu instrumentalnym są najbardziej pożądaną grupą w działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły. To właśnie tacy nauczyciele mogą dać pewną gwarancję spełniania wielu oczekiwań społecznych wobec współczesnego kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży. Wydaje się dość oczywiste, że typowy (skrajny) egocentryk, a także allocentryk nie powinien funkcjonować w systemie edukacji, na żadnych poziomie kształcenia. Dopuszczalne, a nawet czasami wskazane, są zaplanowane i świadome działania egocentryczne (np. w pracy z trudną młodzieżą, w szkołach zawodowych, środowiskach patologicznych etc.) oraz allocentryczne. Cel tych działań musi być jednak precyzyjnie określony i na pewno zgodny z podstawowymi zasadami pedagogicznymi, psychologicznymi i dydaktycznymi.

Efekty humanistycznej koncepcji uczenia się i przeszkody w jej realizacji

Stawanie się w pełni funkcjonującą osobą powinno być w szkole realizowane równolegle z treściami programowymi poprzez pomoc uczniom w uzyskaniu:

- zdolności samodzielnego podejmowania działań z poczuciem pełnej odpowiedzialności za ich wynik, 

- zdolności inteligentnego wyboru celu działania i umiejętności kierowania swym zachowaniem, zdążającym do osiągania tego celu, 

- zdolności krytycznego oceniania, 

- zdolności przystosowania się do nowej sytuacji problemowej, 

- zdolności wykorzystywania w sposób twórczy swych doświadczeń, 6.zdolności współpracy z innymi osobami, 

- umiejętność pracy nie dla zyskania aprobaty innych, lecz dla realizacji własnych, a jednocześnie prospołecznych celów (Sołowiej 1988).

Prace wielu zwolenników edukacji humanistycznej podkreślają sukcesy uczenia się kooperatywnego. Zalecają oni:

- silniejszą strukturalizację i formułowanie bardziej specyficznych celów w kształceniu otwartym i wychowaniu moralnym. (Baskin 1980, Giaconia 1982, Kohn 1991); 

- zwiększenie nakładów na przygotowanie skutecznie działających nauczycieli (Perrott 1995, Ochmański 1997); 

- systemowe podejście do wprowadzanych zmian obejmujących oddziaływanie zarówno na uczniów jak i nauczycieli, dorosłą kadrę szkoły oraz rodziców (Combs 1981, Kohn 1991, Gryniuk 1999).

Beane (1986) w swoich badaniach nad afektywnymi i humanistycznymi programami uczenia wykazał, że słabymi punktami tych programów mogą być:

- brak jasno sformułowanego kierunku lub celu, ogólnikowe cele, tj.: „wspomaganie poczucia własnej wartości” lub „wszechstronny rozwój osoby”, nie poparte dodatkowymi ustaleniami, nie przynoszą zmian w samoakceptacji ucznia i postawach wobec szkoły; 

- brak staranności w planowaniu i przewidywaniu zmian, liczne programy oparte są na krótkich doświadczeniach, którym brak jest zorganizowania i wspierającego podłoża teoretycznego, co przejawia się tym że programy te mają niewielki wpływ na uczniów; 

- stosowanie nieadekwatnych sposobów pomiaru i oceniania, co powoduje, że nauczyciele mniej rozumieją czynniki wpływające na afektywne zachowanie i rozwój, niż ma to miejsce w odniesieniu do sfery poznawczej; 

- brak spójności pomiędzy składowymi programu, wielu nauczycieli dąży do budowania programów pozwalających rozwijać i realizować indywidualne potrzeby wielu uczniów, jednak gdy te wartości i przekonania znajdują się w konflikcie z wartościami instytucjonalnymi lub społecznymi, niektórzy nauczyciele „uczą, forsując określone wnioski, poprzez łagodne narzucanie lub systematyczną perswazję”.

Temat 2

Obserwacja jest najbardziej wszechstronna techniką gromadzenia materiałów. Można  nazwać prostą, nieplanowaną rejestracje zdarzeń i faktów ale tez złożony proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych włącznie. Dostarcza ona badaczowi najbardziej naturalnej wiedzy o obserwowanej grupie a wiec i najbardziej prawdziwej. Podsumowując obserwacja jest jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą  postrzeżeń .

Narzędzia obserwacji - służą gromadzeniu spostrzeżeń:

1. niestandaryzowane- notatki, opis, , rejestracja dzwiękowa lub fotograficzna

2.standaryzowane – arkusz obserwacyjny, dziennik obserwacyjny 

Charakterystyka:

• premedytacja- wyrażającą się tym, że obserwacja jest przeprowadzona w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania sformułowanego dokładnie, szczegółowo
• planowość– polegającą na tym, aby technika była stosowana wg planu, odpowiadającemu celowi obserwacji. Planowość pozwala wykluczyć luki obserwacji i pozwala skoncentrować się na tym co najważniejsze i najbardziej istotne w zamierzonych badaniach
• celowość – dzięki, której uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu widzenia rezultatów poznania zjawiska. 
Pełną inf. o przedmiocie poznania daje połączenie obserwacji detali z obserwacją całości przedmiotu
• aktywność – polega na tym, że obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń jakie docierają do niego od przedmiotu poznania lecz dokonuje ich selekcji tzn poszukuje interesujących go cech przedmiotu wykorzystuje do tego cały zapis posiadanej wiedzy i doświadczenia
• systematyczność – będącą bardzo ważnym postulatem stawianym, omawianej technice. Obserwacja nie może bowiem być postrzeganiem przypadkowych dokonywujących się jednorazowo w jednym okresie czynności poznawczych, ale powinna ona trwać ciągle i być przeprowadzona wg określonego systemu poznawczego spostrzegać obiektywnie wielokrotnie w różnorodnych warunkach jego istnienia. Nauka rozpoczyna się od obserwacji i musi ostatecznie powrócić do obserwacji dla potwierdzenia swoich wyników. Badacz więc musi uczyć się starannego obserwowania a kiedy stanie się dobrym obserwatorem będzie osiągał w podjętych badaniach większe ilości danych.

 Podział obserwacji :

a)      ze względu na czas :

•          ciągła : jest spostrzeganiem faktów na przestrzeni dłuższego czasu

•          próbek czasowych : jest spostrzeganiem w krótkich odcinkach czasu , badacz z góry określa przedziały czasowe , w których będzie dokonywał obserwację. Otrzymane dane wykorzystuje się do określenia różnorodności , częstości i czasu występowania danego zjawiska

•          próbek zdarzeń : badacz z góry określa, jakie zdarzenia chce obserwować , czeka na nie i dokładnie je rejestruje. Zachowanie obserwowanego obiektu jest związane z sytuacją , to znaczy , że pojawienie się danej sytuacji wyzwala określone zachowanie

b)      ze względu na treść :

•          całościowa : jest to spostrzeganie pełnego i całościowego obrazu rzeczywistości

•          częściowa : to spostrzeganie wybranych aspektów rzeczywistości

c)      ze względu na liczbę przedmiotów :

•          jednostkowa : występuje, gdy obserwacja dotyczy jednego przedmiotu

•          kompleksowa: gdy, obserwacja ujmuje zespół przedmiotów, zjawisk uzupełniających się wzajemnie

d)      ze względu na cel :

•          otwarta : zmierza do tego , by na jej podstawie zaplanować badania lub dalszą obserwację

•          systematyczna : to planowe i powtarzające się gromadzenie spostrzeżeń w celu wykrycia zależności między zjawiskami

e)      ze względu na sposoby dokonywania :

•          bezpośrednia : badający nie tylko zbiera dane , ale ma również możliwości sprawdzenia wiarygodności tych danych odwołując się do innych metod badawczych np. do wywiadu , do eksperymentu . Istnieje źródło deformacji , którym jest sam badający . Od jego obiektywizmu skrupulatności zależy rzetelność uzyskanych wyników obserwacji

•          pośrednia : badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstawanie

•          kontrolowana : obserwacja jest prowadzona w oparciu o określone narzędzia np. kwestionariusz , schematy, które pełnią dwojaką funkcję : służą do gromadzenia spostrzeżeń i są czynnikiem kontrolującym prawidłowość prowadzonej obserwacji

•          niekontrolowana : jest to obserwacja prowadzona bez narzędzi systematyzujących . Jest to również obserwacja planowa , ale przeprowadzana swobodnie

•          jawna : jest wtedy , gdy badani wiedzą o tym , że są przedmiotem zainteresowań obserwatora . Można uzyskać fałszywe dane o zachowaniu

•          ukryta : stosuje się ją w celu wyeliminowania przyczyn zachowań nienaturalnych u badanych. Obserwacja ta pozwala na uchwycenie autentycznych zachowań .

Eksperyment – metoda badawcza polegająca na wywołaniu lub zmienianiu przebiegu procesu i obserwowaniu zmian tych działań.

- intencjonalnie wprowadza się jakiś czynnik, by wywołać/zmienić proces,

- uważana za najdoskonalszą metodę, ponieważ występuje w niej obserwacja czynna;

- badacz jest autorem zmiany, mierzy i obserwuje, analizuje wyniki,

- nad eksperymentem czuwa kontrola społeczna, nie odbywa się kosztem osób biorących udział w eksperymencie,

- eksperymencie oczekujemy wyników/ następstw działania.

Celem eksperymentu jest wykrycie, określenie związków przyczynowo – skutkowych miedzy zmiennymi.

Metoda (zmienna niezależna) zmienne pośredniczące (towarzyszące) Wyniki (zmienna zależna)

Podział eksperymentu:

a) ze względu na liczbę zmiennych niezależnych

- eksperyment jednoczynnikowy- występuje tylko jedna zmienna niezależna,

- eksperyment wieloczynnikowy- występuje wiele czynników, mogą oddziaływać każdy z osobna lub w powiązaniu np. środowisko wychowawcze, a wyniki w nauce.

b) laboratoryjny- ścisła kontrola przebiegu eksperymentu;

c) naturalny (pedagogiczny)- dokonuje się w toku pracy dydaktycznych.

Podstawy eksperymentu tzw. kanony wg J.St. Mill’a:

1) Kanon jedynej zgodności- dotyczy tego, co się powtarza w procesie;

2) Kanon jedynej różnicy- dominujący w eksperymencie, dotyczy sytuacji, gdy zmienna jest dwuwartościowa. Badamy związek jaki wychodzi przy zastosowaniu tego środka;

3) Kanon połączonej zgodności różnicy

4) Kanon reszt

5) Kanon zmian towarzyszących

Granice eksperymentu:

- techniczne (zmienność warunków społecznych, trudność obiektywnego pomiaru wyników wychowania),

- systematyczność i powolne zmiany w osobowości,

- granice moralne.

Techniki eksperymentu: obserwacja, wywiad, ankieta, socjometria, analiza dokumentów, pomiar pedagogiczny/pomiar dydaktyczny, metody statystyczne.

Organizacje eksperymentu:

1) jednej grupy- stosowana, gdy eksperyment trwa krótko, uważana za niedokładną, ponieważ jest prowadzona tylko w jednej grupie.

etap I: pomiar początkowy

etap II: wprowadzamy np. na 1miesiąc czynnik

etap III: pomiar końcowy

2) grup równoległych

etap I: wybieramy grupę kontrolną i grupę eksperymentalną (najczęściej słabszą od kontrolnej)

etap II: pomiar początkowy

etap III: wprowadzamy czynnik do grupy eksperymentalnej, a grupę kontrolną pozostawiamy bez zmian

etap IV: pomiar końcowy

etap V: porównanie wyników

3) rotacji (podział krzyżowy wg Kupisiewicza)- kombinacja techniki jednej grupy i grup równoległych. Odsuwa kłopoty z doborem grup porównawczych, pozwala zachować neutralność. Nie prowadzimy badań początkowych (!).

etap I: np. na okres jednego semestru pierwsza grupa jest grupą eksperymentalną, a druga grupą kontrolną

etap II: po tym okresie wykonujemy pomiar

etap III: na okres kolejnego semestru grupa, która była grupa eksperymentalna staje się grupa kontrolną, a dotychczasowa grupa kontrolna staje się grupa eksperymentalną

4) Solomona- rzadko stosowana, ma dużą wartość poznawczą.

etap I: wybieramy po dwie grupy eksperymentalne i kontrolne

etap II: w jednej grupie eksperymentalnej i jednej kontrolnej przeprowadzamy pomiar początkowy

etap III: wprowadzamy czynnik we wszystkich czterech grupach

etap IV: pomiar końcowy we wszystkich czterech grupach

Dzięki temu istnieje możliwość sprawdzenia, w jakim stopniu badania wstępne spowodowały ewentualne zakłócenia w sposobie oddziaływania czynnika eksperymentalnego i czy wpłynęły na wyniki badań końcowych.

Źródła błędów w eksperymencie: 

- brak odpowiednich „układów odniesienia" celem obiektywnego orzekania o wynikach eksperymentu,

- niedostateczna kontrola zmiennych zależnych i niezależnych w trakcie przeprowadzanych badań,

- niewłaściwy dobór klas eksperymentalnych i kontrolnych oraz uczących w nich nauczycieli,

- niedostateczny czas trwania eksperymentu i zbyt mała liczba klas porównawczych.

Porównanie eksperymentu i obserwacji

Klasyczny eksperyment świadomie ingeruje w naturę i polega na analizie skutków tej ingerencji. Ściśle zdefiniowanemu obiektowi dostarcza się bodźców, a następnie obserwuje się reakcję obiektu. Dokładne obserwacje natury, bez ingerowania w nią nazywa się często eksperymentami naturalnymi.

Analiza obserwacji i eksperymentu jest w gruncie rzeczy bardzo zbliżona. W obu przypadkach chodzi o to aby ustalić związek między bodźcem (przyczyną) i zachowaniem obiektu (skutkiem). Różnica polega tylko na tym, że w eksperymencie naturalnym bodźców dostarcza sama natura. Przykładem eksperymentu klasycznego jest obserwacja efektów zderzenia cząstek akceleratorze, a eksperymentu naturalnego obserwacja zaćmienia Słońca.

Sondaż diagnostyczny 

T. Pilch - sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach, i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawisk instytucjonalnie niezlokalizowanych- posiadających grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.

M. Łobocki - metoda badań, której podstawową funkcją jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach w wyniku relacji słownych osób badanych, nazywanych respondentami. Metodę sondażu zaleca się stosować szczególnie wtedy, gdy pragniemy dowiedzieć się o opiniach respondentów na temat interesujących nas spraw, oraz o tym jak je oni oceniają i w ogóle, co o nich wiedzą lub co chcieliby wiedzieć na ich temat.

- w badaniach pedagogicznych spełnia raczej funkcję metody pomocniczej,

- należy zachować ostrożność w wyciąganiu wniosków na podstawie otrzymanych wyników badania,

- stosowana jest w badaniach jakościowych,

- łatwo może zostać sfałszowana,

- służy do lepszego poznania osób badanych oraz zebrania materiału badawczego.

Sposób gromadzenia informacji: z populacji generalnej wyłania się grupę responcyjną.

Sondaż wspomaga się metodami: wywiadu, ankiety, metodami statystycznymi, badaniami dokumentów i rozmową.

Poprawność pytań kwestionariuszowych:

- pytania sondażowe nie mogą być dziełem przypadku, lecz przyjętą przez nas logiczna koncepcją tj. pozostawały w zgodzie ze sprecyzowanym bliżej problemem badawczym,

- osoba, która formułuje pytania powinna być świadoma ich celowości i przydatności w podejmowanym przez nią badaniu,

- pytania powinny być jasno, jednoznacznie i dokładnie postawione,

- powinny dotyczyć spraw istotnych z naukowego punktu widzenia i nie powinny być zbyt trudne do odpowiedzi ani też zbyt liczne,

- nie mogą być sugestywne,

- powinny być wyrażone w formie grzecznościowej,

- nie powinny dotyczyć spraw, co, do których nie ma pewności, że osoby badane wystarczająco ją znają, aby rzeczowo wypowiedzieć się na ich temat,

- pytania sondażowe powinny stanowić dla badanych pewną zwartą i logiczną całość,

- zaczyna się zazwyczaj od zadawania pytań dotyczących ogólnych aspektów badanego problemu, a następnie pytań coraz bardziej zawężającego jego zakres, czyli pytania bardziej szczegółowe,

- ważna jest weryfikacja zadawanych pytań, tj. sprawdzenie stopnia zrozumienia ich przez osoby badane. Stosuje się tu badania pilotażowe, których zadaniem jest ułatwienie korekty bądź zmianę pytań, rozumianych błędnie, niejednakowo lub z trudem.

Instrukcja, która umieszczona jest przed pytaniami powinna zawierać informacje odnośnie tego:

a) Kto jest inicjatorem badań i ponosi za nie odpowiedzialność oraz kto je przeprowadza?

b) Jaki przyświeca im cel?

c)Jak należy odpowiadać na podstawione pytania?

d) W jakim stopniu zapewnia się badanym anonimowość i dyskrecję ich wypowiedzi.

Rodzaje pytań sondażowych

1) Pytania otwarte pozostawiają respondentom całkowitą swobodę wypowiedzi, a więc w sposób nieskrępowany jakimikolwiek dodatkowymi sugestiami ze strony badacza. Np. Ile czasu poświęcasz przeciętnie w jednym dniu na korzystanie z Internetu.?

Istnieją różne odmiany pytań otwartych: wprowadzające (np. Co mógłbyś powiedzieć o sowich rodzicach), pytania o opinie (np. Jakim powinien być -Twoim zdaniem –nauczyciel jako człowiek? ), pytania o fakty (np. Do kogo zwracasz się najczęściej, gdy masz jakiś problemy? ), pytania o źródła informacji (np. Skąd po raz pierwszy dowiedziałeś się o Albercie Einsteinie? ), pytanie o wiedzę (np. Kto napisał książkę Pan Tadeusz), pytanie o motywy ( np. Dlaczego niektórzy nauczyciele są szczególnie lubiani przez uczniów? ), pytania o sugestie ( np. Co powinno – według Ciebie- zmniejszyć spożycie alkoholu wśród młodzieży? ), pytania uzupełniające (np. Co jeszcze mógłbyś powiedzieć o przyczynach zapobiegania przestępczości nieletnich? ), pytania sondujące- zadawane są wtedy, gdy osoba zadająca je nie ma pewności , czy zrozumiała właściwie respondenta lub czy respondent dobrze zrozumiał zadane mu pytanie.

 2) Pytania zamknięte – (pytania wyboru; pytania kategoryzowane, pytania kaferteryjne; pytania wieloalternatywne)Są nimi pytania z ustalonymi z góry możliwymi odpowiedziami. Spośród nich respondent dokonuje własnego samodzielnego wyboru.

Pytania te dzielą się na :

- pytania alternatywne, które rozpoczynają się zwykle od partykuły „czy” i mają na ogół charakter dychotomiczny. Przewidywane odpowiedzi to np. tak lub nie; bądź jestem za lub przeciw.

- pytania dysjunktywne – wymagają one wyboru więcej możliwych odpowiedzi, ale wybór ten odnosi się tylko do jednej z kilku gotowych odpowiedzi. Np., Jaki gatunek filmów najbardziej lubisz. Zaznacz tylko jeden z przytoczonych gatunków; komedia, dramat, melodramat, western, horror,...

Ankieta 

W. Zaczyński - metoda zdobywania informacji poprzez pytanie wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy zwanej kwestionariuszem.

- pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jedno problemowe,

- dotyczy najczęściej wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego rozbitego na kilka zagadnie szczegółowych

- może być wypełniana przez samego respondenta bądź przez badającego,

- wypełnienie ankiety polega na podkreśleniu właściwej odpowiedzi lub stawianiu określonych znaków przy odpowiednich zadaniach kafeterii.

Rodzaje pytań: otwarte – pytania, które nie mają z góry ustalonych odpowiedzi („Co sądzisz o…?”), zamknięte – mające do wyboru gotowe odpowiedzi (a,b,c,d), półotwarte – oprócz gotowych odpowiedzi zawierają miejsce na swoja odpowiedź (a,b,c + inne …), filtrujące (wyłączające osoby, które nie mają zdania na dany temat), kontrolne (pomagające wyłowić osoby, które kłamią- podają błędne odpowiedzi/artefakty), dysjunktywne (więcej niż2 możliwe odpowiedzi), alternatywne (możliwość odpowiedzi w dwojaki sposób „tak”, „nie”, „nie wiem”), koniunktywne (możliwa więcej niż jedna odpowiedź).

Podział kafeterii (zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi )

- kafeteria zamknięta- ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości, jakie daje sformułowany zestaw;

- kafeterie półotwarta- taki zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony zazwyczaj słowem „inne” pozwalający na zaprezentowanie swej odpowiedzi jeśli nie mieści się w żadnym zaproponowanym sformułowaniu;

- kafeteria koniunktywna- pozwala na wybranie kilku możliwych odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii

Typologia ankiet:

a) wyróżniamy ankiety jawne i anonimowe;

b) ze względu na sposób rozprowadzenia: środowiskowe – bezpośrednio rozprowadzane w danym środowisku, np. wśród uczniów klasy, wśród pracowników danego zakładu; audytoryjne – wypełniane jednocześnie przez daną grupę respondentów, audytorium w obecności badacza, np. po konferencji, szkoleniu; prasowe – zamieszczane na łamach gazety czy czasopisma; stosuje się gdy badani są rozproszeni na rozległym terenie; pocztowe – rozsyłane przez pocztę na adres poszczególnych osób wybranych do badań. Charakteryzują się niskim wskaźnikiem zwrotów. Powinna do nich być dołączona koperta zwrotna ze znaczkiem; e-mailowa – dostarczana za pośrednictwem poczty elektronicznej; telefoniczne – polega na dzwonieniu do wybranych respondentów i zaznaczaniu uzyskanych odpowiedzi na kwestionariuszu pisemnym lub komputerowym; rozdawane – wręczana osobiście respondentom, a potem zbierana lub składana w danym miejscu; ogólnie dostępne – wyłożona w miejscach publicznych np. w muzeum; dołączone do kupowanych towarów.

Wywiad- jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. (wg T. Pilcha)

- wypowiedź ustna,

- bezpośredni i bliski kontakt z badanym,

- cierpliwe i uważne słuchanie respondenta B P,

- respondenci muszą mieć związek z problemem badawczym,

- pytania nie mogą sugerować odpowiedzi,

- wywiad nie jest rozmową towarzyską (!),

- pytania nie mogą być zbyt intymne, poruszać tematów „tabu”,

- unikać pytań zaczynających się od partykuły „Czy…?”,

- nie można przeskakiwać z tematu na temat,

- ankieter powinien być: przygotowany, mieć indywidualne podejście do każdego ankietowanego, swoja osobą wzbudzać sympatię, nie powinien oceniać wypowiedzi ankietowanego,

- zajmuje więcej czasu niż ankieta.

Przeprowadzenie wywiadu:

1) Ustalenie miejsca.

2) Przestudiowanie problemu- przygotowanie się/posiadanie wiedzy na temat związany z zadawanymi pytaniami).

3) Odpowiednia forma zadawania pytań (w inny sposób zadajemy pytania dzieciom, a inaczej dorosłym).

 Czynniki zakłócające wiarygodność wywiadu

 1)To respondent, który będąc głównym źródłem materiału może stać się przyczyną świadomego zafałszowania prawdy. Ze strony respondenta możemy uzyskać bądź celowo fałszywe informacje, bądź zostać mimowolnie wprowadzeni w błąd, bądź wreszcie możemy pewnych wiadomości nie uzyskać, jeśli respondent ich nie posiada.

2) To narzędzie badawcze, kwestionariusz, którego forma może w sposób istotny wpłynąć na treść uzyskanych danych. Może nie obejmować wszystkich ważnych zagadnień , a więc być niewyczerpujący. Może posługiwać się niestosownym językiem, tzn., niejasnymi lub niezrozumiałymi pojęciami, określeniami, nieużywanymi w danej zbiorowości.

3) To prowadzący badania, który-jeśli stanowi ekipę- mogą różnie odbierać określone informacje, tendencje ukierunkowywać tok badań, kłaść różny nacisk na poszczególne problemy.

oraz:

- niestaranne przygotowanie się do przeprowadzenia wywiadu,

-własne opinie i poglądy i przekonania na temat badanej przez niego problematyki,

-niedostatecznie wysoka pozytywna motywacja składania swych wypowiedzi przez respondentów,

- zewnętrzne warunki badan i czas ich przeprowadzania, jeśli są to warunki przypominające respondentom przykre doznania lub są po prostu niewygodne i krępujące, wówczas modą one nawet znacznie obniżyć stopień wiarygodności.

Główne typy wywiadów

- wywiad swobodny/kliniczny (badanie psychologiczne),

- rozmowa naprowadzona,

- rozmowa kierowana/wywiad skategoryzowany (lista sformułowanych pytań)- wykorzystanie kwestionariusza ankiety,

- wywiad środowiskowy.

Wskaźnikowe funkcji (wg Łobockiego)

1) funkcja komunikacyjna polegająca na zgodności zasłyszanej wypowiedzi z tym, co rzeczywiście chciano przekazać.

2) funkcji ekspresyjnej zakładającej szczerość wypowiedzi.

3) funkcji informacyjnej zapewniającej wartość poznawczą otrzymanych informacji.

Sposób przeprowadzenia rozmowy i wywiadu:

- konieczność indywidualnego traktowania respondentów, osoby te muszą wyrazić na to swą zgodę

- rozpoczęcie rozmowy lub wywiadu od tematów przyjemnych -celem stworzenia właściwego kontaktu psychicznego. Wprowadzenie takie trwa z reguły bardzo krótko. W części tej wyjaśniamy respondentom zasadniczy cel spotkania.

- dobrze jest wskazać przy tym, jakie ewentualne korzyści wynikają z przeprowadzonej rozmowy lub wywiadu.

- zapewnienie ich o pełnej dyskrecji złożonych przez nich wypowiedzi

-po części wstępnej przechodzimy do części zasadniczej, tj. stawiania pytań. Nie wolno zaskakiwać respondentów pytaniami, które najmniej byłyby przez nich oczekiwane.

- zwracamy szczególną uwagę na to, czy respondenci zrozumieli zadawane pytania w sposób jednoznaczny i prawidłowy. Oraz czy odpowiedzi nie są w formie „ nie wiem” , „ nie mam zdania”.

- warto zadbać aby pytana nie odbiegały zbyt daleko od poziomu ich umysłowości, zasobu słownictwa i formy językowej. Unikamy stylu unaukowionego czy też literackiego.

- unikamy pytań rozpoczynających się od „ czy”, są to bowiem pytania kojarzone z typową sytuacją egzaminacyjną

- dobrze jest zaczynać pytania od „jaki” , „który”, „co”, „jak”, „dlaczego”

- ważną rzeczą w stawianiu pytań jest również intonacja głosu i możliwie wyraźne ich wymawianie

-umiejętność słuchania- wysłuchanie odpowiedzi respondentów ze szczerą sympatią i zrozumieniem, z drugiej zaś stron nie wolno być jedynie biernym słuchaczem. Niedopuszczalne są jakiekolwiek złośliwe i ironiczne uwagi.

- ważną częścią jest również zakończenie, rozmówca nasz ma odnieść wrażenie, że zadowolił nasze oczekiwania. W tym celu nigdy nie przerywamy nagle przeprowadzanego wywiadu, używamy form grzecznościowych.

Tradycyjny system dydaktyczny wg Herbarta i progresywistyczny system dydaktyczny Dewey’a

	Herbart	Dewey
Czas i miejsce	Prusy, przełom XVIII i XIX wieku	Chicago (USA), od 1896r.
Podstawy systemu	- etyka – wyznacza cel działalności wychowawczej - psychologia – wyznacza drogi i środki wiodące do celu	- filozofia progresywistyczna - pragmatyzm (działanie)
Śr. dydaktyczne	- Podręcznik szkolny - Tablica szkolna - Osoba nauczyciela - Rysunki techniczne - Grafy - Mapy	- Rysunki, ilustracje - Przedmioty naturalne - Instrumenty muzyczne itp.
Metody	Metody słowne: wykład, praca z książką, opis	- Metody słowne: dyskusja - Metody oparte na praktycznej działalności uczniów: laboratoryjna, zajęć praktycznych - Metody aktywizujące: gry dydaktyczne, inscenizacje
Miejsce odbywania zajęć	Szkoła (klasa)	- szkoła - kuźnia - ogród - laboratoria - warsztat tkacki - pole
Cel i formy organizacji	Kształtowanie silnych i moralnych charakterów (etyka) *idea wew. wolności (odnosi się do mnie) * idea moralności (odnosi się do innych) * idea życzliwości- zgodności własnej woli z wola innych (odnosi się do mnie) * idea prawa (odnosi się do innych) *idea słuszności (odnosi się do innych) - Kształcenie zawodowe - służy nabywaniu kompetencji profesjonalnych, niezbędnych w pracy zawodowej, a więc wiedzy, umiejętności i właściwości osobowych niezbędnych do wykonywania działalności zawodowej - Kształcenie jednostronne - Kształcenie organizowane przez instytucje szkolne itp.	Rozwijanie naturalnych zdolności i zainteresowań tak by zrozumieć swoją role i pozycje w społeczeństwie - Kształcenie ogólne - wprowadza człowieka w świat przyrody, techniki i kultury, przygotowuje do poznawania i zmieniania siebie i tego świata - Kształcenie wielostronne - Samokształcenie
Procesy	- Stopnie formalne - Tok podający	- Pełny akt myślenia - Tok poszukujący
Etapy	I) Zagłębianie- skupienie uwagi na wybranym temacie a) stadium spoczywające (jasność)- z wielu niejasnych wyrażeń wyłaniamy jedno jasne b) stadium postępujące (kojarzenie/asocjacja)- z jednego wyrażenia kojarzymy kolejne II) Ogarnianie a) stadium spoczywające (system)- umiejscowienie nowo nabytych wiadomości w wiedzy już poznanej b) stadium postępujące (metoda)- umiejętność wykorzystywania nabytej wiedzy	I) odczucie trudności II) określenie trudności – nazwanie, zdefiniowanie III) formułowanie hipotezy lub hipotez prowadzących do ewentualnego rozwiązania trudności, IV) weryfikacja lub falsyfikacja danej hipotezy lub hipotez, V) rozwiązywanie problemu
Cechy	- podział treści nauczania na przedmioty - przekaz wiedzy przez nauczyciela - pasywność uczniów - uczniowie nie decydują o doborze treści nauczania - dominuje uczenie się pamięciowe - motywacja zewnętrzna – stopnie - częsta kontrola wyników nauczania - współzawodnictwo uczniów - szkołą jako jedyny teren nauki - niedocenianie samorzutnej twórczości uczniów -korelacja- postępowanie, w którym pewne zagadnienia stają sie głównym celem nauczania	- podział treści nauczania na interdyscyplinarne bloki - samodzielne zdobywanie wiedzy przez uczniów; nauczyciel – inicjator i obserwator - aktywność uczniów - uczniowie mają wpływ na dobór treści nauczania - dominuje uczenie się oparte na rozwiązywaniu problemów - motywacja wewnętrzna – zainteresowania - nacisk na samokontrolę - współpraca uczniów - szkołą jako główny ale nie jedyny teren nauki - nacisk na samorzutną twórczość uczniów
Treść	Wszelkie przejawy życia psychicznego takie jak uczucia czy wola pochodzą od wyobrażeń. Treść nauczania ma być podporządkowana wyobrażeniom, jakie nauczyciel chce wytworzyć u ucznia. Te wyobrażenia formują osobowość i charakter człowieka. Wychowanie nauczające: 1) karność (środki: groźby, kary, zakazy, nakazy, kontrola, dyscyplina przez pracę) 2) kierowanie- organizacja zajęć wychowanków (bez rozpieszczania) tzw. hodowanie 3) nauczanie- poszerzanie zainteresowań - Materializm dydaktyczny	- Należy z jednej strony przystosować treść do natury dziecka z drugiej strony treść nauczania powinna wprowadzać dzieci w doświadczenia społeczeństwa - Utylitaryzm dydaktyczny

Okoń jest twórcą teorii 7 ogniw procesu kształcenia

Proces kształcenia-zespół czynności wychowawców i uczniów ukierunkowany przez odpowiedni dobór celów, treści oraz uwzględniający takie warunki i środki jakie służą wywołaniu pożądanych zmian w uczniach.

strona poznawcza

strona motywacyjna strona oceniająca (kontrola)

strona operacyjna

Ogniwa procesu kształcenia- szereg elementów składających się na organizacje procesu kształcenia.

I ogniwo: Uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych. 
Istota:
-sprowadza się do wytworzenia u uczniów pozytywnej motywacji sprzyjającej uczeniu się, a niekiedy warunkujące jego efekty końcowe;
-w tym celu nauczyciel opierając się uprzednio na planie lub konspekcie lekcji zaznajamia uczniów z zadaniami danej lekcji lub jednostki metodycznej, jej zamierzonym efektom końcowym lub planom;
-przygotowanie jest ogniwem wstępnym, którego jednak nie należy lekceważyć gdyż uwarunkowuje ono odpowiednie myślenie i kształtuje wolę uczniów uświadamiając im, czego i po co mają się uczyć;
-uświadomienie sobie przez uczniów, pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym, jest punktem wyjścia do samodzielnego sformułowania przez nich problemu, który mają rozwiązać przede wszystkim na drodze poznania bezpośredniego;
-ogniwo to inicjuje poszukujący tok pracy dydaktycznej na lekcji, ma ono istotne znaczenie dla ukształtowania pozytywnych motywów uczenia się i dla wyznaczenia głównych kierunków dalszej nauki.
Istotą jest stworzenie ładu wewnętrznego i zewnętrznego.
Ład wewnętrzny- działanie nauczyciela, które zmierza do stawiania przez uczniów określonych zadań, jest to uświadamianie uczniom, czego i po co mają się uczyć; wytworzenie u ucznia wewnętrznej perspektywy, która nadaje jego wysiłkom wartość- wzbudzenie motywacji. 
Ład zewnętrzny- działanie nauczyciela zmierzające do zapewnienia spokojnego przebiegu lekcji, wiążemy z dyscypliną, sposobami rozpoczynania i kończenia lekcji, jeśli nie będzie ładu, to koncentracja uczniów będzie zaburzona.
Jak stworzyć dobrą atmosferę na lekcji: wprowadzaj reguły i procedury; przedstawiaj zasady w formie pozytywnej; twórz zasady obowiązujące przy zmianach aktywności; podkreślaj znaczenie zasad; egzekwuj ich zachowanie; czujność nauczyciela; odpowiednie tempo i rytm pracy na lekcji; płynność przebiegu lekcji; podzielność uwagi nauczyciela; trafne interpretowanie werbalnych i niewerbalnych zachowań ucznia; liczne strategie i techniki, które sprawdzają, że uczniowie są czujni i śledzą tok lekcji;
Błędy nauczycieli: pomijanie uświadamiania celów na lekcji; wytyczanie zbyt trudnych lub łatwych celów; ograniczanie się do podawania tematu bez wytyczania celów szczegółowych (potrzebna jest precyzja określenia celu lekcji); nieokazywanie przydatności materiału np. w życiu.
Trudności uczniów: nieuświadomienie celów lekcji; stosunek rodziny do szkoły (aspiracje rodziców); wpływ starszego rodzeństwa; postawa ucznia w sytuacji, gdzie stwierdza się, że sam musi, powinien się tego nauczyć, aby zobaczył cel, korzyści płynące z nauki; nie ma motywacji, nie rozumie tematu; jest chaos, nie ma porządku w umyśle ucznia.

II ogniwo: Poznawanie nowych faktów
Proces poznawania powinien opierać się na czynnościach teoretycznych i praktycznych, dostosowanych do wieku i zdolności uczniów, umożliwiających przyswojenie uczniom określonych wiadomości, nawyków i umiejętności
Spostrzeganie- polega na tym, ze patrząc na różne przedmioty, uczeń zauważa, co się mu „rzuca w oczy”;
Obserwacja- tym się różni od spostrzegania, że pozwala dochodzić do sądów spostrzeżeniowych, mających dać odpowiedź na postawione pytanie; obserwacje poprzedza się zwykle przygotowaniem przed lekcją wszystkich pomocy naukowych, potrzebnych do zajęć laboratoryjnych lub pokazu;
Sposoby poznania:
A) Empiryczne:
-poznanie bezpośrednie (obserwacja, spostrzeganie, eksperyment);
-poznanie pośrednie (schematy, mapy, strategie, obrazy, modele);
B) Werbalne:
-słowo mówione (opis, opowiadanie, pogadanka, wykład, dyskusja);
-słowo drukowane (opis, opowiadanie, praca z tekstem);
Błędy nauczycieli: ponaglanie uczniów do wypowiedzi, a zwłaszcza do formułowania wniosków i uogólnień; wypowiadanie przez nauczyciela odpowiedzi za uczniów, samodzielne formułowanie wniosków z obserwacji („niecierpliwi nauczyciele”); zły dobór przedmiotów do obserwacji, warunków, w jakich przebiega kierowanie obserwacją;
Trudności uczniów: trudności w skupieniu uwagi na cechach najważniejszych; trudności związane ze słabym wzrokiem; trudności związane z trójwymiarowością; trudności w użyciu słów we właściwym znaczeniu; trudności w zrozumieniu i przyswajaniu treści nie związanych z życiem; trudności z wyciąganiem wniosków; trudności z uchwyceniem wszystkich elementów; brak zainteresowania.

III ogniwo: Nabywanie pojęć
Proces nabywania pojęć przez uczniów ma charakter złożony. Proces formowania się pojęcia w świadomości ucznia polega on na „odkrywaniu” cech, czyli na abstrahowaniu.
Pojęcia- podstawowa jednostka organizacyjna myślenia, porozumiewania się ludzi, to wytwory poznawania otaczającej rzeczywistości; pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie; na odróżnienie danego pojęcia od innych pozwalają jego cechy istoty;
Sposoby realizacji(etapy kształtowania pojęć ogólnych):
-kojarzenie nazw z odpowiednimi przedmiotami;
-tworzenie przedpojęć na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń;
-nabywanie pojęć naukowych;
Metody nauczania pojęć według Arendsa: - dedukcyjna- od ogółu do szczegółu (od reguły do przykładu)- nauczanie bezpośrednie;
- indukcyjna- od szczegółu do ogółu (od przykładu do reguły);
Błędy nauczycieli: nieuwzględnianie wszystkich etapów; podawanie uczniom gotowych definicji niepołączonych z analizą; niewłaściwa realizacja poszczególnych etapów kształtowania pojęć; zestawienie przedmiotów nieporównywalnych; wprowadzenie zbyt wielu pojęć naraz; uogólnienie cech przedmiotów na podstawie zbyt małej liczby przykładów, zły dobór przykładów; egzekwowanie od uczniów definicji, pojęć bez sprawdzenia rozumienia ich treści; nauczyciele nie starają się wdrażać uczniów do posługiwania się pojęciami w sytuacjach nowych.
Trudności uczniów: błędy we wnioskowaniu; zbyt duża liczba pojęć; podawanie gotowych pojęć, a nie ich kształtowanie.

IV ogniwo: Utrwalanie wiadomości uczniów (utrwalanie, systematyzowanie wiedzy, poznawanie prawidłowości)
Warunki skutecznego utrwalania wiadomości:
-nastawienie uczniów na trwałe zapamiętywanie;
-pełne zrozumienie przez uczniów utrwalonego materiału;
-stosowanie odpowiedniej techniki uczenia się;
Sposoby utrwalania wiadomości (Poplucz):
-bierne- powtarzanie, przypominanie, uczenie się na pamięć ze zrozumieniem;
-aktywne (czynne) systematyzowanie i klasyfikowanie wiadomości, kształtowanie umiejętności i nawyków w postaci ćwiczeń, praca samodzielna;
Jak powtarzać?
-kolejność powtarzania: tuż po wprowadzeniu nowego materiału- należy powtarzać go w takiej kolejności, w jakiej był podany, najważniejszy i najtrudniejszy materiał; na lekcjach powtórzeniowych, aby tworzyć systematyczną wiedzę, na koniec lekcji;
Sposoby powtarzania:
-pogadanka- tradycyjne odpytywanie;
-praca z książką, czasopismem (przygotowanie samodzielnych prac);
-uczenie się na pamięć;
-odpytywanie kilku uczniów na raz i konfrontowanie odpowiedzi tychże uczniów;
-w urozmaicony sposób- następuje nowe uporządkowanie danego materiału;
Błędy nauczycieli: pamięciowe utrwalanie wiadomości (bez zrozumienia); brak nastawienia uczniów na trwałe zapamiętywanie; brak systematycznej kontroli wyników nauczania; utrwalanie błędnych skojarzeń; utrwalanie materiału niezrozumiałego dla uczniów; pomijanie w procesie utrwalania najważniejszych faktów, uogólnień; utrwalanie wiadomości, gdy uczeń nie pamięta już przerobionego materiału; stosowanie jednego sposobu utrwalania.
Trudności uczniów: w utrwalaniu wiadomości; z zapamiętywaniem nazw, dat, wzorów; z zapamiętywaniem informacji niezwiązanych z zainteresowaniami uczniów; z zapamiętywaniem w niewłaściwych warunkach nowych wiadomości; mieszanie pojęć podobnych, wprowadzonych w krótkim czasie.

V ogniwo: Przechodzenie od teorii do praktyki
Umiejętność- sprawność w posługiwaniu się właściwymi regułami przy wykorzystaniu jakichś zadań; pod wpływem systematycznego powtarzania, czyli ćwiczenia, umiejętności może stopniowo przekształcić się w nawyk;
Nawyk- działanie wykonywane z coraz mniejszym wysiłkiem, przy zmniejszonym udziale świadomości; pod wpływem systematycznego powtarzania, czyli ćwiczenia, umiejętności może stopniowo przekształcić się w przyzwyczajenie;
Etapy procesu kształcenia umiejętności u nawyków:
-uświadomienie uczniom nazwy i znaczenia danej umiejętności;
-sformułowanie na podstawie przypomnianych wiadomości jednej lub kilku reguł działania;
-pokazanie przez nauczyciela wzorów danej czynności;
-pierwsze czynności uczniów wykonywane przy stałej kontroli nauczyciela;
-systematyczne i samodzielne ćwiczenia w posługiwaniu się przyswojoną umiejętnością;
Błędy nauczycieli: pomijanie na lekcji jednego lub nawet kilku etapów procesu kształcenia umiejętności i nawyków; niewłaściwa pod względem dydaktycznym realizacja poszczególnych etapów; całkowite zrezygnowanie z kształtowania umiejętności i nawyków; jednorazowe pokazywanie danej czynności; brak kontroli nad pierwszymi samodzielnymi czynnościami uczniów; nieodpowiednie rozłożenie ćwiczeń w czasie oraz zadawanie zbyt trudnych ćwiczeń do domu w stosunku do realizowanych na lekcji; zbyt szybkie tempo prowadzenia ćwiczeń; nauczyciele tylko powtarzają i pomijają część ćwiczeń; ćwiczenia niedostosowane do wieku, zręczności i umiejętności uczniów.
Trudności uczniów: brak motywacji, znudzenie, zniechęcenie; złe wyjaśnienie przydatności czynności; nie dostosowanie wykonywanych czynności do tempa uczniów; niewłaściwy, niezrozumiały sposób wyjaśniania; zaległości z poprzedniego materiału; zbyt złożone umiejętności; brak dobrego wprowadzenia do samodzielnej pracy.

VI ogniwo: Wykonywanie zadań dydaktyczno- wytwórczych
Łączenie teorii z praktyką oznacza wiązanie poznania bezpośredniego (praktyka) z poznaniem pośrednim (teoria), oraz łączenia zdobywanych wiadomości i posługiwanie się nimi w działaniu.
Teoria i praktyka- podstawowe pojęcia tego ogniwa;
Teoria- zespół twierdzeń dotyczących danej dziedziny rzeczywistości, znajomość praw i zasad;
Praktyka- jest najlepszym sprawdzianem wiedzy, jednocześnie dzięki praktyce wiadomości uczniów mogą stać się głębsze i pełniejsze. Praktyka pobudza ucznia do aktywności myślowej, sprzyja rozwojowi jego samodzielności
Łączenie teorii z praktyką:
-P→T→P (funkcja poznawcza);
-T→P→T (funkcja weryfikacyjna);
-T→P (funkcja przekształcająca);
Błędy nauczycieli: odrywanie teorii od praktyki; nauczyciel sam wykonuje ćwiczenia; złe przygotowanie nauczyciela do lekcji.
Trudności uczniów: trudności w wykorzystaniu dawniej przyswojonych wiadomości przy opracowaniu nowego materiału, (kiedy wiadomości z zakresu jednego przedmiotu nauczania trzeba zastosować w innym); trudności przy rozwiązywaniu zadań tekstowych; trudności w znalezieniu związku między wielkością daną a szukana; trudności z zastosowaniem pojęć.

VII ogniwo: Kontrola i ocena wyników nauczania (sprawdzanie osiągnięć):
Kontrola- sprawdzenie osiągnięć uczniów, czy i na ile opanowali oni materiał programowy; jakie pojęcia, reguły i umiejętności opanowali;
Ocena- jest nieodłącznym elementem pracy dydaktycznej, w toku którego kontrolujemy stan wiadomości i umiejętności ucznia. Może wystąpić w stopniu (cyfra) lub słownie (pochwała, ocena opisowa), a także w formie graficznej (buźki, kwiatki, serduszka); osąd, opis stopnia opanowania treści;
Ocenianie- czynność nauczyciela wg przyjętych kryteriów, oparte na systematycznej kontroli pracy uczniów;
Zarzuty wobec stopni (wg B. Niemierki):
A) Stopnie nie mają głębszego sensu:
-ocenianie przebiega inaczej w różnych szkołach i u różnych nauczycieli;
-pojedynczy symbol nie może dokładnie przedstawić złożonych osiągnięć pedagogicznych;
-nauczyciele często oceniają przypadkowo i niedbale;
-stopnie są stosowane jako kary lub środki dyscyplinujące, a nie jak właściwe miary osiągnięć;
B) stopnie są pedagogicznie błahe:
-są tylko symbolami;
-najważniejsze wyniki są nieuchwytne, nie można ich, więc ani wycenić, ani ustopniować;
-ocena nauczyciela jest mniej ważna dla ucznia niż własna samoocena;
-stopnie nie pozwalają poprawnie przewidzieć późniejszych osiągnięć;
C) stopnie są niepotrzebne:
-nieskutecznie motywują do rzeczywistych osiągnięć w kształceniu;
-gdy uczniowie opanują wszystko, co powinni, nic nie pozostaje do różnicowania za pomocą stopni;
-przetrwały głównie dlatego, że nauczyciele tkwią w tradycyjnych sposobach działania;
D) stopnie są szkodliwe:
-niskie stopnie mogą zniechęcać mniej zdolnych uczniów do wysiłku;
-stopnie powodują, że dla niektórych uczniów porażka jest nieunikniona;
-niektórzy rodzice stosują kary wobec uczniów za niskie stopnie i nieodpowiednie nagrody za wysokie stopnie;
-są uniwersalnym wzorem dla wszystkich uczniów mimo różnic indywidualnych między nimi;
-podkreślają wspólność celów wszystkich uczniów, a zniechęcają do indywidualnych celów uczenia się;
-nagradzają konformizm i karzą za twórczość;
-zachęcają do rywalizacji, a nie do współpracy;
-naleganie na wysokie stopnie prowadzi niektórych uczniów do oszustw;
Rodzaje kontroli: diagnostyczne (sprawdzenie); prognostyczna; wychowawcza (wdrażanie do samodzielności i samooceny); motywująca; dydaktyczna (czy materiał został opanowany przez uczniów).
Metody kontroli: ustna; pisemna (kartkówki, klasówki, wypracowania, testy); działania praktyczne i ćwiczenia; praca z książką.
Błędy nauczycieli: subiektywizm w ocenie; wieloaspektowość ocen (stopni); brak systematycznej kontroli i oceny; brak jawności ocen i ich uzasadnienia; niewłaściwa atmosfera w czasie kontroli; niewłaściwe metody kontroli; nieocenianie lub przecenianie kontroli; ocenianie ucznia na podstawie jego ogólnego zachowania się na lekcji.
Trudności uczniów: brak samokontroli ze strony ucznia; kontrola mechaniczna, której celu i sensu uczeń nie rozumie, wywiera na niego szkodliwy wpływ; nieumiejętność skupienia uwagi podczas kontroli; nieumiejętność wypowiadania własnych opinii.

Elastyczność teorii ogniw polega na tym, że nie wszystkie ogniwa muszą pojawiać się na każdej lekcji, czasem korzystne jest pominięcie któregoś z ogniw, (ale nie jest dobre, gdy pomijamy 2 lub 3 ogniwa); nie musi być przestrzegana kolejność pojawiania się ogniw na lekcji; niektóre ogniwa mogą występować jednocześnie- mogą wchodzić ze sobą w jakieś związki.

Temat 6

Zasady kształcenia wg Okonia

Zasady kształcenia – to ogólne normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie zapewnia wcielenie w życie założonych celów kształcenia zawodowego. Zasady kształcenia są propozycją dla młodych nauczycieli, składaną przez doświadczonych pedagogów, w celu zapewnienia aktywizacji uczniów w procesie nauczania i ułatwienia procesów uczenia się .

Zasady kształcenia można podzielić na dwie grupy:
• zasady nauczania dotyczące działań nauczyciela,
• zasady uczenia się związane bezpośrednio z uczeniem .

Zasady nauczania dotyczące działań nauczyciela

1) Zasada poglądowości– jej istotą jest kojarzenie przedmiotu z jego nazwą, a następnie z działaniem.
2) Zasada samodzielności– pozytywne motywy uczenia się kształtują się przez uświadomienie uczniom celów kształcenia, stworzenie ładu zewnętrznego w toku zajęć oraz zapewnienie warunków samodzielnego uczenia się uczniów.
3)Zasada trwałości wiedzy i umiejętności– zapewnienie trwałości wiedzy uczniów możliwe jest przy takiej organizacji zajęć, która zapewnia powtarzanie wiadomości i umożliwia ćwiczenie umiejętności zawodowych.
4) Zasada wiązania teorii z praktyką– jej istotą jest zrozumienie znaczenia teorii w praktyce oraz wdrażanie w życiu zawodowym przyswojonych wiadomości przy rozwiązywaniu problemów o charakterze praktycznym.
5) Zasada przystępności – istotą zasady przystępności jest poszukiwanie takich kontaktów nauczyciela z uczniami, które zapewniać będą osiągnięcie pożądanych efektów, dostosowanych do możliwości każdego ucznia.
6) Zasada systematyczności– dotyczy postępowania nauczyciela w toku nauczania, złożonego z kolejno następujących etapów odpowiednio uporządkowanych i tworzących zorganizowaną całość .
7) Zasada efektywności- umożliwia porównanie osiągnięć uczniów z celami kształcenia.
8) Zasada indywidualizacji i uspołecznienia– czyli związku interesów jednostki i zbiorowości.

Zasady uczenia się związane bezpośrednio z uczeniem

1) Zasada świadomości i doniosłości– uczeń lepiej opanowuje wiadomości i umiejętności zawodowe, które mają dla niego znaczenie i mogą w przyszłości zapewnić mu sukces w pracy zawodowej.
2) Zasada wykorzystywania doświadczeń - w toku kształcenia należy wykorzystywać dotychczasowe doświadczenia uczniów.
3) Zasada optymalizacji i wygaszania– kształcenie powinno uwzględniać możliwości psychofizyczne każdego ucznia, a początkowo stosowane ułatwienia należy stopniowo usuwać.
4) Zasada gospodarności i nowości- treści nauczania powinny być realizowane przez ciekawe zadania, w nowoczesnym ujęciu nauczania, w najkrótszym czasie, przy najmniejszych nakładach pracy, energii, materiałów i środków finansowych.
5) Zasada wzorca– uczeń lepiej przyswoi sobie nowe zachowania, jeżeli nauczyciel przedstawi wzorcowe wykonanie czynności zawodowej, godne obserwacji i naśladowania.
6) Zasada przyjemności– osiągnięcie coraz lepszych rezultatów w uczeniu jest możliwe w przyjemnej atmosferze, tworzonej przez nauczyciela.

Zasady nauczania:
- zasada świadomości i aktywności uczniów,
- zasada systematyczności,
- zasada poglądowości,
- zasada stopniowania trudności,
- zasada wiązania teorii z praktyką,
- zasada trwałości wyników ucznia .

Zasady nauczania wg Davisa , Alexandra , Yelona 

1)  Zasada doniosłości, która głosi: "należy oczekiwać, że uczeń będzie miał motywacje do uczenia się tego, co ma dla niego doniosłe znaczenie".  Z zasady tej wynika, że człowiek uczy się najchętniej tego, co odnosi się do jego dotychczasowych doświadczeń oraz do jego przyszłych celów, zainteresowań i uznawanych wartości. Jeżeli więc chcemy, aby realizowana przez nas tematyka nauczania by ła dla uczniów doniosła, musimy postarać się im wyjaśnić, że wiąże się ona z doświadczeniem, musimy im, przynajmniej w pewnym stopniu pozwolić samodzielnie podejmować decyzje dotyczące celów i metod uczenia się oraz wskazywać na przydatność i możliwość wykorzystywania zdobytej wiedzy w przyszłości. 

2) Zasada niezbędnych warunków wstępnych, wedle której: "jest bardziej prawdopodobne, że uczeń nauczy się czegoś nowego, jeśli spełnia wszystkie niezbędne warunki wstępne". Według tej zasady najważniejszym czynnikiem decydującym o sukcesie i niepowodzeniu ucznia w szkole jest zasób dotychczasowej jego wiedzy warunkujący opanowanie nowej. Jak wiadomo, dotychczasowa wiedza uczniów jest bardzo zróżnicowana, dlatego ważnym zadaniem nauczyciela jest dokładne rozpoznanie owych warunków wstępnych u poszczególnych uczniów, a następnie stałe dostosowywanie nowych wiadomości i czynności uczenia się do dotychczasowej bazy. Lekceważenie tej zasady powoduje, że część uczniów się nudzi, podczas gdy inni są sfrustrowani. 

3) Zasada wzorca - "jest bardziej prawdopodobne, że uczeń przyswoi sobie nowe zachowanie, jeśli mu się przedstawi wzorcowe wykonanie, które będzie mógł obserwować i naśladować". 
Zasada ta odwołuje się do mechanizmu modelowania i zakłada, że uczniowie bardziej potrzebują wzorców niż pouczeń. Zatem nauczyciel powinien zachowywać się w ten sposób, jakby chciał, żeby zachowywali się jego uczniowie. Zdaniem autorów tej książki, jako nauczyciel - nie mów uczniom jak mają przedstawiać logiczną argumentację, lecz zademonstruj ją w takiej formie, w jakiej chciałbyś ją od nich usłyszeć. Jest, bowiem tak, że: "ci, którzy wiedzą, uczą przykładem; ci, którzy nie wiedzą, uczą słowem". 

4) Zasada dostępności - "oczekiwać, że uczeń łatwiej opanuje treści nauczania, jeżeli będzie miał swobodny dostęp do wszystkich wiadomości przekazywanych przez nauczyciela". Chodzi tutaj o to, aby wszystkie komunikaty dydaktyczne przekazywać uczniom w sposób jasny, klarowny i możliwie w najłatwiejszej formie, sprawdzając jednocześnie, czy je odebrali. Pomocnym w przestrzeganiu zasady dostępności jest realizacja następujących zadań: 
a) jasne określenie celów działań; 
b) podkreślenie związków umożliwiających zrozumienie treści; 
c) pobudzenie wszystkich receptorów, m.in. poprzez stosowanie środków dydaktycznych; 
d) zadawanie uczniom pytań sprawdzających, czy zachodzi proces komunikacji. 

5) Zasada nowości - "jest bardziej prawdopodobne, że uczeń się uczy, jeżeli jego uwagę przyciągnie względnie nowe ujęcie materiału". Zasada ta odwołuje się do prawa psychologicznego, wedle którego uczeń lepiej i skuteczniej reaguje na bodźce, które mają dla niego względnie nowy charakter. Chodzi wiec o to, aby nauczyciel zmieniał swój styl, stosował metody zaskakiwania uczniów bogactwem i nowością rozwiązań metodycznych. Takie postępowanie zaowocuje wzrostem zainteresowania, większą aktywnością uczniów i w rezultacie wyższymi efektami kształcenia. 

6) Zasada aktywnego wiązania teorii z praktyką – „jest bardziej prawdopodobne, że uczeń osiągnie cele kształcenia, jeżeli będzie aktywnie uczestniczył w odpowiednich zajęciach praktycznych”. Aby się czegoś nauczyć, uczniowie muszą reagować czynnie, czyli manualnie. Nie wystarczy bowiem samo słuchanie i oglądanie. Istotę tej zasady oddaje m. In. Chińskie przysłowie, które głosi:” to, co słyszymy – zapominamy, to, co widzimy – pamiętamy, natomiast umiemy – to, co robiliśmy”. Również opanowanie tzw. wiedzy teoretycznej wymaga działań praktycznych uczniów. Mogą to być odpowiedzi uczniów na pytania lub samodzielna strukturalizacja ( restrukturalizacja wiadomości zawartych w lekturach). 

7) Zasada rozkładania ćwiczeń w czasie, według której „uczenie się będzie bardziej skuteczne, jeśli ćwiczenia praktyczne zostaną podzielone na krótkie okresy i rozłożone w czasie ”. Gdzie tylko jest to możliwe, należy rozkładać zajęcia praktyczne dzieląc je na krótkie okresy ćwiczeniowe, przedzielone dłuższymi odstępami czasu. Duży nawał tych samych zajęć prowadzi do zmęczenia, niemiłych skojarzeń z danym przedmiotem nauki i popełniania licznych błędów. 

8) Zasada wygaszania – „jest bardziej prawdopodobne, że uczeń nauczy się, jeżeli stosowne ułatwienia będą stopniowo wycofywane”. Z zasady tej wynika dyrektywa, aby na początku nauki pomagać uczniowi, udzielając mu zachęt i naprowadzających wskazówek, wskazówek miarę jednak, jak uczeń nabiera biegłości w przedmiocie, powodować ich wygaszanie. Gdyby nie następowało systematyczne wygaszanie ułatwień, uczniowie mogliby się od nich uzależnić i nie nauczyliby się samodzielnego rozwiązywania problemów. 

9) Zasada przyjemności – „jest bardziej prawdopodobne, że uczeń będzie kontynuował naukę, jeżeli proces kształcenia przebiega w miłej atmosferze”. Jeżeli chcemy, aby uczniowie dobrze się uczyli i żeby posługiwali się tą wiedzą po ukończeniu szkoły, musimy starać się o to, aby szkoła nie była dla nich nudna, frustrująca czy przykra. A zatem szkoła i nauka powinna nade wszystko wywoływać u uczniów przyjemne skojarzenia. A oto cztery okoliczności, które zdaniem cytowanych autorów, stwarzają najczęściej nieprzyjemne sytuacje w szkole: 
- uczniowie są znudzeni na skutek braku dopingu i urozmaicenia działań ze strony nauczyciela; 
- uczniowie są narażeni na nieprzyjemne warunki fizyczne, np. na skutek skrajnego gorąca lub zimna, przebywania ciągle w jednym miejscu, rozproszenia uwagi, itp.; 
- uczniowie ulegają frustracji, np. na skutek wysuwania pod ich adresem nie dających się zrealizować żądań, utrudnienia dostępu do informacji, dysonansu pomiędzy warunkami wstępnymi a przekazywaną wiedzą, zawyżania wymagań, itp.; 
- uczniowie czują się dotknięci w swych uczuciach, np. na skutek ostrej krytyki ich pracy, unikania przez nauczycieli osobistych kontaktów, itd. 
Stwarzanie przyjemnych warunków do nauki szkolnej jest kluczowym zadaniem każdego, dobrego nauczyciela. Okazuje się, że nauczyciele, którzy to osiągają, nie tylko przestrzegają wskazówek wynikających z powyższych zasad, ale uzyskują to dzięki swoim indywidualnym sposobom postępowania i cechom osobowościowym. Jedni zarażają uczniów swoim własnym entuzjazmem, inni pobudzają ich ciekawość intelektualną, jeszcze inni traktują swoich uczniów jako partnerów, z którymi wspólnie rozwiązują różne problemy teoretyczne i praktyczne. Jednak trzeba tu podkreślić, że nawet postępowanie utalentowanych nauczycieli można znacznie udoskonalić dzięki temu, że opanowali oni prawidłowości racjonalnej organizacji procesu kształcenia, czy posiedli znajomość zasad dydaktycznych.

Style nauczania:

a) kierowniczy– nauczyciel jest dla ucznia odpowiedzialnym menadżerem. Organizuje on bowiem czynności uczniów i zapewnia korelację między treścią kształcenia a treścią testów końcowych. Nauczyciel dba o dostateczną dla ucznia sposobność uczenia się. Nauczyciel czuwa nad racjonalnym wykorzystaniem czasu nauczania, a także bardzo często motywuje uczniów, nawiązując do koncepcji wzmocnień – pochwał czy nagród. Zawsze służy uczniowi trafną i szybką radą, czy odpowiedzią na zadane pytanie. Uczeń może zawsze liczyć na pomoc nauczyciela.
b) terapeutyczny – nauczyciel jest dla ucznia mądrym terapeutą. Nauczyciel w procesie nauczania prowadzi ucznia do wyborów i opanowania treści oraz oszacowania własnych sukcesów, ważnych zwłaszcza poza szkołą. Uczeń nie musi się obawiać braku tolerancji ze strony nauczyciela, gdyż nauczyciel respektuje różnice dotyczące potrzeb, zdolności i dyspozycji między uczniami. Dobiera treści odpowiednie do warunków reprezentowanych przez uczniów. Nauczyciel wspomaga rozwój ucznia, dlatego uczeń sam ponosi odpowiedzialność za własny rozwój i odkrywa osobisty sens uczenia się – uczy się przez doświadczenie. c) wyzwalający– nauczyciel jest dla ucznia wzorem twórczego odkrywcy. Nauczanie odbywa się jako proces badawczy, gdzie uczeń samodzielnie poszukuje treści we współpracy z nauczycielem. Nauczyciel prezentuje uczniowi daną dyscyplinę naukową, rozumie naturę nauczanych treści i samodzielnie je poszerza. Natomiast uczeń naśladuje w/w czynności nauczyciela i w ten sposób rozwija cnoty ducha, jakimi są: uczciwość, konsekwencja, bezstronność; oraz cnoty umysłu: rozsądek, otwartość, ciekawość, refleksyjność, szacunek dla dowodów. Ważne jest to, w jaki sposób nauczyciel naucza, gdyż to prowadzi do ukształtowania się struktur wiedzy ucznia.

Zasady nauczania (wg Kupisiewicza)

1) Zasada poglądowości

- ma na celu pozbycie się werbalizmu,

- uczniowie najlepiej poznają to, co sami zmieniają,

- uczniom w młodszym wieku (7-11/12) należy stwarzać możliwości wykonywania czynności praktycznych, dzięki temu poznają materiał w pełniejszy sposób,

- u uczniów w wieku powyżej 11/12 lat pojawiają się nowe operacje z zakresu „logiki zdań”, które dotyczą wypowiedzi słownych, nie zaś wyłącznie przedmiotów.

reguły:

- bezpośrednie poznanie rzeczy i zjawisk (obserwacja),

- dostarczanie odpowiednich wskazówek,

- zwracanie uwagi na istotne cechy poznawanego przedmiotu.

2) Zasada przystępności w nauczaniu

- nauczyciel musi brać pod uwagę przystępność materiału, a także dostosowywać metody nauczanie do poziomu materiału, aby umożliwiły uczniom samodzielną pracę, zarówno na lekcji, jak i podczas zajęć pozalekcyjnych.

reguły:

- przechodzenie od tego co bliskie, do tego co dalekie,

- od tego co łatwiejsze do tego co trudniejsze,

- od tego co znane do tego co nowe,

- należy uwzględnić różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.

3) Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania – uczenia się

- nauczyciel powinien odpowiednio ukierunkować aktywność ucznia, aby mogła ona być wykorzystana do urzeczywistnienia zawartych w programie celów i zadań, uwzględniając potrzeby społeczne i indywidualne każdego ucznia.

reguły:

- nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania i rozwijać je, aby uwzględniały coraz bardziej obiektywne potrzeby społeczeństwa; dzięki temu u uczniów kształtują się wartościowe motywy uczenia się,

- powinien stawiać uczniów w sytuacjach problemowych, wymagający dostrzegania i wyjaśniania niezgodności pomiędzy faktami, a posiadaną wiedzą,

- stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.

4) Zasada systematyczności

- złożona jest ze ściśle powiązanych ze sobą ogniw,

- przebiega płynniej i zapewnia lepsze wyniki im mniej występuje przerw i dezorganizujących czynności.

reguły:

- warunkiem skutecznego poznawania nowego materiału jest uprzednie określenie stanu wiedzy wyjściowej oraz systematyczne nawiązywanie do niej,

- ustalenie tzw. merytorycznego środka ciężkości lekcji oraz eksponowanie na jego tle pochodnych wiadomości i umiejętności,

- podzielenie danego tematu na punkty i podpunkty, które nauczyciel kolejno realizuje,

- streszczenia i syntetyzujące powtórzenia powinny być używane zarówno na początku, jak i na końcu lekcji,

- zwracanie na formę i sposób wyrażania myśli w celu korygowania błędów,

- wdrażania do samodzielnej pracy,

- rozwiązywanie zadań wymagających dłuższego i systematycznego wysiłku.

5) Zasada trwałości wiedzy uczniów

reguły:

- należy wytworzyć pozytywne motywy uczenia się,

- uczniowie muszą brać aktywny udział w poznawaniu nowych treści,

- ćwiczenia mające na celu utrwalenie mogą być stosowane dopiero po upewnieniu się, że wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli materiał,

- częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z przebiegiem krzywej zapominania (największa liczba powtórzeń bezpośrednio po zaznajomieniu się z nowym materiałem),

- systematyzowanie wiadomości związane z samodzielnym odtwarzaniem ich przez uczniów,

- systematyczna kontrola i ocena wpływa korzystnie na trwałość wiedzy.

6) Zasada operatywności

- nauczyciel stwarza sytuacje wymagające nie tylko przyswajania i odtwarzania, ale wiadomości i umiejętności zaleconych przez program, posługiwania się nimi w pracy szkolnej i pozaszkolnej,

- „uczymy się nie dla szkoły lecz dla życia”.

reguły:

- problem -> hipoteza -> plan działania -> wykonanie -> sprawdzenie i ocena -> rezultat.

7) Zasada wiązania teorii z praktyką

- przygotowuje do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną, przekształcania rzeczywistości,

- właściwa realizacja tej zasady zapewnia trwałość i użyteczność wiedzy, operatywność, pobudza aktywność, rozwija samodzielność.

Temat 7

Metody nauczania wg Okonia

1. Metoda asymilacji wiedzy- oparta na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym

a) pogadanka- rozmowa nauczyciela z uczniem.

Ma trojakie zastosowanie:

- pogadanka wstępna- przygotowuje uczniów do pracy;

- pogadanka przedstawiająca nowe wiadomości- rozmowa nauczyciela z uczniami tak by przekazywane informacje zostały przez wszystkich zrozumiane, powiązane z własnymi doświadczeniami i zapamiętane;

- pogadanka utrwalająca- operowanie materiałem przyswojonym przednio, lecz wymagającego konfrontacji ze sobą  oraz zintegrowania w ramach jakiś większych całości.

b) dyskusja- wymiana zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko między uczniami, przy czym zdania odbijają poglądy własne uczestników lub odwołują się do poglądów innych osób. 
Dyskusja ma swoje 3 odmiany:

- dyskusja rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązywania problemów przez klasę czy grupę uczniów;

- dyskusja ukierunkowana na kształtowanie przekonań młodzieży- dotyczy zazwyczaj spraw osobistych, własnego stosunku młodzieży do dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości, takiego lub innego stylu życia; 

- dyskusja której celem jest uzupełnienie własnej wiedzy przez uczniów- jest najmniej dynamiczną odmiana dyskusji, ważna rolę gra tu dysponowanie bogatymi i pewnymi informacjami na dany temat.

c) wykład- bezpośrednie lub pośrednie przekazywanie wiadomości jakiemuś audytorium.

Rozróżnia się kilka typów wykładu:

- wykład konwencjonalny- treść jest bezpośrednio przekazywana przez nauczyciela w gotowej do zapamiętania postaci;

- wykład problemowy- ilustracja jakiegoś problemu naukowego lub praktycznego (jego pojawienia się, kierunków i sposobów jego rozwiązywania i rozwiązania oraz konsekwencji wynikających z tego rozwiązania);

- wykład konwersatoryjny- spotykany częściej w szkołach zawodowych i wyższych, polega na przeplataniu fragmentów mówionych wykładu z wypowiedziami słuchaczy lub przez wykonywanie przez nich odpowiednich zadań teoretycznych czy praktycznych.

* Opis- najprostszy sposób zaznajamiania uczniów z nieznanymi bliżej osobami, rzeczami, zjawiskami przyrody, krajobrazami geograficznymi, wydarzeniami historycznymi. Znajduje szerokie zastosowanie we wszystkich szczeblach szkoły i w szerokiej praktyce oświatowej, włączając do niej i środki masowego przekazu.

* Opowiadanie- polega na przedstawieniu jakiejś akcji- rzeczywistej lub fikcyjnej- która przebiega w określonym czasie. Temat opowiadania może odnosić się do biografii osób godnych poznania, wydarzeń związanych z wyprawami geograficznymi, z odkryciami naukowymi, z historią narzędzi pracy, mogą mieć również tematy o charakterze fikcyjnym, czerpane z literatury pięknej bądź wymyślane przez uczniów. Dość często zachodzi potrzeba wzbogacania opowiadań elementami opisu i rozumowania.

2. Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy(problemowe)- oparte na twórczej aktywności poznawczej, polegające na rozwiązywaniu problemów

a) klasyczna metoda problemowa- swoista dominacja uczenia się nad nauczaniem. Jest to kształcenie i wychowanie. Chodzi tu o gruntowną wiedzę nauczanych treści, aby można było dostrzegać ich problemowy charakter i trafnie dobierać problemy bądź pomagać uczniom je dobierać. Chodzi również o umiejętność zainteresowania uczniów problemem i pomoc we wszystkich fazach jego rozwiązywania oraz systematyzowania i wykorzystywania nabytej wiedzy. 
Uwzględnia się w niej cztery istotne momenty:

- wytwarzanie sytuacji problemowej;

- formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania;

- weryfikację pomysłów rozwiązania;

- porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach o charakterze praktycznym bądź teoretycznym.

b) metoda przypadków- rozpatrzenie przez niewielką grupę uczniów opisu jakiegoś przypadku np.: stosunków między ludźmi i rozwiązania jakiś trudności w celu wyjaśnienia tego przypadku. Po otrzymaniu opisu wraz z kilkoma pytaniami na które trzeba odpowiedzieć, uczestnicy formułują pytania dotyczące tego przypadku, a nauczyciel udziela odpowiednich wyjaśnień. 
Następuje proces poszukiwania odpowiedzi na pytania:

- ustalenie w toku dyskusji problemu głównego i problemów z niego wynikających;

- ustalenie warunków jakie mają umożliwić rozwiązanie problemu. Dość często dochodzi do przyjęcia kilku możliwych rozwiązań.

c) metoda sytuacyjna- polega na wprowadzeniu uczniów w jakąś złożona sytuację, za której takim lub innym rozwiązaniem przemawiają jakieś racje „za” i „przeciw”. Zadaniem ucznia jest zrozumieć tę sytuację oraz podjąć decyzję w sprawie jej rozwiązania, a następnie przewidzieć skutki tej decyzji oraz innych ewentualnych decyzji. Metoda sytuacyjna jest trudna w realizacji. Wymaga przygotowania opisów wraz z załącznikami w postaci tablic, schematów, projektów zmian, co stanowi trudność techniczną. Trudność merytoryczne to nie nawiązanie do doświadczeń uczniów oraz wymagające dojrzałego osądu i rzeczowych decyzji, jak również przewidywania ich skutków.

d) giełda pomysłów (burza mózgów)- polega na zespołowym wytwarzaniu pomysłów rozwiązana jakiegoś zadania, przy czym chodzi w niej o to, aby zespół rozwiązujący to zadanie wynalazł jak najwięcej pomysłów nowych, niekiedy najbardziej zaskakujących, co stwarza atmosferę swobody i współzawodnictwa. Dopiero po zebraniu wszystkich poddaje się je ocenie zespołu. 
Obejmuje ona podstawowe procesy rozwiązywania problemu, które obejmują: wytwarzanie sytuacji problemowej; wytwarzanie pomysłów; sprawdzanie, wartościowanie i wybór najlepszych pomysłów.

e) mikronauczanie- metoda twórczego uczenia się złożonych czynności praktycznych. Stosuje się ją w małych, kilkuosobowych grupach, które najpierw obserwują wybrany fragment lekcji a następnie dokonują grupowej analizy i oceny tego fragmentu, aby jeden z członków grupy mógł przeprowadzić go z nowymi uczniami w ulepszonej wersji.

f) gry dydaktyczne- mają wiele odmian. Ich wspólną cechę stanowi obecność pierwiastka zabawy w każdej z nich. 
Zabawa jest działaniem wykonywaniem dla przyjemności. 
Gra jest odmianą zabawy, która polega na przestrzeganiu dokładnie sprecyzowanych reguł. Spełnia ważne funkcje kształcąco-wychowujące: służy procesowi poznania, uczy poszanowania przyjętych norm, umożliwia współdziałanie, sprzyja uspołecznieniu, przyzwyczaja zarówno do wygrywania, jak i przegrywania.

Zabawy inscenizacyjne- polegają na graniu roli w sytuacji fikcyjnej. Inscenizacje o charakterze realnym nadają się do odtwarzania wydarzeń historycznych, biografii sławnych ludzi, funkcjonowania instytucji i organizacji. Inscenizacje o zabarwieniu fikcyjnym często stosuje się w odtwarzaniu bajek, legend, utworów literackich, scen z życia. 
Gry symulacyjne- polegają na odtwarzaniu bardziej złożonych sytuacji problemowych, wymagających samodzielnego rozwiązania.

3. Metody waloryzacyjne(eksponujące wartości)- dominacja aktywności emocjonalno-artystycznej. Rozwijanie zdolności poznawczych i mentalności człowieka, wpływa również na rozwój jego poglądów na świat i stylu życia.

a) metody impresyjne- sprowadzają się do organizowania uczestnictwa dzieci i młodzieży czy dorosłych w odpowiednio eksponowanych wartościach: społecznych, moralnych, estetycznych, naukowych. 
Metoda polega na wywołaniu takich czynności uczniów jak: zdobywanie informacji o dziele eksponowanym i jego twórcy; pełne skupienia uczestnictwo w toku ekspozycji dzieła; stosowna forma aktywności własnej uczestników, wyrażająca główną ideę dzieła; konfrontacja tej idei z zasadami postępowania uczestników i ewentualne wyprowadzenie wniosków praktycznych co do ich własnych postaw i własnego postępowania.

b) metody ekspresyjne- polegają na stwarzaniu sytuacji, w których uczestnicy sami wytwarzają bądź odtwarzają dane wartości, wyrażając niejako siebie, a zarazem je przeżywają, np.: czynny udział uczniów w przedstawieniu szkolnym, wytworzenie obrazu, rzeźby, filmu krótkometrażowego itp.

4. Metody praktyczne- przewaga aktywności praktyczno-technicznej, zmieniające otoczenie lub stwarzające nowe jego formy. Zmieniają rzeczywistość w sposób rozumny, a więc wykorzystując posiadaną przez siebie wiedzę i kierując się wartościowymi celami, człowiek jednocześnie zmienia się sam, kształtuje swoją świadomość, przekonania i postawy, swój stosunek do pracy, a zarazem wytwarza w sobie potrzebę pożytecznego działania i potrzebę doskonalenia własnych kompetencji przez całe życie.

a) metody ćwiczebne- mają na celu usprawnienie uczniów do udziału w realnych zadaniach wytwórczych. Ich podstawę stanowi ćwiczenie, czyli wielokrotne wykonywanie jakiś czynności dla nabycia wprawy i uzyskania coraz wyższej sprawności w działaniach umysłowych i praktycznych. Nie można go jednak utożsamiać z samym powtarzaniem czynności, którą mamy opanować. Metody ćwiczebne sprowadzają się do kształtowania umiejętności i nawyków, niezbędnych przy wykonywaniu różnych zadań.

b) metody realizacji zadań wytwórczych- polegają na bezpośredniej realizacji zadań wytwórczych. Są równie zróżnicowane jak metody ćwiczebne. Znajdują one bardzo szerokie zastosowanie w szkołach zawodowych, w szkołach ogólnokształcących- lecz nie w takim szerokim zakresie są dostępne. 
Podstawowe ogniwa tego toku obejmują:

- uświadomienie sobie przez uczniów- często przy pomocy nauczyciela- celu, warunków i środków oraz efektu końcowego realizacji danego zadania;

- opracowanie modeli (rysunków) prac, które maja być wykonane oraz harmonogramu czynności;

- przygotowanie materiałów i narzędzi- na podstawie odpowiednich informacji o nich;

- wykonywanie prac;

- samokontrole i kontrolę wykonywanych prac, ich indywidualną i –ewentualnie- zbiorową ocenę.

Rozwiązywanie problemów w toku wykonywania pracy. Ogniwa typowe dla rozwiązywania problemów technicznych:

- postawienie sytuacji problemowej, gdy wykonujący pracę nie wie jak rozwiązać problem/y dotyczące konstrukcji, materiałów, narzędzi czy metody pracy;

-  wytwarzanie pomysłów rozwiązana i wybór pomysłów najlepszych- wykonanie modeli i sprawdzenie ich funkcjonowania;

- wykonanie planowanych przedmiotów;

- indywidualna i zespołowa ocena wykonywanych przedmiotów.

Metody kształcenia wg Kupisiewicza

1. Metody oparte na posługiwaniu się słowem – metody słowne:

- opowiadanie,

- wykład,

- pogadanka ( może być wstępna, służąca zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, syntetyzująca i utrwalająca, kontrolna),

- dyskusja,

- praca z książką.

2. Metody oparte na obserwacji i pomiarze (oglądowe):

- pokaz,

- pomiar.

3. Metody oparte na działalności praktycznej uczniów:

- metoda laboratoryjna (samodzielne przeprowadzanie przez uczniów eksperymentów, indywidualnie lub w grupach),

- problemowa metoda laboratoryjna (polega ona na dostrzeganiu, formułowaniu i rozwiązywaniu określonych problemów teoretycznych i praktycznych podczas zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych),

- metoda zajęć praktycznych (na przykład różnorakie prace na działce szkolnej, obróbka drewna.

4. Metody gier dydaktycznych:

- metoda symulacyjna,

- metoda sytuacyjna (odnosi się do sytuacji fikcyjnych, w których uczeń na podstawie podejmowanych decyzji przewiduje ich następstwa),

- metoda inscenizacji

- fabryka pomysłów zwana obecnie burzą mózgów.