WSTĘP DROGA I CEL

O prześladowaniu czarownic słyszy się wiele nawet w naszym oświe­conym stuleciu. Na rozległych obszarach Afryki, zamieszkanych przez rozliczne plemiona, toczą się istne polowania na czarownice. W Europie budzą niepokój wiadomości z zachodnio-północnych Niemiec, jakie poja­wiają się od czasu do czasu w gazetach. Wynika z nich niedwuznacznie, że zdarzają się tam nagonki na pojedyncze kobiety, pomawiane o czary. Sąsiedzi oczerniają je, stronią od nich, a nawet uciekają się do pogróżek. Nieszczęśliwe niewiasty, ofiary takich nagonek, zmuszone są zwracać się o pomoc i ochronę do sądów.

W naszych czasach są to dla sędziego kłopotliwe sprawy. Zabobonny strach, jaki niektórzy ludzie żywią jeszcze przed rzekomymi czarowni­cami, jest dla niego czymś obcym, czymś, co traktuje jako świadectwo ciemnoty i zacofania budzące wzgardę, jeśli'nie litość. A w kodeksie karnym z trudem tylko znajduje wątłą podstawę do przykładnego uka­rania zaślepionych węszycieli czarownic — lub też nie znajduje jej wcale.

Sprawozdania z takich spraw sądowych rozpoczynają się zwykle od i głębokiego westchnienia: jak to jest możliwe, że podobna ciemnota prze­trwała jeszcze w naszych czasach, czasach radia i telewizji, czy też może na nowo została rozbudzona? Można na to odpowiedzieć: wynalazek druku miał w swoim czasie z pewnością nie mniej doniosłe znaczenie niż późniejszy wynalazek ra'dia i telewizji. A jednak wielkie prześlado­wania czarownic nawiedziły Europę dopiero po wynalezieniu druku, co więcej, nowa technika ułatwiała prześladowcom szerzenie obłędnych idei, dzięki niej zawędrowały one w końcu nawet do Ameryki.

Średniowiecze nawiedzały różne plagi. Nie znało ono jednak jeszcze plagi masowych procesów czarownic! Zjawisko to zrodziło się wraz z epoką nowożytną, a więc w XVI stuleciu, po odkryciu Ameryki i po reformacji. Nawiedzało kraje katolickie i protestanckie, ale nie wystę­powało w krajach prawosławnych, jak na przykład Rosja, ani mahome- tańskich, jak Turcja.

Urojenia, które leżały u podstaw mnożących się procesów o czary, były czymś nowym w ówczesnym świecie. Miały jedynie, luźny związek z tradycyjną i występującą wszędzie zabobonną wiarą w złe

kobiety, wiedźmy, guślarki, rozpowszechnioną wśród ludu. Sama tylko ta zabobonna wiara nie prowadziła nigdy do masowych polowań na czarownice. Współcześni wiedzieli i mówili o tym, że wyobrażenia lęko­we, na których opierały się procesy o czary, 'były dawniej nieznane. Ludzie nauki, którzy wsławiali się jako umysły wybitne na innych po­lach swej działalności, należeli do najgroźniejszych propagatorów obłędu. Potwierdziło się to jeszcze w XVII w., kiedy to ta plaga osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Ostatnie jej przejawy wygasły dopiero u schyłku XVIII w., wieku oświecenia.

Nam, ludziom naszej trzeźwej epoki, wydaje się dziś, że można było wówczas zwalczyć obłęd prześladowań oświecając ludzi, że czarownice nie istnieją i że nikt nie potrafi czarować. Rzeczywistość była jednak zupełnie inna. Od zabobonnej wiary w czary odżegnano się dopiero później, 'kiedy procesy czarownic należały już do przeszłości. Procesy o czary zostały wszędzie zniesione przez rządy, które same wierzyły jeszcze w istnienie czarownic i czarowników lub przynajmniej udawały, że wierzą.

Odważni przywódcy w walce z obłędem prześladowań i procesami czarownic, którzy pojawiali się na arenie publicznej w ciągu trzech stu­leci, nie walczyli też orężem oświecenia, tak jak my dziś sobie ten oręż wyobrażamy. Wszyscy oni — z jednym tylko wyjątkiem — dopuszczali pewne możliwości czynienia czarów.

W epoce procesów czarownic — a były to stulecia Kopernika, Kep­lera, Newtona — kolejne odkrycia i wynalazki rozszerzały ogromnie zakres wiedzy i możliwości ludzkich. Rozwijała się nowoczesna nauka z jej ścisłymi metodami analizy i eksperymentu. Prześladowcy czarownic w obliczu tego postępu nie prezentowali się bynajmniej jako wstecznicy. Przeciwnie, nadużywali nawet osiągnięć nauki, aby za pomocą pseudo­naukowych dowodów wykazać słuszność swych absurdalnych urojeń.

Wszelka wiedza ludzka zawiera lulki, a hipotezy naukowe, które mają te luki zapełniać, często okazują się błędne.

Jakże by więc rzecznicy rozumu i humanitaryzmu mieli być wolni od błędów! Ich przykład jednak pokaże nam, jak osobliwymi zygzakami torował sobie drogę zdrowy rozsadek ludzki wśród fikcji i urojeń w tej opanowanej strachem epoce. _

Zdrowy rozsądek ludzki odnosił zwycięstwo nad obłędem prześla­dowców w jednym kraju wcześniej, w drugim później. I wszędzie od razu zaczynała się mącić pamięć o przebytym zaćmieniu umysłów, i to nawet, jak stwierdzali z troską współcześni skłonni do refleksji, u ludzi, którzy sami byli jeszcze świadkami ostatnich procesów o czary. Potomni zaś mają już tylko zniekształcony obraz walk ideowych, jakie toczyły się w czasach płonących stosów.

Taki zanik pamięci można zaobserwować zawsze po odpływie każdej fali zbiorowego obłędu. Nieświadome sprężyny, które przyśpieszały ten zanik lub, jeśli kto woli, proces wypierania ze świadomości po ustaniu

6

mordów sądowych na rzekomych czarownicach, były, jak to zobaczymy, .nietrudne do rozpoznania.

Książka niniejsza pragnie dać Obraz walki ideowej, jaika toczyła się między rzecznikami zdrowego rozsądku ludzkiego i ich przeciwnikami. , Ogranicza się ona ściśle do faktów historycznych. Njęktóre z tych fak­tów znaleźć można jedynie w przekazach rękopiśmiennych, większość jednak. można zaczerpnąć ze współczesnych druków ulotnych, rozpraw polemicznych, książek, tekstów aktów prawnych i w rzadkich wypad­kach również z gazet, które zaczęły się ukazywać jeszcze w czasach oficjalnych procesów czarownic. Są to cenne źródła, rzucające światło na pojęcia prawne i opinię publiczną owych czasów. ;

W wykładzie naszym staramy się w miarę możności cytować auten­tyczne wypowiedzi ówczesnych ludzi. Dzieje się to wprawdzie kosztem pożądanej zwięzłości, pozwala jednak wejrzeć z bliska w proces kształ­towania się poglądów i urabiania opinii publicznej. Liczne informacje I

1. poszczególnych edycjach, przedrukach i tłumaczeniach są niezbędne, I ponieważ rzucają światło na Skuteczność 'i zasięg propagandy i kontr- I propagandy.

W kolejnych rozdziałach staramy się tak przedstawić przebieg wy­darzeń, atoy uwypuklić bardziej, niż czyniono to dotąd w podobnych pracach, powiązania wzajemne pomiędzy wydarzeniami w poszczegól­nych krajach, a przede wszystkim podkreślić niezwykle charaktery­styczne i pouczające różnice, jakie między nimi zachodzą.

Autor oparł się w' zasadzie pokusie przeprowadzania analogii ze zja­wiskami obłędu masowego naszej współczesności. Szło tu bowiem o ścisłe odgraniczenie określonego zjawiska zamroczenia umysłów, zjawiska, które osiągnęło szczególnie szerokie rozmiary, i nie chcieliśmy tego obrazu zacierać pobieżnymi porównaniami. Jednakże nie ujdzie zapewne uwagi czytelnika, że książka ta, mimo że ogranicza się do faktów historycz­nych, mówi nie tylko o sprawach dawno minionych i załatwionych, gdy na przykładzie zbiorowego obłędu urojeń dotyczących czarów i czarow­nic ukazuje, jak w ogóle można narzucić ludziom urojenia wprowadza­jąc ich w stan psychozy zbiorowej. _ .

Należy odróżniać urojenia przybierające charakter ¿biorowego obłędu od zwykłych fałszywych wyobrażeń i nawet od wiary w zabobon. Psy-* ... . choza zbiorową ogarnia ludzi niezależnie od ich wykształcenia i poziomu intelektualnego. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że ludzie nią owładnięci rozumują i postępują w sposób pozostający w jaskrawej sprzeczności z ich własnymi wyobrażeniami i poglądami, a przede wszystkim z głębokim szacunkiem dla prawa i sprawiedliwości, jaki ich normalnie cechuje. Sprawia to takie wrażenie, jak gdyby ich umysł

1. świadomość były rozszczepione na dwa osobne rewiry, jeden, zamro­czony obłędem, i 'drugi, posłuszny nakazom rozsądku. Takie rozszcze- > pienie osobowości obserwować będziemy u uczonych łowców czarownic - we wszystkich fazach historii procesów o czary. Współcześni musieli

7

w jakiejś mierze zdawać sobie sprawą z tej dwoistości myślenia, nie­odłącznej od mrocznego lęku przed czarownicami i żądzy prześladowań. Sceptycyzm ich znajdował wyraz w takich oto pytaniach:

Dlaczego nie karze się stosem doktora Fausta i innych głośnych czarnoksiężników, gdy tymczasem całe gromady biednych, nieoświeco- nych babin muszą ginąć śmiercią męczeńską w płomieniach?

Dlaczego — skoro czarownice sprowadzają wszelkie klęski elemen­tarne i przeróżne choroby na ludzi i zwierzęta — nie korzysta się z tej ich mocy jako tajemnego oręża w wojnach?

Nie jest to żart, wymyślony przez dowcipnego libertyna w XX w., • lecz autentyczne pytania, jakie stawiał sobie zdrowy rozsądek ludzki, pytania roztrząsane publicznie w owych zabobonnych czasach. Pojawiły się one jeszcze na progu XVI w. wraz z pierwszymi procesami czarownic. Od nich też zaczynamy naszą historię psychozy zbiorowej szerzonej przez łowców czarownic i historię toczonej z nią walki.

Część I

PYTANIA CESARZA '

W 1508 r. cesarz Maksymilian I, „ostatni rycerz”, zwrócił się do najznakomitszego czarnoksiężnika owych czasów, opata Trithemiusa ze Sponheim, prosząc go, by wypowiedział swe uczone zdanie o czarowni­cach i zdrożnych praktykach, jakie kobiety te uprawiają. Jeszcze do niedawna czarownicami mało się przejmowano, nie sądzono, że jest ich wiele i że mogą być groźne. Dopiero w ostatnich czasach zaczęły coraz częściej rozlegać się głosy, że są one niebezpieczne. Twierdzenia takie dały początek ponurym i okrutnym procesom czarownic. Odbywały się one za wyraźną aprobatą cesarza Maksymiliana.

Cesarza nękały jednak wątpliwości. Postanowił tedy zasięgnąć rady swego uczonego przyjaciela Trithemiusa, człowieka w sprawach magii i czarów wielce doświadczonego.

W tych czasach nie dziwiło nikogo, że cesarz darzy zaufaniem tego czarnoksiężnika obcującego z duchami piekieł. Ludzie mogący się po­szczycić czarodziejskimi kunsztami byli mile widziani jako goście na dworze papieskim i w pałacach biskupich, a także na dworach kato­lickich — a później również protestanckich — królów i ksćiążąt, jako też na zamkach feudalnych panów. Uprawiali oni wiedzę stosowaną,, opartą na znajomości starych ksiąg, wiedzę, którą zdawały się potwierdzać dalsze badania i raz po raz ponawiane eksperymenty. Na niektórych uniwersytetach prowadzono wykłady z zakresu tej wiedzy tajemnej. Żaden z wielkich uczonych owej przełomowej epoki humanizmu, dum­nej z osiągniętych postępów, nie wątpił, że dyscyplina ta, podobnie jiak astrologia, reprezentuje prawdziwą gałąź nauki. -

Kopernik wyznaczył Ziemi należne jej skromne miejsce pośród innych planet, odkryto Amerykę, opłynięto świat dookoła, Vesalius stworzył podwaliny anatomii i uczył ludzi znajomości własnego ciała, nauki przyrodnicze, wyzwolone z wszelkich przesądów, kroczyły szybko naprzód otwierając coraz to nowe horyzonty; do zakresu ich badań przez długi czas jeszcze należał również świat duchów. Uważano za rzecz ■dowiedzioną niezibicie, że duchy piekielne 'dają się zaklinać. W terminologii nauki przyrodnicze i magia niepostrzeżenie niemal prze­nikały się wzajemnie jako dziedziny badań naukowych. Cardano na przykład, słynny lekarz i uczony boloński, którego imię żyje nadal jako nazwa sformułowanych przezeń wzorów matematycznych i kilku jego

9

wiejska, jest w przymierzu z diabłem, głosili prześladowcy czarownic i odpowiednio do tej zasady działali, gdzie tylko mieli po temu spo­sobność.

Wprawdzie więc czarownice, nowego typu miały wiele przymiotów, znanych już z dawnych urojeń, jednakże zarówno prześladowcy, jak i ich adwersarze mogli nie bez racji powoływać się na to, że dawniej nic nie wiedziano o tak straszliwym niebezpieczeństwie zagrażającym ze strony czarownic.

Do teji pory obraz czarownicy kojarzył się z postacią starej, samotnie żyjącej kobieciny, którą wszyscy omijali bojaźliwie. Czarownice nowego typu były bez porównania liczniejsze i żyły nie rozpoznane wśród ludzi, którzy byli tego zupełnie nieświadomi. Nawet mężowie nic o tym nie wiedzieli, że noc w noc przesypiają się one z czartami i w regularnych odstępach czasu wylatują na miotle na sabaty czarownic.

Z czarownicami dawnego pokroju łączyła je dążność do czynienia zła. Ale złośliwość ich stała się jeszcze dużo bardziej niebezpieczna,^- ponieważ objął nad nimi komendę ich tajemny pan i władca, szatan, ■który nadaje teraz kierunek ich zgubnym działaniom. Szkody i nie­szczęścia, jakich przyczyniają one dokoła ludziom, mają na koniec do­prowadzić do zupełnego upadku wiary chrześcijańskiej i ostatecznego triumfu i panowania szatana na świecie.

Część II

OD PROCESÓW KACERZY DO PROCESÓW CZAROWNIC

Gdzie należy szukać źródła nowej obsesji, nowego pojęcia o cza­rownicach jako przepotężnej czeladzi szatana na tym padole? Jeszcze •na początku XVI w. Niemcy nie znały tego urojenia. Znalazło to m. in. wyraz w pytaniach, jakie w kwestii czarownic i czarów wysunął cesarz Maksymilian I, i stanowiło dla nas punkt wyjścia. Nie mogło to urojenie lękowe zrodzić się nagle z rozpowszechnionej szeroko wiary w uczoną magię ani z odwiecznego naturalnego strachu przed starą, samotną kobietą w łachmanach, uchodzącą za złą czarownicę.

Już od dawna jednak istniało w Europie niebezpieczne ognisko za­palne obłędnej manii prześladowczej, przybierającej nie spotykane dotąd rozmiary. Było nim południe Francji, Prowansja. Od trzystu lat była ona widownią zaciekłych prześladowań kacerzy. W toku nieustających procesów przeciw zwolennikom zakazanych sekt chrześcijańskich ukuli w końcu prześladowcy mit o groźnej sekcie czarowniczej, której człon­kowie czcić mieli rzekomo diabła i uprawiać czary.

W ten sposób procesy inkwizycyjne prowadzone przez prześladow­ców kacerzy na południu Francji dostarczyły pierwowzoru, który później przejęli wszędzie prześladowcy czarownic.' Ci z kolei przydali do tej obłędnej idei element zaciekłej nienawiści do kobiet. W oczach prze­śladowców kacerzy mężczyźni byli 'bowiem równie podejrzani jak ko­biety. Procesy czarownic, gdy niczym zaraza rozprzestrzeniły się w kra­jach Europy, należały przeważnie do kompetencji sądów świeckich. Sędziami byli zarówno katolicy, jak protestanci. W prowadzeniu pro­cesów wszyscy oni kierowali się podobnymi urojeniami.

Musimy teraz dokonać zwięzłej retrospekcji historycznej, aby zrozu­mieć, dlaczego właśnie słoneczna Prowansja stała się ośrodkiem potwor­nych prześladowań. Pokażemy tu na przykładach, jakie formy przy­bierały prześladowania heretyków oraz kiedy i jak przeobraziły się w prześladowania czarownic.

Zaczęło się od krucjaty przeciw albigensom w południowej Francji (lata 1209-1229). Z nazwy ostrze jej było wymierzone przeciw sekcie kacerskiej, ale nie oszczędzano również katolickich mieszkańców kraju, tak że i'ci musieli się bronić.

53

Była to bogata, kwitnąca kraina. Nazywano ją Prowansją, ale nazwa ta obejmowała w tych czasach dużo większy obszar niż dzisiaj. W skład jej wchodziła m. in. Langwedocja, a na północy granica jej sięgała aż po Loarę. Głównym miastem Prowansji była Tuluza.

Ludność Prowansji w owych czasach pod względem mowy, stroju i obyczaju różniła się znacznie od ludności Francji północnej. Nie pod­legała też ona królowi Francji, lecz dzieliła się na kilka mniej lub bardziej suwerennych hrabstw. Na zamkach i w miastach Prowansji rozwinęła się bogata, oryginalna kultura. W dziedzinie muzyki i poezji, pod względem dworskiej ogłady i wykwintnego stylu życia stanowiła ona dla całej Europy wzór, który pilnie starano się naśladować. Język prowansalski (la langue d’oc) był po łacinie drugim językiem między­narodowym. Uczono się go z kręgach oświeconych Europy, w których prowansalskie pieśni i poezje pozyskały sobie licznych miłośników. Pro­wansja była bowiem ojczyzną trubadurów, kolebką poezji dworskiej,' wyruszającej stąd na podbój zamków rycerskich i dworów książęcych Zachodu.

W sąsiedniej Hiszpanii kultura arabska znajdowała się wówczas w rozkwicie. Oddziaływała ona korzystnie na kształtowanie się stylu życia w Prowansji. Zarówno tam, jak i tu przyczyniała się do uszla­chetnienia obyczajów, niosła ze sobą tolerancję w dziedzinie religii. W Hiszpanii tolerancją wyróżniali się jeszcze w tych czasach nie tylko władcy arabscy, lecz również chrześcijańscy. Kiedy Alfons VII zdobył' ,Toledo (1085 r.), nazwał siebie „królem “dwóch wyznań”. Chrześcijanie i mahometanie korzystali z równych praw, tak samo żydzi.

W południowej Francji albigensów tolerowano. Uważano ich nie za wyznawców innej religii, jak mahometan, lecz za heretyków. Here­tykami nazywano odszczepieńców, a więc chrześcijan, którzy odstąpili od prawowiernej nauki Kościoła. Należy o tym pamiętać, gdyż później czarownictwo uznane zostało za przejaw herezji, herezja zaś była zbrod­nią, którego dopuścić się mogli jedynie ludzie ochrzczeni. Toteż jako czarownice palono na stosach wyłącznie chrześcijanki. Żydów i żydówki na przykład zamęczano, mordowano, wypędzano pod takim czy innym pretekstem, nigdy jednak nie wytaczano im procesów o czary. ,

Albigensi, których nazywano tak od miasta Albi w południowej Francji, byli odmianą katarów. Katarowie (od gr. katharoi) znaczyło „czyści”. Od nazwy tej wywodzi się słowo kacerz. W pojęciu katarów świat doczesny był piekłem. Pod tym względem nauka ich przypomina doktrynę manichejczyków. Mieli oni swoje gminy w Nadrenii, we Wło­szech północnych, najwięcej jednak na południu Francji. W zjeździe, który zwołali katarowie w 1167 r. do Tuluzy, -uczestniczyli delegaci z bliskich i dalszych okolic.

Gminę waldensów założył w 1176 r. w Lyonie mieszczanin Piotr Waldo. Głosili oni, że najwyższym autorytetem dla chrześcijanina jest Biblia, a nie Kościół i jego księża.

Obu tym sektom wspólne były surowe zasady moralne i głęboka

54

pobożność, jakiej wymagały od swoich wyznawców, oraz odmowa uzna­nia papieża za władzę duchową ogółu chrześcijan. Wszystkim ruchom kacerskim, również późniejszym, o których 'będzie jeszcze mowa, przy­sparzały licznych ' zwolenników niezdrowe stosunki panujące w łonie duchowieństwa katolickiego, stosunki, które zrażały wielu wiernych i które daremnie potępiał surowo sam papież Innocenty III i inni ksią­żęta Kościoła.

Zarazem jednak papież Innocenty III (1198 -1216) już na początku swego pontyfikatu uznał za jedno z głównych swych zadań wytępienie kacerstwa szerzącego się niebezpiecznie w Prowansji. Ponieważ Inkwi­zycja jako instytucja stała jeszcze nie istniała, papież mógł liczyć tylko na władze świeckie i podburzany motłoch. Wysiłki papieskie spełzły jednak na niczym.

Papież domagał się spalenia na stosie przywódców sekt, nie żądał jednak palenia 'licznej rzeszy ich zwolenników. Chciał poprzestać na wygnaniu ich z kraju. Mienie ich miało przypaść władcom świeckim. Innocenty III wysłał do Prowansji w charakterze swoich przedstawicieli dwóch zakonników, wyposażonych w instrukcje i odpowiednie pełno­mocnictwa. Przyłączył się do nich również jako legat papieski archi­diakon Piotr z Castelnau. Jednakże większość baronów i hrabiów Pro­wansji nie chciała się dać nakłonić do wygnania swoich najbardziej pracowitych i posłusznych poddanych i wyzucia ich z posiadanej włas­ności. Prości ludzie zaś zebrani w 'kościele odpowiadali na wezwania mnichów, że swoich sąsiadów, wyznawców sekty, znają od dzieciństwa i wiedzą, jak są pobożni i jak surowych przestrzegają obyczajów. Po­twierdza to m. in. współczesny kronikarz kościelny Gulielmus de Podio Laurentii, który tak się oto uskarża:

„Zatem duch fałszu sprowadził ten nierozważny lud ze ścieżki prawdy, mamiąc go pozorami czystego i nieposzlakowanego życia”.

Zdarzało się teź często, że kaznodzieje wędrowni papieża musieli 'nawet wdawać się z kacerzami w dysputy, i to wobec licznie zgroma­dzonej publiczności. Ogółem wziąwszy, był to — patrząc z punktu wi­dzenia późniejszych inkwizytorów — początek dość nieporadny, aż wreszcie udało się podżegaczom pozyskać pomoc zbrojną możnych pa­nów, żądnych rozszerzenia swych posiadłości. — i

Nadarzyła się po temu sposobność, kiedy Rajmund Vl) hrabia Tu­luzy, najbogatszy i najmożniejszy spośród władców Prowansji, powaśnił się — jak to często w tych czasach bywało ,j=_z kilkoma baronami i toczył z nimi 'boje nad Rodanem; Piotr z Castelnau, j¡ako legat papieski, wystąpił wobec zwaśnionych stron w roli arbitra! Zaproponował, żeby wojska przeciwników Rajmunda wkroczyły do posiadłości hrabiego i rozprawiły się tam z kacerzami. Pod presją legata, który zagroził mu klątwą kościelną, i widząc, że wciąż przybywa mu teraz wrogów, hrabia Rajmund zgodził się w końcu na te warunki. Ale Piotr z Castelnau w dalszym ciągu lżył i gromił namiętnie hrabiego, ponieważ ten wciąż jeszcze starał się chronić swoich kacerskich poddanych. W toku ostrej,.

55

sprzeczki w gospodzie pewien szlachcic z orszaku hrabiego przebił mie­czem zacietrzewionego legata — bez wiedzy i zgody Rajmunda, jak daremnie zapewniał hrabia papieża.

Papież Innocenty III na wieść o zamordowaniu swego legata wydał bullę, w której obłożył klątwą hrabiego Tuluzy, i polecił zakonowi cystersów, zwanych również bernardynami, ogłosić 'krucjatę przeciw albigensom w Prowansji. Pękła wówczas tama i złowroga fala zalała kwitnącą Prowansję. 7 —

Na czele krucjaty stanęli /Arnald Amalrich, opat klasztoru bernar­dynów w Citaux, który jako nowo mianowany legat papieski był jej przywódcą duchowym, i hrabią' Szymon z Montfort jako jej dowódca wojskowy. '— .

Wojska krzyżowców stanowiły pstrą mieszaninę rycerzy i hufców rekrutujących się z różnych krajów, a liczebność ich w ciągu wielif lat wojny wahała się znacznie, gdyż wystarczyły cztery tygodnie uczestnic- . twa w wyprawie, aby uczynić zadość powinności krzyżowca i uzyskać • tym samym odpuszczenie wszystkich grzechów.

Z Francji północnej, Lotaryngii i Burgundii ruszali w drogę do pięknej i podziwianej krainy, 'która nagle wydana im została na. łup. Poszczególnym kupcom przewodzili rycerze, 'baroni, hrabiowie. Nawet z Niemiec wyruszył poczet, został jednak zatrzymany i rozbity po drodze przez hrabiego de Foix, zanim zdołał dać się we znaki ludności Pro­wansji.

Hrabia de Foix brał udział w trzeciej 'krucjacie do Ziemi Świętej. Mimo to Szymon z Montfort wtargnął również do jego posiadłości, a Arnald nałożył na niego ekskomunikę. Albowiem krzyżowcy papiescy albo „pielgrzymi”, jak chętnie nazywali ich kronikarze kościelni, nie czynili w istocie różnicy między katolikami a sekciarzami.

Panowie prowansalscy nie zjednoczyli się we wspólnym wysiłku . obronnym. Każdy oddzielnie wierzył, iż uda mu się przekonać napast­ników, że jest dobrym katolikiem. I 'każdy z osobna dał się pobić.

Wicehrabia Roger, który władał miastami Beziers i Carcassonne, również odwiedził legata, ale wszystkie jego perswazje, że nigdy nie sprzeniewierzył się kościołowi, spotkały się z odpowiedzią, że nie może liczyć na łaskę. ,-

Miasto Beziers nie mogło się długo bronić. Kiedy krzyżowcy wtar­gnęli za mury miejskie, ludność schroniła się w kościołach. W katedrze członkowie kapituły w szatach kościelnych stłoczyli się wokół ołtarza. ‘Rozbrzmiewały dzwony. Ludzi w kościołach wycięto w pień. „Wybijcie ;ich wszystkich, Pan Bóg rozpozna już swoich [czyli katolików]!” Apel ten, rzecz znamienna, miał wyjść z ust legata Arnalda. W każdym razie . działał on zgodnie z tą zasadą. W sprawozdaniu dla papieża oszacował Arnald liczbę ofiar na piętnaście tysięcy. Beziers nie miało więcej mieszkańców w czasie pokoju. Podczas wojny jednak liczne rzesze lud­ności wiejskiej szukały w jego murach schronienia.

Miasto Carcassonne odparło wiele szturmów. Roger, który tu ośo-

56

, biście dowodził obroną, nawiązał rokowania z oblegającymi. Wciąż jeszcze wierzył, że wszystko da się wyjaśnić i załagodzić, gdy tylko < stanie przed baronami i duchownymi i do nich przemówi. Dano mu list żelazny i z orszakiem trzystu rycerzy przybył do nieprzyjacielskiego obozu. Został tu jednak uwięziony wraz ze swoją świtą, wobec kacerzu bowiem nie obowiązywało dotrzymanie słowa. Wkrótce potem wice­hrabia Roger zmarł nagle w lochu. Był^-oh~wśród rycerstwa postacią bardzo popularną i łubianą, toteż z pewnością rozległyby się niebawem głosy żądające, by go uwolniono. Z ust do ust krążyły słuchy, że Rogera otruto. Papież w liście do legata Arna Ida nie ukrywał, że jest on uwa­żany za inspiratora skrytobójczego mordu.

W grodzie warownym Lavaur, który Szymon z Montfort zdobył w 1211 r. po długim oblężeniu, panią zamku, wdowę, która rzeczywiście przystała do albigensów, wrzucono do studni. Rycerzy ujętych w zamku powieszono. Potem... — lecz tu zacytujemy dosłownie kronikę pisaną przez mnicha z Veaux Cornay:

„Potem zaś pielgrzymi nasi zebrali liczną gromadę kacerzy, którzy schronili się na zamku, i spalili ich z wielkim uradowaniem (cum ingenti gaudio)”.

Wojna z albigensami obfitowała w nieopisane wręcz potworności. Czołową jej postacią był od samego początku aż do końca hrabia Szy­mon z Montfort, choć brało w niej również udział wielu innych moż­nych panów. Szymon, potomek jednego z najstarszych rodów szla­checkich Francji, wsławił się przedtem w czwartej krucjacie do Ziemi Świętej, podjętej również z inicjatywy Innocentego III. W czasie tej wyprawy krzyżowcy skąpali we krwi ludność Konstantynopola i splą­drowali tę wówczas jeszcze chrześcijańską stolicę, rabując i niszcząc nagromadzone w niej bezcenne dzieła sztuki (1204 r.). Podczas krucjaty przeciw albigensom był hrabia Szymon Montford wraz z legatem Ar- naldem duszą nie kończących się wypraw, sprawcą najpotworniejszych okrucieństw.

' Był moment w czasie tej srożącej się całe lata wojny, kiedy papież w listach pisanych z Rzymu zarzucił swemu legatowi, że najeżdża on również prowincje, do których nie przeniknęła zaraza kacerstwa, i że powoduje nim chciwość i pycha (1213 r.). Niemniej ostro w listach pisanych w tym samym czasie potępiał papież hrabiego Montfort. To niezadowolenie papieża wiązało się z interwencją króla Aragonii, Piotra, który jako suzeren i szwagier Rajmunda hrabiego Tuluzy zdecydował się, dość późno zresztą, wstawić za nim w Rzymie. Posłowie królewscy tłumaczyli papieżowi, że gorliwość o wiarę jest dla Szymona z Mont­fort tylko pretekstem, że w istocie zmierza on jedynie do pomnożenia swych posiadłości drogą nowych podbojów, że tak samo nie oszczędza katolików, jak kacerzy, że krucjatę przeciw albigensom zamienił w mor­derczą wojnę niosącą zagładę ludności Prowansji. Papież Skłonny był dać wiarę tym oskarżeniom, które potwierdzały się zresztą także z wielu innych stron. Nie zdołał jednak wymóc na zgromadzeniu bisku­

57

pów prowansalskich w Lavaur (1213 r.), by wysłuchało hrabiego' Tuluzy. Król Piotr aragoński zginął w bitwie pod Muret. Mordercza wojna to­czyła się dalej.

Napływały również do Rzymu skargi na innego wysokiego dostoj­nika kościelnego. Był nim biskup Tuluzy Foulques alias Fulco, który obok legata Arnalda odegrał szczególnie złowrogą rolę. Musiał to być człowiek zwichnięty psychicznie, jak o tym świadczy jego dość osobli­wa droga życiowa. Był on synem bogatego kupca genueńskiego i po­czątkowo nie zdradzał wcale powołania do stanu duchownego, a jako trubadur był częstym i zawsze mile widzianym gościem w wielu zam­kach, gdzie porywał publiczność namiętnym żarem swych pieśni mi­łosnych. Był żonaty i miał dwóch synów. Gdy zmarła dama jego serca, dama, którą opiewał w swych pieśniach, a którą zgodnie ze zwyczajami trubadurów nigdy nie była własna małżonka, wyrzekł się tego świata i wstąpił do zakonu cystersów. Żonę i dzieci oddał również do klasz­toru. I odtąd tworzył pełne egzaltacji pieśni ku czci Przenajświętszej Dziewicy.

Były trubadur wyróżnił się w krucjacie przeciw albigensom jako jeden z najbardziej bezlitosnych podżegaczy. Swoim zaciekłym fana­tyzmem nadawał ton w kręgu biskupów Prowansji. Na czwartym sobo­rze lateraneńskim w Rzymie (1215 r.) dały się słyszeć głosy mówiące

1. winie i odpowiedzialności biskupa Foulques i o ponad dziesięciu tysiącach wiernych należących do jego owczarni, których zgładził. Na soborze tym postanowiono zaniechać propagowania krucjaty przeciw albigensom. Mimo to jednak hrabia Szymon z Montfort kontynuował wojnę na czele swoich hufców.

Rajmund hrabia Tuluzy daremnie starał się słowem i czynem do­starczyć dowodów, które by przekonały jego adwersarzy, że jest kato­likiem wiernym papieżowi. Odczuwał dotkliwie brzemię klątwy kościel­nej. Natomiast hrabiego Montfort, krwawego najeźdźcę, nie przerażała groźba ekskomuniki, nie okazywał on bynajmniej posłuszeństwa kościo­łowi katolickiemu i jego głowie. _s

Wyszło to na jaw, kiedy obaj żądni władzy i pozbawieni skrupułów przywódcy, Szymon z Montfort i Arnald, powaśnili się przy podziale łupów. Opat Arnald został w tym czasie arcybiskupem Narbopny

1. rościł sobie również pretensje do sprawowania świeckiej władzy nad miastem. Hrabia Montfort natomiast żądał tej władzy dla siebie. Arcy­biskup Arnald w walce z Szymonem z Montfort użył tego samego środka, którym posłużył się przedtem przeciw Rajmundowi. Obłożył interdyktem, czyli zakazem odprawiania nabożeństw, wszystkie kościoły Narbonny. Ale w stosunku do Szymona środek ten okazał się niesku­teczny, hrabia wcale się interdyktem nie przejął. Daremnie odwoływał się Arnald do nowego papieża, bowiem Innocenty III zmarł na krótko przedtem (1216 r.).

Nie mogło być mowy o przywróceniu pokoju, dopóki trwały okrutne rządy Szymona z Montfort. Tuluza ponownie przyjęła w swoje mury

58

hrabiego Rajmunda i wojsko, które ze sobą przyprowadził. Szymon z Montfort wyruszył śpiesznie na czele swoich oddziałów, by .odbić miasto. Oblężenie trwało już dziewięć miesięcy, kiedy kamień wy­rzucony z katapulty zmiażdżył mu głowę <1218 r.). Wprawdzie syn ' jego przejął niezwłocznie dowództwo nad oblegającymi, ale w wojsku ¹ krzyżowców zapanowało rozprzężenie, poszczególne hufce jeden za dru­gim wycofywały się z walki. Śmierć tego jednego złowieszczego czło­wieka położyła kres wojnie.

Możny sąsiad północny, 'król Francji, przez wszystkie te lata po­wstrzymywał się od interwencji. Ani się nie dał namówić do udziału w krucjacie, ani nie przyszedł nieszczęśliwej krainie z pomocą. W osta­tecznym rozrachunku wydarzenia w Prowansji przyczyniły się wydat­nie do wzrostu potęgi królestwa Francji. Także w dziedzinie kultury punkt ciężkości przesuwał się coraz bardziej na północ, do Paryża.

Bezpośrednim następstwem krucjaty przeciw albigensom było po­wołanie do życia Inkwizycji jako instytucji stałej, podległej wyłącz- ? nie papieżowi. Inkwizycja znaczy tyle samo co dochodzenie, badanie. {j Rozumiano przez to wykrywanie i ściganie heretyków, kacerzy. Papież | Innocenty III powierzył biskupom powoływanie inkwizytorów w przy-1 padku doraźnej potrzeby. Grzegorz IX, jego następca na stolcu Pio-« trowym, uniezależnił inkwizytorów od biskupów. Urzędowali teraz stale i nie mieli nad sobą nikogo poza papieżem. Grzegorz IX wydał szczegółowe przepisy normujące postępowanie Inkwizycji i nadał jej szerokie uprawnienia, aby mogła skuteczniej niż dotąd zwalczać herezję.

Inkwizycji papieskiej potrzebne było „świeckie ramię”, pomoc, i współdziałanie władz świeckich. Pomoc tę ofiarował papieżowi cesarz | Fryderyk II. Ogłosił on liczne dekrety, 'które nakładały na organa 4 władzy obowiązek ochrony inkwizytorów i udzielenia im pomocy oraz g nakazywały ściganie heretyków również przez państwo, a więc sądzę- | nie ich także w oparciu o prawo świeckie. |

Cesarz ten, z domu Sztaufów, uchodził za wolnomyśliciela. W rzą­dach nad Królestwem Sycylijskim, które pozostawało pod panowaniem Sztaufów, przejawiał on w sprawach wiary ogromną tolerancję. Na jego dworze w Palermo przebywali uczeni chrześcijańscy, arabscy i żydowscy. Łączyły ich więzi zażyłej przyjaźni, pozostawali też w bli­skich! stosunkach z cesarzem. Jeżeli Fryderyk II udzielił papieżowi poparcia współdziałając z nim na rzecz umocnienia Inkwizycji, to z pewnością nie powodowała nim gorliwość religijna. Sztauf podejmu­jąc ten krok kierował się niewątpliwie pobudkami politycznymi, był , to zapewne z jego strony gest pojednawczy, mający zapoczątkować upragnioną pauzę w długiej, zaciekłej walce o władzę, jaką cesarz i papież toczyli ze sobą we Włoszech, walce, której towarzyszyły klątwy kościelne i przemoc zbrojna. Zresztą stronnicy Fryderyka II skwapli­wie czynili w miastach włoskich użytek z postępowania inkwizycyj- nego, gnębiąc zwolenników wrogiego cesarzowi i sprzymierzonego z pa­pieżem stronnictwa Welfów.

59 '

Intrygi i waśnie możnych tego świata zawsze potem wywierały ! decydujący wpływ na poczynania Inkwizycji i kształtowanie się jej | dziejów.

' Najdotkliwiej ucierpiało południe Francji. Procesy kacerzy prowa­dzone przez nowo powstałą Inkwizycję dały się tu szczególnie we znaki. Nawiedziły one również niektóre okolice Włoch północnych. W obu tych krainach dochodziło tu i ówdzie do rozruchów, do po­wstań ludowych, gdzieniegdzie udało się ludności przepędzić na krótko inkwizytorów, kilku z nich zostało zamordowanych. Były to jednak daremne próby samoobrony.

Generalnym inkwizytorem Rzeszy Niemieckiej mianował Grze­gorz IX Konrada z Marburga, srogiego spowiednika małżonki landgrafa turyngskiego, św. Elżbiety. Konrad przemierzał wzdłuż i wszerz całą Alzację i Nadrenię, polując wszędzie na kacerzy i siejąc grozę ol^rut- nymi metodami, jakimi wymuszał na niewinnych ludziach przyznanie się do winy. Arcybiskup Moguncji z oburzeniem donosił papieżowi, iż inkwizytor potrafił do tego stopnia zastraszyć oskarżonych, 'że aby ratować życie, oskarżali o wspólnictwo jak najbardziej czcigodne i nie­poszlakowane osoby, które Konrad wymieniał jako podejrzane.

j W 1233 r. inkwizytor wyruszył z Moguncji do Paderbornu. Na pustkowiu pod Marburgiem dopadło go kilku rozjuszonych rycerzy. Konrad zginął na miejscu. Nie znalazł się następca na jego miejsce. Inkwizycja papieska nie zdołała zapuścić w Rzeszy trwałych korzeni. Dopiero po upływie przeszło dwustu pięćdziesięciu lat, kiedy rozpo­częły się procesy czarownic, przystąpiła ona ponownie do natarcia w Niemczech.

W Niemczech północnych trwała jeszcze krucjata przeciw sztedyn- gom, kiedy śmierć Konrada z Marburga położyła kres inkwizycji i pro­cesom kacerzy w Rzeszy Niemieckiej. Sztedyngowie byli to wolni chłopi fryzyjscy osiadli nad dolną Wezerą. Bronili oni praw swej małej, nie­zawisłej republiki przed możnymi sąsiadami. Arcybiskup Bremy, Ger­hard II, zażądał, by sztedyngowie zobowiązali się do pewnych powin­ności! Przede wszystkim, by uiszczali mu dziesięcinę ze swojej roli. Poprzednicy Gerharda niejednokrotnie już usiłowali to na nich wy­musić, ale wszystkie ich próby kończyły się niepowodzeniem. Arcy­biskup wszedł więc w porozumienie z kilkoma sąsiednimi książętami i dokonał zbrojnego najazdu, natrafił jednak na zacięty opór dzielnych chłopów i zmuszony został do odwrotu.

Wówczas arcybiskup zwrócił się o pomoc do papieża. Grzegorz IX nie odmówił mu poparcia. Polecił on biskupom Minden, Lubeki i Ratze- burga, by wezwali do krucjaty przeciw krnąbrnym sztedyngom, którzy nie tylko odmówili ustanowionej przez Boga dziesięciny, ale ponadto mieli się jeszcze dopuścić innych herezji (1232 r.). Nieprzeliczone rzesze wiernych zaciągnęły się do wojska krzyżowców. W bitwie pod Alte­nesch sztedyngowie ulegli przewadze liczebnej najeźdźców (1234 r.). Ci, którzy ocaleli z pogromu, zaprzysięgli posłuszeństwo arcybiskupowi

60

Bremy i zobowiązali się do opłacania daniny. Wówczas zdjęta z nich została klątwa kościelna. O herezji nie było Już mowy.

W ciągu XIII stulecia zaczęła się wykształcać w Europie opinia pu­bliczna. W pewnych kwestiach skrystalizowała się tak dalcco, /.«• papież Grzegorz X uznał za stosowne przeprowadzić badania ujawnia­jących się poglądów i postaw (1270 r.). Ze wszystkich stron rozlegały się śmiało głosy ostro potępiające wyprawy zbrojne podejmowane prze­ciw chrześcijanom. Wypowiadano się w ogóle przeciw wyprawom krzy­żowym, również przeciw autentycznym krucjatom mającym na celu zdobycie Ziemi Świętej. Już w 1251 r. napływały doniesienia z Francji, mówiące o tym, że mnichów nawołujących do krucjaty lżono i prze­pędzano. Nie pomogły więc zabiegi Innocentego III, który swego czasu zapewnił dyspensę już za samo słuchanie kazań wzywających do oswo­bodzenia Ziemi Świętej. Kiedy na domiar siódma wyprawa krzyżowa skończyła się na tym, że król francuski, Ludwik IX Święty, z dużą częścią swego wojska padł w Tunisie ofiarą epidemii (1270 r.), wówczas wszelkie dalsze nawoływanie do krucjat stało się wręcz niemożliwe. Papieża ostrzeżono, że mogłoby się ono spotkać ze stanowczym sprze­ciwem.

To ostrzeżenie właśnie skłoniło papieża Grzegorza X do przedsię­wzięcia szeroko zakrojonych badań opinii ludzi wszelkiego stanu, co było dla ówczesnej Europy rzeczą bezprecedensową. Badania podjęte w 1270 r. trwały kilka lat. Papiescy mężowie zaufania z godną po­dziwu otwartością relacjonowali w szczegółowych memoriałach wszyst­ko, co posłyszeli w rozmowach, jakie prowadzili. Uderza również szcze­rość, z jpką indagowane osoby wypowiadały swoje opinie.

(Historyk amerykański Palmer A. Throop miał dostęp do przecho­wywanych w Watykanie dokumentów; poniższe informacje zaczerpnięte są z jego książki Cristicism. of the Crusade, Amsterdam b. d.)

*' We Francji, gdzie zrodziła się idea krucjat, deklarowano bez osłonek, że można służyć Panu Bogu w swoim kraju, że nie przystoi prawemu człowiekowi porzucać dla żądzy przygód żony i dziecka. W zarazie morowej, która zdziesiątkowała hufce krzyżowe Ludwika Świętego i pochłonęła życie samego króla, dopatrywano się znaku Bożego, do­wodu, że Najwyższy nie życzy sobie wypraw krzyżowych. Wielu księży zgłaszało wątpliwości natury religijnej. Obowiązek nakazuje nawracać niewiernych, ale nie każe ich tępić. Ze słów wielu mieszczan wyni­kało, że uczestnicy wypraw krzyżowych nie cieszą się dobrą sławą. Nazywano ich grzesznikami, widząc w nich przestępców, którzy sku­szeni dyspensą związaną z udziałem w krucjacie liczyli, że unikną kary za swoje przewinienia. Uczciwi, pracowici ludzie wstydzili się stawać pod znakiem 'krzyża, by się nie narazić na pomówienie, że rów­nież są grzesznikami zasługującymi na karę. W wielu rozmowach wypo­minano zburzenie Konstantynopola przez krzyżowców i okrucieństwa wojny z albigensami.

61

Skrupulatne sprawozdania z tych rozmów przesyłano do Rzymu.- Pod ich wpływem Grzegorz X odstąpił od zamiaru ogłoszenia nowej krucjaty do Ziemi Świętej. Nie podejmowano też później wypraw krzyżowych ani przeciw niewiernym, ani przeciw kacerzom.

\ Inkwizycja wydawała się bardziej skutecznym środkiem do zwal- i czania herezji. Ale i ten środek okazał się obosieczny, i W procesie templariuszy, oskarżonych na początku następnego stu- ‘ lecia o herezję, zdołał ¡król Francji przy współdziałaniu Inkwizycji pod- ' ważyć pozycję papieża. Rycerski zakon duchowny templariuszy podlegał papieżowi. Król Filip Piękny (Filip IV) zmierzając do likwidacji za­konu oddał braci w ręce zależnych od siebie inkwizytorów, którzy wzięli ich na tortury, a następnie spalili na stosie jako kacerzy. Proces oparty na absurdalnych oskarżeniach i odznaczający się nieludzkim okrucieństwem ciągnął się od 1307 do 1313 r. f

Zakon templariuszy został założony w Jerozolimie dla obrony piel­grzymów udających się do Ziemi Świętej. Rycerze wstępujący w jego szeregi składali śluby zakonne. Każdy z nich z osobna w teorii nie posiadał nic oprócz swego oręża, ale wspólnota zakonna z biegiem czasu nagromadziła ogromne bogactwa. Należało do nieji wiele posiadłości, zwłaszcza we Francji i rozciągała swe zwierzchnictwo nad liczną ' rzeszą poddanych mieszczan i chłopów. Rycerze zakonni we Francji, byli przeważnie synami szlacheckimi, przez co szlachta zyskała w za­konie pewne oparcie przeciw władzy królewskiej. Być może tym tłu­maczyło się postępowanie Filipa, a może też szukał tylko wyjścia z trudności finansowych, w jakich się znalazł. W każdym razie nie fanatyzm religijny był motywem jego działania.

Król ten przez długie lata znajdował się w ostrym konflikcie z pa­pieżem, który w bullach swych głosił, że autorytet papieża również w sprawach świeckich ma wyższość nad władzą królewską. Filip w od­powiedzi napiętnował tę doktrynę papieską jako herezję i równie mało przejął się ‘klątwą, którą Bonifacy obłożył jego i rodzinę królewską, jak swego czasu hrabia Montfort, który zignorował interdykt arcy­biskupi. Bonifacy zmarł w 1303 r. Król chciał, by sobór już pośmiertnie uznał go za heretyka, czym zresztą wielokrotnie odgrażał mu się za życia. Filip był gotów w razie potrzeby utworzyć we Francji Kościół krajowy niezależny od Rzymu.

1

Kolegium kardynałów w Rzymie usiłowało doprowadzić w końcu
do kompromisu i wybrało papieżem francuskiego biskupa, który przy-
brał imię Klemensa V (1305 r.). Papież ten, zanim jeszcze został wy-

I brany, zobowiązał się pod przysięgą do wierności królowi. Przeniósł
ion siedzibę papieską z Rzymu do Awinionu. Tak to zapoczątkowana
jzostała „babilońska niewola papieży” i ich rosnąca zależność od króla
'Francji.

Wówczas to — za zgodą Klemensa V — rozpoczął się proces inkwi- zycyjny przeciw templariuszom. Braci poddawano torturom i zmuszano ich do przyznania się, że oddają się bałwochwalstwu czcząc bożka

62

^imieniem Bafomct, że na znak hołdu całują swoich przełożonych w tyłek ' albo inne nieprzystojne miejsce, że na potajemnych schadzkach upra- i- wiają wyuzdane orgie i składają ślubowanie jako uczestnicy szatań- .skiego spisku przeciw światu.

Wielu braci z biegiem lat zmarło w nędzy, część dokonała żywota : ’ w więzieniach. Innych zamęczono na śmierć torturami. Tych zaś, którzy odwołali później wymuszone na torturach zeznania, spalono w Paryżu żywcem na stosie. Taki los spotkał pięćdziesięciu siedmiu templariuszy, wśród nich wielkiego mistrza zakonu Jacques’a de MoSay (1313 r.).

Większą część licznych posiadłości Zakonu we Francji, stanowią­cych wolną od danin własność kościelną, zagarnął król. Klemens V ogłosił kasatę zakonu.

Papież przeżył wielkiego mistrza templariuszy zaledwie o kilka mie­sięcy. W pół roku później zmarł nagle w sile wieku król Filip Piękny.

Wśród ludu szeptano, że wielki mistrz templariuszy miał pod adre- *sem papieża i króla rzucić z płonącego stosu zapowiedź, że spotkają się niebawem przed Sądem Bożym.

Historia templariuszy przystrojona została w szatę osobliwej legen­dy, która do dnia dzisiejszego utrzymuje się w pewnych kołach. Le­genda ta głosi, że zakon mając swą pierwotną siedzibę w Palestynie posiadł jakoby znajomość nauk tajemnych Wschodu i że bracia osią­gnęli wyższe stopnie mistycznego wtajemniczenia. Jest to jednak czysta fantazja. Nigdy na przykład nie snuto takich przypuszczeń o zakonie joannitów, który miał jeszcze bliższe powiązania z Bliskim Wschodem. Dochodzenia i badania, którym na żądanie papieża poddawano tem­plariuszy w innych krajach, nic podobnego nie ujawniły. Jedynie w wielkim procesie paryskim pomówiono braci ’o heretyckie praktyki tajemne. W rzeczywistości jednak, jak to wynika z obszernych akt , procesu templariuszy w Paryżu, oskarżenia wysunięte przeciw braciom francuskim nie dotyczyły rzekomego uprawiania nauk mistycznych, lècz były oparte wyłącznie na dobrze znanych obłędnych urojeniach, które wylęgły się w łonie samej Inkwizycji, gdy zajmowała się tro­pieniem kacerzy na południu Francji.

Królowie francuscy nie mogli dopuścić do rozpanoszenia się Inkwi­zycji papieskiej. Już Ludwik Święty wydał zarządzenia ograniczające jej działalność. To samo uczynił Filip Piękny. Co więcej, mimo że sam posłużył się Inkwizycją, aby zniszczyć zakon templariuszy, kazał na­wet uwolnić z lochów jej więźniów w Prowansji. Była to jednak dla umęczonej Prowansji tylko krótkotrwała pauza.

Papież Jan XXII był Francuzem z południa. Przepełniał go po­tworny strach przed czarną magią. Już wkrótce po wstąpieniu na tron papieski (1316 r.) kazał spalić na stosie biskupa swego miasta rodzin­nego Cahors, którego pomawiał o to, że szykuje za pomocą magii za­mach na życie jego i kilku kardynałów. Podobne podejrzenia żywił • wobec dostojników kościelnych i świeckich ze swego najbliższego oto­czenia w Awinionie, między innymi wobec swego lekarza przybocznego.

63

Kazał więc ich wziąć na tortury i stracić. W orędziach i przestrogach, które aż do swojej śmierci (1334 r.) bezustannie ogłaszał,. nawoływał inkwizytorów działających w miastach południowej Francji, by tropili i tępili bezlitośnie czarownictwo, które, jak twierdził, z reguły idzie w parze z herezją. Głośno było również w tych czasach o skrytobój­czych zamachach magicznych na dworze królewskim. Ale i w tych przypadkach podejrzenia kierowały się zazwyczaj przeciw jednostkom. Czasem oskarżenie o skrytobójczą magię było tylko pretekstem do usu­nięcia z drogi niewygodnego dwora'ka.

Kiedy wkrótce po spaleniu na stosie wielkiego mistrza templariu­szy śmierć zaskoczyła Filipa Pięknego, wytoczono proces o czary jego .mistrzowi, Enguerrandowi de Marigny, oskarżając go o to, że za po­mocą czarnej magii pozbawił życia swego krôlèwskiego pana. De Ma-' rigny zawisł na szubienicy. i

W niektórych wypadkach pewne dane przemawiają za tym, że spi­skowcy rzeczywiście usiłowali spowodować śmierć za pomocą czarów. Takie wrażenie budzą na przykład relacje z procesu wytoczonego w 1333 r. hrabiemu d’Artois. Procesem kierował osobiście król Filip VI, z domu Walezjuszy, który wstąpił na tron francuski po rychłym wy­marciu synów Filipa Pięknego. Król ten oskarżył hrabiego Roberta d’Artois o to, że polecił on pewnemu mnichowi ochrzcić dwie kukły z wosku, aby w ten sposób dokonać skrytobójczego zamachu magicz­nego na następcę tronu i królową. Jedną z popleczniczek hrabiego spa­lono na stosie. Sam hrabia uszedł do Anglii, której król wysuwał rosz­czenia do tronu francuskiego. Mogły się więc za tym urojonym czy autentycznym zamachem magicznym kryć polityczne cele. Nadciągała wojna stuletnia między Anglią a Francją.

Proces na dworze królewskim nie doprowadził bynajmniej do roz­panoszenia się Inkwizycji w północnych prowincjach Francji. Nato­miast na południu inkwizytorzy zagrzewani przez papieża mieli pełną swobodę działania. Ich obłędne idee prześladowcze nie ograniczały się do tropienia skrytobójstw magicznych dokonywanych na poszczegól­nych osobach. W ich oczach krąg kacerskich sekt czarowniczych przy­bierał wręcz fantastyczne rozmiary, pomawiali kacerzy o najdzik­sze bezeceństwa, o najpotworniejsze obrzędy sataniczne kulminujące w wyuzdanych orgiach.

Urojony obraz sabatu czarownic, płód imaginacji doświadczonych ’ prześladowców kacerzy z południowej Francji, rozpowszechnił się już ^! w tych czasach, jiak o tym świadczą oskarżenia przeciw templariuszom. Wszedł do historii sądownictwa w związku z wielkim procesem, który toczył się w 1335 r. w Tuluzie i w którym przed sądem inkwizycyjnym stanęło sześćdziesięcioro troje mężczyzn i kobiet oskarżonych o herezję. Musieli oni przyznać, że wzlatywali na wierzchołki gór w Pirenejach, że modlili się tam do szatana, który ukazywał się im w postaci czar­nego kozła, że uprawiali rozpustę, parali się z czartami i pożerali nie­mowlęta. Zakazane było przy tym na tych ucztach piekielnych używa-

64

gnie soli. W innym procesie, który odbył się nieco później (1353 r.)

P' również w Tuluzie, po raz pierwszy wspomina się o korowodzie diabel- i; skim, w którym uczestniczą ochoczo biesiadnicy szatana.

Procesy kacerzy miały pod jednym względem nieco łagodniejszy i charakter niż późniejsze procesy czarownic. Gdy grzesznicy okazywali | skruchę, poprzestawano na karach więzienia. W pierwszym z wspomnia- ; nych procesów w Tuluzie wydano tylko osiem wyroków śmierci. Jede- | nastu oskarżonych skazano na dożywotnie więzienie, czterdziestu czte- - rech na dwadzieścia lat wieży. Jednakże w latach 1320-1350 spalono ; na stosie w Carcassonne dwieście, a w Tuluzie czterysta osób. Sta- /

; nówiło to w jednym mieście połowę, w drugim dwie trzecie oskarżo- W ; nych. Mienie ich przypadało inkwizytorom; pewna jego część ulegała-$ i konfiskacie na rzecz korony. [<*'/

Podczas gdy szalejąca na południu Francji Inkwizycja ścigała w ten j sposób nie istniejącą w rzeczywistości sektę czarowniczą, a ofiarą pro-

• cesów o herezję padało mnóstwo niewinnych ludzi, w Niemczech po- : jawiały się autentyczne ruchy kacerskie występujące przeciw Kościo-

• łowi i duchowieństwu oraz przeciw ustanowionemu porządkowi.

Jeden z takich ruchów wywrotowych stanowili biczownicy, zwani , inaczej flagelantami. Sfanatyzowane gromady ich przeciągały od miasta do miasta przez całe Niemcy, od Austrii po Flandrię (1348 r.). Biczo­wali się do krwi i nawoływali ludzi do pokuty, aby ułagodzić gniew : Boży, gdyż nie znana dotąd zaraza morowa, czarna śmierć, epidemia dżumy nawiedziła Europę. Chorzy umierali masowo. Wyginęła wów-

• czas więcej niż jedna trzecia ludności Europy. (Według bardzo ostroż- | nych szacunków G. G. Coultona w The Black Death, London 1929.)

Żydów oskarżono o zatruwanie studni i szerzenie przez to zarazy. Mordowano ich nie oszczędzając kobiet i dzieci. Wyrżnięto w pień po-

• nad trzysta gmin żydowskich. Biczownicy łamali opór miast, które usi- _L łowały bronić swoich żydowskich mieszkańców. Szeregi ich rosły szybko, i a publiczne biczowanie się wywierało głębokie wrażenie na udręczonej, i przejętej śmiertelnym strachem ludności. Głosili, że objawił się im ^: Anioł ‘i że on to przykazał biczować się na znak pokuty. Zerwali z Ko­ściołem, nie uznawali spowiedzi, odpustów ani mszy żałobnych, ata-

r kowali gwałtownie papieża i wysuwali groźne żądania pod adresem władz świeckich. Byli bojownikami rewolucji religijnej i społecznej, nie cofającymi się przed użyciem przemocy.

Papież Klemens VI wydał w Awinionie bullę, w której zakazał ; biczowniczych wędrówek i wezwał władze do położenia im kresu.

Przedtem już kilka miast zamknęło swe bramy przed biczownikami.

' Na rozkaz książąt burgrabiowie i sołtysi chwytali tu i ówdzie poszcze- gólnych prowodyrów i wieszali ich lub ścinali im głowy. Mało zresztą i zachowało się źródłowych relacji. (Bliższe szczegóły znaleźć można i, w książce R. Iioenigera: Der Schwarze Tod in Deutschland, Berlin : 1882.) W każdym razie odnosi się wrażenie, że flagelanci nie stawiali p nigdzie poważniejszego oporu. Ich ekstatyczny ruch równie nagle

5 — Czarownice

65’

i szybko został przez zjednoczone władze kościelne i świeckie zdławiony (1350 r.), jak nagle się zrodził i szybko rozszerzył.

Inaczej natomiast, bo w sposób prawdziwie humanitarny, uporano się z fanatyczną ekstazą tancerzy, którzy pojiawili się w niedługi czas potem. Księża, którzy potrafili tego dokonać, wykazali swoim rozważ­nym postępowaniem, jak dalece górują moralnie nad okrutnymi inkwi­zytorami, i zapewne byli tej swojej przewagi świadomi.

Sekta tancerzy, zwanych także tancerzami św. Jana lub tancerzami św. Wita, również pojawiła się nagle i szybko znalazła licznych wy­znawców. Adepci jej nienawidzili kleru i często zakłócali nabożeństwa. Do sekty należeli mężczyźni i kobiety. Całe gromady ich wyruszyły latem 1374 r. z Akwizgranu do Holandii i Flandrii, część zaś powędro­wała jeszcze dalej, do Francji.

Ich ekstaza religijna- przejawiała się w dzikim szale tańca, lfióry ogarniał pospołu mężczyzn i kobiety. Był to tak zwany taniec św. Wita. W tańcu tym zdawało się tancerzom, że niebo otwiera się przed ich oczami, że widzą Boga. Obłędne widowisko oddziaływało odurzająco na tłumy widzów. Udzielało się im szaleństwo tańca.

Tancerze zarzucali księżom, że prowadzą niemoralny tryb życia i że wielu z nich nie zna nawet łaciny. Podobne skargi dawały się sły­szeć już od dawna, zarówno w wyższych warstwach, jak i wśród ludu. Sekta tancerzy wyciągnęła jednak z tego wniosek, że księża, którzy grzeszą i nic nie umieją, nie są godni udzielania sakramentów. Chrzest przez nich dokonany jest nieskuteczny, nie chroni bowiem przed demo­nami. Dlatego właśnie tylu ludzi jiest opętanych przez diabła.

¡Pewnego dnia w Herstal pod Leodium zgromadził się wielki tłum mężczyzn i kobiet należących do sekty. Ich rozgorączkowane umysły opanowało obłędne urojenie, że świat zagrożony jest spiskiem szatań­skim. Czyż nie było to rzeczą zastanawiającą, że czarty występowały dotąd tylko w ubogich, w maluczkich? Otóż teraz, jak wyjawił jeden z diabłów, zamierzają oni opętać również ludzi bogatych i szanowa­nych, a ponadto całe duchowieństwo Leodium. Dlatego właśnie horda tancerzy sprzysięgła się, że w dniu Wszystkich Świętych dokona napadu na Leodium i wymorduje wszystkich księży.

O tym szaleńczym planie dowiedziało się kilku statecznych mięsz- czan. Schwytali oni jednego z prowodyrów i zawlekli go w Leodium do księdza, niejakiego Lodewyka Love’a (w innej kronice Symon Love). Ksiądz zrozumiał od razu, że człowiek, -który knuje tak obłędną zbro­dnię, musi być opętany przez diabła. Przystąpił tedy niezwłocznie do wypędzania demona. Założył w tym celu opętanemu stułę na szyi, odczytał stosowne ustępy z Ewangelii św. Jana i nie zaniedbał niczego, co przewiduje przepisowy egzorcyzm i dzięki czemu demon zmuszony jest opuścić ciało opętanego i powiadomić o tym przez jego usta egzorcystę.

Ciężki kamień musiał spaść z serca hultajowi, którego trzymały krzepkie ręce mieszczan, gdy spostrzegł, do czego ksiądz zmierza. Do-

66

P myślił się od razu, że nie zostanie oddany w ręce pachołków, sądowych. Nietrudno więc zrozumieć, że skwapliwie pozwolił diabłu się wynieść , i zachował się jak potulny pacjent, wdzięczny za uzdrowienie, po czym mógł sobie pójść przez nikogo nie zatrzymywany.

Ksiądz Love dał przykład innym księżom. W licznych kościołach miasta skutecznie wypędzono diabła.

Na wieść o tym ludność okolicznych miasteczek wyzbyła się para- ; liżującego lęku przed ekstatyczną sektą. Zwolenników jej chwytano i sprowadzano do Leodium, gdzie zaprawieni już w egzorcyzmach księ­ża szytoko i sprawnie przepędzali z nich diabła.

„Potrafili oni wszyscy zdziałać to samo, bez różnicy czy byli to dobrzy księża, czy źli”, zauważa dziekan z Tonger Radulphus de Rico (zm. 1403 r.) w swojej kronice, dodając komentarz, że Bóg chciał w ten sposób wykazać, iż chrzest udzielony przez księży niegodnych tego miana jest nie mniej skuteczny niż gdy udzielą go księża znani z pra­wości i cnoty. I kronikarz podnosi z satysfakcją, że Pan Bóg wziął zarazem w obronę księży świeckich przeciw oszczercom, gdyż właśnie księżom świeckim, a nie mnichom użyczył mocy wypędzania diabłów (tekst dosłowny u P. Frederique, Geschiedenis der Inquisitie in de Nederlanden..., tom II, Gandawa 1897).

Postępowanie wypróbowane w Leodium zastosowano niebawem rów­nież w Akwizgranie. Dzięki tym zabiegom epidemiczny szał tańca wygasł dosyć szybko. Gdy w ciągu następnych trzech, czterech lat wyławiano jeszcze tu i ówdzie pojedynczych zapóźnionych wyznaw­ców heretyckiej sekty, odstawiano ich niezwłocznie do Leodium lub Akwizgranu, gdzie księża uwalniali ich od demonów.

Diabły przepędzano nie wyrządzając ludziom'krzywdy.

O wkroczeniu Inkwizycji papieskiej nie było mowy, nikt nie wy­suwał takich sugestii. W odczuciu powszechnym Inkwizycja była wciąż jeszcze jakimś wyizolowanym obcym ciałem. Szeroką działalność zdo­łała ona rozwinąć tylko na południu Francji, gdzie przybrała charakter instytucji stałej, oraz przez jakiś czas w kilku miejscowościach Włoch północnych. Procesy inkwizycyjne przeciw głosicielom heretyckich po­glądów zdarzały się również w innych krajach, ale nie pociągały za sobą masowych prześladowań.

Tak kształtowała się sytuacja jeszcze w pierwszej połowie XV stu­lecia.

Najgłośniejszym procesem o herezję był w tych czasach proces Dziewicy Orleańskiej (1431 r.). Niesłusznie zwykło się ten proces na­zywać procesem o czary. Francja północna nie znała jeszcze w tym okresie autentycznych procesów czarownic. Oskarżenie i wyrok w pro­cesie Joanny d’Arc opierały się na zarzucie herezji, której dopatrywano się w tym, że Joanna uparcie odmawiała uznania Kościoła za autorytet najwyższy. Dla niej wyższym jeszcze autorytetem były głosy niebiań- . skie, które słyszała.

Jest rzeczą znamienną, że w procesie Joanny d’Arc sąd kategorycz-

67

nie odmówił zgody na zastosowanie tortur, nie chciał bowiem, jak oświadczył uzasadniając odmowę, narazić się na potępienie, że wymu­szano na oskarżonej nieprawdziwe zeznania. Zawarty w pierwotnym akcie oskarżenia zarzut, że heretyczka Joanna jest ponadto czarownicą i wiedźmą, został przez sąd z miejsca odrzucony. A jednak sędziowie w pełni zasłużyli sobie na wyrok, jaki wydali na nich potomni, gdyż okrutna śmierć „świętej Joanny” na stosie była w rzeczywistości mor­derstwem sądowym dokonanym z przyczyn natury politycznej.

Działo się to w czasie trwającej przeszło sto lat wojny między Anglią i Francją. Anglicy okupowali całe połacie Francji, znaleźli, sprzymierzeńców w Burgundczykach, wielu Francuzów stało również po ich stronie.

Joanna została wzięta do niewoli przez rycerza burgundzldego w bitwie pod Compiögne w maju 1430 r. Burgundczycy wydali za dziesięć tysięcy franków Anglikom, których mężem zaufania był Fran­cuz Pierre Cauchon, biskup Beauvais. Targi trwały pół roku. Daremnie żądał generalny inkwizytor Francji, by Joannę przekazano w jego ręce. Nie chciał nic za to zapłacić i musiał zadowolić się tym, że 'biskup Beauvais dopuścił do udziału w procesie inkwizytora Jeana Lemaitre’a.

Joanny nie przeprowadzono jednak do biskupiego więzienia, lecz Anglicy trzymali ją w ścisłym odosobnieniu w wieży zamku w Rouen. A kiedy biskup Beauvais i inkwizytor Jean Lemaitre 30 maja 1431 r. ogłosili wyrok sądu duchownego, który wyłączał Joannę z grona wier­nych i, jak to było w takich przypadkach przyjęte, przekazywał ją sądom świeckim, funkcjię sądu świeckiego przejęła angielska armia okupacyjna, która zgotowała swej przeciwniczce, dwudziestoletniej Joannie, okrutną, wyrafinowanie powolną śmierć na stosie. Gdy szła w swą ostatnią drogę, wciśnięto jej na głowę hańbiący kaptur ska­zańca, na którym widniały słowa: „Niepoprawna heretyczka, odstęp- czyni wiary, bałwochwalnica”.

Akta procesu Joanny d’Arc zachowały się w komplecie. Opubliko­wano je w 1841 r. Z przewlekłych przesłuchań, jakim ją poddawano, przytoczymy następujący fragment. Jest w nim mowa o św. Michale, św. Katarzynie i św. Małgorzacie, którzy — jak o tym Joanna była święcie przekonana — ukazywali się jej wielokrotnie i których głosy słyszała. W związku z tym zadano Joannie następujące pytanie:

„Czy św. Małgorzata mówi po angielsku?”

„Dlaczegóż by miała mówić po angielsku — odpowiada Joanna — nie należy ona przecież do angielskiego stronnictwa!”

Padają dalsze pytania:

„Czy Bóg nienawidzi Anglików?”

Odpowiedź Joanny:

„Nie -wiem, czy Bóg kocha, czy nienawidzi Anglików. Ani też nie wiem, co zamierza uczynić z ich duszami. Wiem jeno, że przepędzą ich z Francji, wszystkich prócz tych, co muszą tu zginąć”.

Przepowiednia ta spełniła się po dwudziestu dwóch latach. Wkrótce

68

. też wznowiono postępowanie sądowe i odbył się drugi proces, który przyniósł zadośćuczynienie zwycięskim Francuzom. 'Proces ten przy­wrócił do czci pamięć Dziewicy Orleańskiej i okrył hańbą jej sędziów,

•a przede wszystkim 'biskupa i papieskiego inkwizytora, którzy wspól­nie przewodniczyli sądowi <1456 r.). Matka Joanny dożyła tego dnia.

I tym razem wyrok wydany został przez sąd duchowny, i tym razem decydowały, motywy polityczne. Papież polecił wznowić postę­powanie sądowe, gdyż życzył tego sobie król Karol VII. Dwór kró­lewski nie podjiął swego czasu najmniejszej próby ratowania Joanny, choć miał niejedną po temu sposobność. Teraz, kiedy Karol VII umocnił swą władzę wewnątrz i na zewnątrz, zależało mu na rehabilitacji i chwale Dziewicy Orleańskiej, która w cudowny sposób ocaliła jego tron królewski.

W 1920 r. Joanna została zaliczona w poczet świętych Kościoła ka­tolickiego, a rząd francuski ogłosił ku jej czci dzień 30 maja świętem ^narodowym.

(Z ogromnej literatury poświęconej Joannie d’Arc i jej losom, jaka ukazała się w ciągu stuleci, wybijają się dwa utwory sceniczne: Dzie­wica Orleańska Schillera, który dla efektu poetyckiego odszedł znacz­nie od prawdy historycznej, i Święta Joanna Bernarda Shawa, której akcja, jeśli nie w pełni, to jednak w dużym stopniu trzyma się wy­darzeń historycznych. Przedmowa, j.aką opatrzył Shaw swą sztukę, jest małym arcydziełem sztuki dziejopisarskiej.)

W toku procesu inkwizytorzy przesłuchując Joannę zadawali jej różne podchwytliwe pytania, na przykład takie:

Czy archanioł Michał, którego Joanna obejmowała, był nagi? Czy ciało jego było ciepłe, czy zimne? Czy oskarżona tuliła się do jego ud i podbrzusza, czy też do górnej części ciała? Wszystko to zmierzało do • jednego celu: szło o to, czy Joanna obcowała cieleśnie z demonem pie­kielnym, który ukazał się jej w zwodniczej postaci. Te i tym podobne pytania dowodzą, że w głowach duchownych francuskich, którzy za­siadali w sądzie, kołatały się koncepcje demonologiczne, których auto­rami byli prowansalscy tropiciele herezji. Jednakże we Francji pół­nocnej koncepcje te nie opanowały jeszcze umysłów na tyle, aby miały wywrzeć decydujący wpływ na uzasadnienie wyroku. Niemniej jednak propaganda wychodząca z południa robiła swoje.

Na te właśnie czasy przypada wynalazek druku. Prześladowcy r herezji uzyskali w nim nowy, potężny środek oddziaływania na opinię, i

Szerzenie obłędnych idei za pomocą druku zaczęło się w krótki czas po procesie rehabilitacyjnym Dziewicy Orleańskiej. Pierwszym dru-j kowanym tekstem propagandowym, jaki pojawił się na jarmarkach, było Fortalicium fidei („Twierdza wiary”) Alfonsa de Spiny, napisanej w 1459 r. i wydrukowane w Strasburgu w 1467 r.

Książka ta wypowiadała wojnę heretykom, mahometanom i żydom, których hiszpański autor pomawiał o profanowanie hostii i mordy rytualne. Na zakończenie wypowiadał de Spina wojnę owym demonom,

69.

którym dają się omamić stare kobiety. Lud hiszpański, pisał, nazywa te kobiety „bruxae”. Jest rzeczą znamienną, że jeszcze w tych czasach autor nie umiał znaleźć powszechnie zrozumiałego słowa oznaczającego czarownicę.

Alfons de Spina był mnichem franciszkańskim, wykładał jak») pro­fesor w Salamance, został spowiednikiem króla Kastylii Jana i wreszcie biskupem. Pogląd tego hiszpańskiego fanatyka walki z czarownicami ukształtował się, jak o tym świadczy Fortalicium fidei, pod silnym wpływem inkwizytorów z południowej Francji. W odróżnieniu od in­nych tropicieli czarownic Alfons de Spina nie wierzył, że złe kobiety, mogą się przemieniać w zwierzęta. Uważał, że są to tylko omamienia, którym ulegają one pod wpływem demonów.

Ustępy z tej książki często przytaczali później w swoich dziełach wielcy prześladowcy czarownic. Ale nie były to jeszcze ich czasjt Na razie wieści o sekcie czarowników i spisku, jaki szykuje ona przeciw światu, szerzone przez propagandę tropicieli herezji, nie znajdowały jeszcze szerszego oddźwięku. Większość ludzi z dawien dawna wpraw­dzie wierzyła w istnienie złych czarownic i czarowników, ale. czło­wieka, który ściągnął na siebie podejrzenie, nie uważano za przedsta­wiciela demonicznej potęgi zagrażającej całemu światu, lecz co naj­wyżej za zło lokalne, groźne jedynie dla sąsiadów. Z takim niebez­pieczeństwem można było sobie dać radę bez rozpętywania prześladowań masowych.

A więc i teraz jeszcze — w połowie XV w. — przypadkom ujaw­nienia złych czarów nie towarzyszyła atmosfera ślepego strachu przed czarownicami. Czasem władze wkraczały z urzędu, aby usunąć niebez­pieczeństwo zagrażające danej miejscowości. Nie musiały jednak ferować wyroków śmierci, aby położyć kres praktykom kobiet lub mężczyzn, którzy mogli swymi czarami wyrządzić szkody. Przyświecała im przy tym świadomość, że postępują zgodnie z obowiązującymi od dawna pra­wami i zwyczajami.

Jak traktowano dawniej podobne sprawy, wyjaśni przykład ze Strasburga. Znaleziono tam w 1353 r. u-pewnej kobiety jakieś przed­mioty (bliżej nie opisane), które zdaniem burmistrza i rady służyły do czynienia czarów. Kobietę wygnano z miasta „na zawsze”, przy czym zagrożono jej, że jeżeli kiedykolwiek pokaże się w promieniu jednej mili od Strasburga, każą ją rzucić do rzeki i utopić.

Przekazy źródłowe, pochodzące z następnego stulecia z Bazylei, świadczą również, że osoby podejrzewane o uprawianie czarów i uwa­żane za niebezpieczne wysiedlano z miasta. Nie wszystkie jednak ska­zywano na dożywotnie wygnanie. Znane są przypadki, kiedy zadowa­lano się krótszym okresem wygnania, po którym wolno było skaza­nemu powrócić do Bazylei.

Nie było też nic niezwykłego w rozporządzeniu, jakie wydał ma­gistrat Utrechtu. W 1440 r. zrodziło się tam podejrzenie, że liczne klęski

70

żywiołowe, które nawiedziły miasto w ostatnich czasach, nie były zja­wiskiem normalnym, lecz że musiały je spowodować złe czary. W zwiqz- ku z tym magistrat polecił heroldowi obwieścić na ulicach miasta, że zakazuje czarownictwa, które jak widać rozpanoszyło się wśród miesz­kańców, i że grozi za nie kara rocznego wygnania z Utrechtu.

Można by przytoczyć wiele jeszcze przykładów na to, że stosowane tradycyjnie łagodne kary za uprawianie czarów uważano za wystar­czające jeszcze w ostatnich dziesięcioleciach przed ukazaniem się Miota na czarownice.

Nie wszystkie jednak władze miejskie postępowały tak rozważnie. W niektórych miejscowościach obłędny strach przed czarownicami skła­niał do Wydawania wyroków śmierci. Mimo wszystko jednak procesy takie należały jeszcze do rzadkości.

Doktor Johann Hartlieb, doradca i lekarz przyboczny księcia bawar­skiego Albrechta III, a przy tym człowiek żądny wiedzy, korzystał z każdej tego rodzaju okazji, aby sprawdzić działanie sił nadprzyro­dzonych, jakie przypisywano skazanym na śmierć czarownicom.

W Rzymie był on obecny na procesie śmiertelnie chorej kobiety, która przyjęła już ostatni sakrament. Wszystko wskazujie na to, że sprawa miała swe źródło w gorączkowych rojeniach jej wyobraźni. W mieście panował wówczas powszechny lęk przed kobietami i męż­czyznami, którzy zamieniali się w koty i w tej postaci mordowali dzieci. Chora kobieta miała ^;być jednym z takich kotów i w postaci kota zo­stała jakoby zraniona.

Przesłuchiwana przez sędziów, powiedziała głośno, że gdyby tylko miała swoją maść przy sobie, uleciałaby im natychmiast.

¡ „O, jakże rad byłbym widział, i nie tylko ja, ale i poniektórzy panowie spośród dworzan, że jej tę maść dosta'rczono”, wspomina dok­tor Hartlieb nie bez żalu. Eksperyment nie doszedł jednak do skutku, sprzeciwił mu się bowiem pewien pobożny człowiek, który oświadczył, że nie należy dostarczyć oskarżonej maści, „ponieważ diabeł mógłby wówczas za przyzwoleniem Bożym stać się sprawcą wielkiego zamie­szania”.

Doktor Hartlieb kończy swą relację: „Kobietę spalono, byłem tego świadkiem”.

Procesy wytaczane złym czarownicom należały w Rzymie do rzad­kości. Proces, o którym mowa, pochłonął tylko jedną ofiarę.

Ale tu i ówdzie zdarzały się także procesy zbiorowe, obejmujące większą lic2/bę oskarżonych. Nie nazywano ich jeszcze procesami o czary, były to procesy przeciw heretykom. Ta różnica co do nazwy jest bez znaczenia. Heretycy i heretyczki, stawiani przed sądem, wszyscy jako­by umieli czarować. Hartliebowi nadarzyła się w Heidelbergu sposob- ńość do przeprowadzenia eksperymentów z niewiastą, która przewo­dziła rzekomo kobietom uwikłanym w masowy proces i pomawianym o czary (1447 r.).

71

Kilka kobiet z Heidelbergu i Thalheimu spalono na stosie jako heretyczki uprawiające czary. Przedtem wymuszano na nich tortura­mi, aby ujawniły niewiastę, która była ich prowodyrką. Nieszczęśliwa czekała w lochu na stracenie.

Palatyn w Heidelbergu pozwolił Hartliebowi, który był wszak do­radcą bawarskiego księcia, odwiedzić w więzieniu skazaną na śmierć kobietę. Mógł jej też przyrzec w imieniu palatyna, że nie zostanie stracona, jeżeli spełni jego, doktora Hartlieba, życzenie. A życzył on sobie, by mu pokazała, ja'k się sprowadza pioruny i gradobicia.

Rzekoma czarownica rzekła na to, że aby się móc tej sztuki na.- uczyć, trzeba się przedtem zaprzeć Boga i oddać co najmniej trzem diabłom. Słowa te przekonały żądnego wiedzy doktora, że przyjdzie mu zrezygnować z tej nauki, tym bardziej że miałaby się ona odbywać w obecności inkwizytora. (Według własnej relacji doktora Hartlieba w jego Buch aller verbotenen Kunst, Unglaubens und der Zauberey, 1455 — „Księga wszelkich sztuk zakazanych, niewiary i czarownictwa”).

Odpowiedź uwięzionej niewiasty świadczy o jej przytomności umy­słu. Wiedziała, że musi umrzeć, za wszelką cenę jednak chciała uniknąć ponownych tortur, które czekały ją niechybnie, gdyby oświadczyła, że nie ma najmniejszego pojęcia o sztuce, za której uprawianie zo­stała skazana, i że przy najlepszej woli nie może jej nikogo nauczyć.

Doktor Hartlieb nie był człowiekiem oświeconym. Tkwił on głę­boko w zabobonach swojej epoki, czemu dał wyraz w swojej 'książce. Inkwizytorzy nie węszyli w nim przeciwnika, mimo że tak chętnie za­dawał się z czarownicami i wcale nie odczuwał przed nimi lęku. Obłędnych idei szerzonych przez prześladowców nie podawał on bynaj­mniej w wątpliwość.

Ale nie brak było też w pwych czasach odważnych ludzi, którzy wątpliwości takie głośno wypowiadali. Dowiadujemy się o tym z bez­silnych skarg prześladowców kacerzy, którzy wciąż jeszcze nie zdołali zmusić do milczenia wszystkich swoich antagonistów. Jednakże ludzie opętani manią prześladowczą byli niebezpieczni. Potrafili oni mścić się okrutnie na przeciwnikach, których udało się im dostać w swe ręce; Postępowanie inkwizycyjne w procesach przeciw heretykom dawało im po temu sposobność. Duchownym, którzy zwalczali ich obłędną Obsesję, prześladowcy heretyków, czarownic i czarowników odgrażali się z reguły, że zgotują im taki sam los, jaki spotkał Edelina, mnicha z zakonu benedyktynów. Proces tego zakonnika odbył się w 1453 r. Nazwisko jego nie jest dokładnie ustalone, w późniejszych tekstach wymieniany jest on niekiedy jako de Line. W aktach sądu występuje jedynie pod swoim imieniem jako „magister Guilhelmus”. Był dokto­rem teologii i przeorem klasztoru benedyktynów w Saint-Germain-en- Laye. Głosił on w swoich kazaniach, że czarodziejskie loty i sabaty kacerzy polegają na urojeniach. W 1453 r. sąd duchowny w Evreux skazał go na dożywotnie więzienie. Nie spalono go na stosie, ponieważ wyznał na klęczkach i z płaczem, że sam we własnej osobie latał, na

72

1' sabaty czarowniczej sekty, sam modlił się do szatana, którego ujrzał J w postaci kozła. Diabeł powiedział mu:

„On, ihagister Guilhelmus, może, jeżeli zechce, przyczynić się do I poszerzenia królestwa tego demona. Rozkazał też jeszcze magistrowi | Guilhelmusowi, aby głosił, że sekta taka nie jest niczym innym, jeno I urojeniem, i to właśnie on, Guilhelmus, głosił, aby uśpić ludność swego I kraju rodzinnego, w którym on sam naonczas przebywał”.

W czery lata później Guilhelmus zmarł w ciemnicy. Pamięć o nim \ przetrwała. Postarali się już o to prześladowcy czarownic we wszyst- s kich krajach. W książkach swoich wygrażali szyderczo każdemu, kto Í śmiał przeciw nim wystąpić, że przyjdzie mu jeszcze samemu złożyć i podobne zeznanie.

Groźby takie zapoczątkował Nicolas Jaquier, inkwizytor na Francję, { w swojej książce Flagellum haereticorum fascinariorum (dosłownie: „Bicz heretyckich związków”). Zamieścił on w tej książce — skończył | ją w 1458 r., a więc w pięć lat po wyroku wydanym na Edelina — i w dosłownym brzmieniu „wyznanie” przeora benedyktynów. (Stąd też zaczerpnięte są cytowane słowa.)

, ! Książka Jaquiera rozpoczyna się od Skargi na dające się słyszeć

głosy sprzeciwu. „Wiele jest ludzi — czytamy — którzy twierdzą, że ! sabat diabelski to tylko złudna mara senna. Inni znów, którzy nie kwe­stionują czarodziejskich lotów na sabat kacerzy, powiadają, że diabeł może przecież ukazywać zgromadzonym tam wspólnikom swoim różne mamidła mające przedstawiać niewinne i nieświadome niczego osoby, które w rzeczywistości nie są tam wcale obecne. Dlatego też, zdaniem ich, zeznanie oskarżonego, że widział tego lub innego spośród swoich znajomych na sabacie kacerzy, nie może stanowić dowodu”.

Autor Flagellum przyznaje otwarcie, że gdyby się miało uznać słuszność tego zastrzeżenia, zahamowałoby to całkowicie dalsze tropie­nie sekty kacerzy-czarowników. Podsuwa też sędziom taki dokument: „Jeżeli człowiek obwiniony przez wspólników twierdzi, że diabeł objawił tylko pozór jego postaci, to należy mu odpowiedzieć, że diabeł nie mógł tego dokonać bez przyzwolenia Bożego”. Na to stwierdzenie obwiniony nie może powiedzieć nic, co by zasługiwało na wiarę, gdyż „nie asystował Panu Bogu przy podejmowaniu decyzji”.

Wszystek swój gniew wyładowuje inkwizytor na duchownych, któ­rzy podobnie jak nieszczęsny Edelin głosili, że wszystkie oskarżenia oparte są na urojeniach, a których prześladowcy nie zdołali złamać jak Edelina. We Flagellum tak ich oto piętnuje:

„Do sekty czy synagogi tych czarowników zgłaszają się nie tylko kobiety, lecz również mężczyźni, a co gorsza nawet księża i zakonnicy, którzy... zaparłszy się Boga składają owym demonom ofiary, wznoszą ^: do nich modły i całują ich na smak czci jako swoich panów i mistrzów”. Skargi i pogróżki Jaquiera dotyczyły przede wszystkim północnych prowincji Francji. Los Edelina nie zastraszył rozumnie myślących księ­ży i biskupów. Flagellum inkwizytora zawiodło. Wprawdzie już w rok

73

po ukazaniu się tej księgi i w sposób całkowicie zgodny z jej duchem rozpoczęta się w Arras wielka nagonka na kacerzy, zwanych walden- sami, ale zakończyła się ona dotkliwą porażką prześladowców. Porażka ta potwierdziła tylko to, co musiał już skonstatować Jaquier; obłędne idee inkwizytorów natrafiały na coraz silniejszy opór.

O porażce prześladowców kacerzy w Arras zadecydowała interwen­cja króla Francji i orzeczenie parlamentu paryskiego, które godziło między innymi również w 'księcia Burgundii. Poprzedziły je następu­jące wydarzenia:

W 1459 r. w mieście Arras w hrabstwie Artois, które należało jeszcze wówczas do 'księstwa Burgundii, rozpoczął się wielki proces przeciw kacerzom. Oskarżonym zarzucano, że należą do sekty walden- sów, czczą diabła, latają na sabaty kacerskie i uprawiają czary. .

Słowo „vauderie (herezja waldensów) stało się we Francji syno­nimem czarownictwa.

Biskup Arras bawił w Rzymie. Zastępca jego biskup-sufragan Jan, oznajmił, że co najmniej jedna trzecia chrześcijan należy do walden­sów i uprawia potajemnie ich odrażające praktyki. Wśród uczestników spisku są również biskupi i kardynałowie. (Przypomina to podejrzenia, jakie na krótko przedtem rzucił Jaquier w swoim Flagellum na du­chownych wykazujących rozsądny stosunek do kacerzy.) Co więcej, biskup-sufragan miał w podejrzeniu nawet władców świeckich, twier­dził bowiem, że również możny książę może przyłączyć się do spisku waldensów, przejąć kierownictwo i stać się niebezpieczny dla ogółu.

Jako pierwszy świadek mający poświadczyć istnienie spisku walden­sów w Arras posłużył pustelnik, którego schwytano w Langres. Zanim go spalono na stosie jako waldensa, musiał wskazać wspólników. Wymienił pewną kobietę w Arras. Zajął się nią inkwizytor Pierre le Broussart. Kobietę odprowadzono do lochów pałacu ‘biskupiego. Tor­turami wymuszano na niej zeznanie, że brała udział w sabacie kacer- skim. Musiała też natychmiast wymienić inne osoby, które jakoby miała tam spotkać.

W ten sposób trafił również w ręce oprawców pewien malarz no­szący znamienne przezwisko „Abbé de peu de sens”, a więc jak widać pomyleniec, pobłażliwie traktowany przez otoczenie. Spowodował on cały łańcuch dalszych aresztowań. Uwięziono przedstawicieli bogatych mieszczan, szlachty i księży.

Abbé de peu de sens doprowadzony torturami niemal do obłędu musiał zeznać, że pełnił funkcje mistrza ceremonii na wielkich ban­kietach diabelskich. Prowadził on nowicjuszy, gdy wraz z innymi uczest­nikami sabatu, z płonącymi świecami w ręku, ustawiali się przed tronującym samotnie kozłem piekielnym, by okazać mu hołd i cześć sławetnym pocałunkiem. Podczas wyuzdanych orgii szatan już to w po­staci mężczyzny spółkuje z kobietami, już to w postaci kobiety z męż­czyznami. Nie weszliśmy jeszcze w okres właściwego prześladowania czarownic, wciąż jeszcze obiektem prześladowań są osoby obojga płci,

74

a czarownicy nic są jcszcze w mniejszości. Jeśli .pominąć tQ okoliczność,

. obraz sabatu kacerzy nie różni się wcale od opisu sabatu czarownic.

Opisy te nie 'były płodem wyobraźni oskarżonych, narzucali je im sędziowie i pachołki katowskie.

Ponieważ głosy sprzeciwu, jaki budziły prześladowania, rozlegały się coraz donośniej, inkwizytorzy zasięgnęli opinii teologów z Cambray. Orzeczenie ich brzmiało, że oskarżonych, którzy wyparli się herezji, nie należy Skazywać na śmierć. Mimo to jednak palono ludzi na stosie. Ale liczba piętnastu śmiertelnych ofiar była stosunkowo niewielka w po­równaniu z liczibą aresztowanych. Oskarżonym wymierzano również kary więzienia. Majątki ziemskie skazanych przeszły na własność księ­cia Burgundii, mienie ruchome na biskupa. Wzbogacili się również sę­dziowie, wielu bowiem spośród oskarżonych było ludźmi zamożnymi. Niektórzy dzięki sowitym łapówkom zdołali zapobiec oskarżeniu. Szan- taiżef były na porządku dziennym. Wielu mieszkańców opuściło miasto. 'W handlu nastąpił zastój, ponieważ na skutek niepewnej sytuacji pa­nującej w Arras kupcy utracili kredyt.

Wreszcie zastraszeni mieszkańcy miasta uzyskali pomoc z zewnątrz. Biskup Amiens polecił zwolnić niezwłocznie wszystkie osoby, areszto­wane w jego mieście na s'kutek zeznań wymuszonych torturami na oskarżonych w Arras. Podobnie postąpił biskup Tournay. Filip, książę Burgundii, pragnąc uwolnić się od odpowiedzialności, zwołał zjazd teo­logów w Brukseli. Zjazd opowiedział się za wstrzymaniem dalszych aresztowań. Z Rzymu nadeszło pismo biskupa Arras polecające zwol­nić niektórych oskarżonych. W wyniku starań krewnych pewnego szlachcica, którego skazano na siedem lat więzienia i konfiskatę ma­jątku, sprawą procesu przeciw waldensom zajął się parlament paryski. Przed tym wysokim trybunałem ujawniono wszystkie podstępne chwyty i kruczki* wszystkie intrygi i okrucieństwa prześladowców. Skazanego szlachcica uwolniono od winy i kary. Jednakże w Arras procesy to­czyły się dalej. Wywołały one z kolei interwencje arcybiskupa Reims i biskupa Paryża, co położyło im wreszcie kres.

Potomkowie niewinnie straconych ofiar nie spoczęli, dopóki par­lament paryski, po trzydzieści lat ciągnącym się sporze — hrabstwo Artois wraz z miastem Arras zostało tymczasem przyłączone do Francji — nie unieważnił w końcu wyroków. Książę Burgundii, biskup i sędzio­wie zostali zasądzeni na pokrycie kosztów sądowych i musieli ufun­dować mszę wieczystą za dusze straconych. Wyrok ten na rozkaz króla Francji został odczytany publicznie przed pałacem biskupim w Arras (1491 r.).

(Dokładną relację z procesów oraz teksty ważniejszych dokumentów sądowych podał R. Scot w dodatku do książki Discovery of Witchcraft, Londyn 1584.)

Kilka lat wcześniej (1487 r.) ukazał się w Niemczech Młot na cza- ' równice inkwizytorów Kramera i Sprengera, którzy skarżyli się na przeszkody, jakie napotykają inkwizytorzy, i doradzali szybkie prze-

75

prowadzanie tego rodzaju procesów, aby nie dać przeciwnikom czasu na namysły, obiekcje i zastrzeżenia.

Przejście od procesów kacerzy do procesów czarownic w końcu | XV w. nie oznaczało tedy nic innego, jak kontynuację tej samej drogi, na którą Inkwizycja dawno już weszła. Inkwizytorzy w dalszym ciągu ! skazywali swoje ofiary za herezję połączoną z czarami. Ale teraz ataki ich kierowały się głównie przeciw kobietom. Wprawdzie już i przed­tem ofiarami procesów o kacerstwo były często stare kobiety, jednakże | pryncypialnie wrogi stosunek do kobiet nie wysuwał się jeszcze w tych procesach na plan pierwszy. Nienawiść do kobiet była nowym elemen- . tem, jaki prześladowcy czarownic wprowadzili do obłędnego systemu swych idei.

Propagując te idee usiłowali inkwizytorzy papiescy rozpętać w Niem­czech procesy czarownic. Postępowanie stosowane w tych procesach było wzorowane na procedurze procesów o herezję, tyle że w procesie

1. czary odpadała ostatnia możliwość łagodniejszego potraktowania skru­szonego grzesznika przyznającego się do winy, jaką dopuszczał nawet proces o herezję.

Procesy czarownic były sprzeczne z tradycjami prawa i poczuciem sprawiedliwości przeważającej większości ludzi owych czasów. Co wię­cej, były sprzeczne nawet ze zwykłym instynktem samozachowawczym, bowiem postępowanie wyjątkowe stosowane w tych procesach po­zbawiało osobę oskarżoną o czary prawa do obrony, które przysługi­wało zawsze oskarżonym w normalnym postępowaniu sądowym. Jeżeli. gdziekolwiek dochodziło do procesu o czary, wówczas okoliczna ludność, bez różnicy stanu, była wydana na pastwę pierwszego lepszego oszczer­cy, zdana na łaskę obłędnych prześladowców, wyjęta spod prawa, cał­kowicie bezbronna, bezradna i bezsilna.

Nietrudno więc zrozumieć, że ogromna większość ludzi uczciwych

1. zrównoważonych psychicznie nie godziła się na procesy czarownic. Krzykliwa propaganda usiłująca szerzyć absurdalny lęk przed nową odmianą czarownic początkowo nie miała większego wpływu na ludność. Inkwizytorzy papiescy w dalszym ciągu więc natrafiali często w Niem­czech na opór.

O tych przejawach słabości Inkwizycji papieskiej w początkowej fazie epoki procesów czarownic będzie mowa w następnych rozdziałach.

„MŁOT NA CZAROWNICE”

Inkwizycja papieska w północnej Francji znalazła się w kłopotliwej sytuacji. Biskupi francuscy pierwsi wystąpili przeciw procesom inkwi- zycyjnym w Arras, a rząd królewski czuwał, by Inkwizycja nie prze­kraczała swych ściśle ograniczonych uprawnień.

Papież Innocenty VIII (1484 -1492), z urodzenia Genueńczyk, po­dobnie jak jego wielki współcześnik Kolumb, musiał się pogodzić z tym stanem rzeczy. Uwaga jego była zwrócona na Niemcy, gdzie w ciągu

76

dwustu pięćdziesięciu lat, jakie upłynęły od gwałtownej ómierci gene­ralnego inkwizytora Konrada z Marburga, Inkwizycja nie zdołała sta- .nąć na mocnych nogach. Chciał on dopomóc obu inkwizytorom nje- mieckim, Kramerowi (Institoris) i Sprengerowi, ułatwiać im przełama­nie oporu, jaki napotykali ze strony niemieckich biskupów i władz świeckich. Inkwizytorzy podjęli kampanię w Niemczech pod znakiem walki z niebezpieczeństwem czarownic.

Inkwizycja papieska pod względem siły i znaczenia ustępowała znacznie Inkwizycji hiszpańskiej. Innocenty VIII musiał mieć przed oczyma obraz niewzruszonej potęgi tej drugiej, kiedy postanowił po­służyć się straszakiem czarownic, aby przydać rozmachu własnej Inkwi­zycji. Inkwizycji hiszpańskiej straszak taki nie był potrzebny. Potęga jej opierała się na innych podstawach.

Inkwizycja hiszpańska była podporządkowana królowi. Bezpośredni poprzednik Innocentego VIII był zmuszony przyznać królowi Ferdynan­dowi Katolickiemu prawo mianowania dla Hiszpanii własnego wiel­kiego inkwizytora (1478 r.). Ferdynand Katolicki i Izabella Kastylijska obejmując rządy nad zjednoczonym przez ich małżeństwo królestwem złożyli tradycyjną przysięgę, zapewniającą ich innowierczym podda­nym zrównanie w prawach z chrześcijańskimi i całkowitą wolność reli­gijną. Niemniej jednak w bezwzględny sposób wprowadzali przymus religijny. Zarazem posługiwali się Inkwizycją jako instrumentem ter­roru politycznego dla umocnienia władzy królewskiej.

Każda próba uniezależnienia się podejmowana przez szlachtę lub miasta, najmniejsze przejawy nieposłuszeństwa ze strony ludu były przez Inkwizycję bezlitośnie tępione. Nawet przemyt przez granicę był w pewnych okolicznościach karany jako przejaw herezji.

Inkwizycja hiszpańska usuwała z urzędu biskupów, wtrącała ich . do więzienia. Protesty papieża i kurii rzymskiej nie odniosły żadnego skutku.

Straszliwym prześladowaniom heretyków nadawała Inkwizycja hisz­pańska uroczystą oprawę, aby wywrzeć na ludności tym głębsze wra­żenie. W ciągu pierwszych czterdziestu lat jej działalności w samej tylko Sewilli spalono na stosie około czterech tysięcy osób. W 1486 r. odbyło się pierwsze auto-da-fé w Toledo. Ofiarami jego byli mahome­tanie i żydzi. Najdłużej opierały się Inkwizycji graniczące z Francją prowincje Katalonii i Aragonu.

Auto-da-fé, dosłownie „akt wiary”, kończyło się z reguły — po usu­nięciu się inkwizytorów, którzy pozostawiali wykonanie wyroku „świec­kiemu ramieniu” — spaleniem skazanych na stosie. Uroczysty charak­ter nadawały widowisku wielkie procesje duchowieństwa i rzesze uła­skawionych pokutników manifestujących swą skruchę. Skazańców pro­wadzono na stos odzianych w strój hańby. Sfery dworskie i tłumnie zgromadzone, żądne wrażeń pospólstwo asystowały tym efektownym widowiskom w] odświętnym nastroju, jak można wnosić z współczes­nych opisów..Ludzie, którym się odświętny nastrój nie udzielał, woleli

77

tego nie okazywać, ale też nie ważyli się zwrócić na siebie uwagi swoją nieobecnością.

I tak, działając planowo i systematycznie, rok za rokiem pochła­niała Inkwizycja w Hiszpanii niezliczone ofiary.

Wielki inkwizytor Torquemada, spowiednik Izabelli, należał do owego gatunku fanatyków surowego usposobienia, którzy w życiu oso­bistym są zupełnymi abnegatami. Nie jadał on nigdy mięsa i chodził w zwykłym habicie mniszym. Ale gdziekolwiek się pojawiał, towarzy­szył mu zawsze orszak złożony z trzystu zbrojnych, stanowiący jego straż przyboczną.

Nie bez powodu dbał tak o swoje bezpieczeństwo. Inkwizytor Sara- gossy, Piotr Arbuez, który przezornie nosił na sobie zwykle pancerz, został zamordowany przed ołtarzem kościelnym przez krewnych j^inej ze swych ofiar. W odpowiedzi dokonano w Saragossie istnej rzezi wfcród żydów i mahometan. W 1867 r. został Piotr Arbuez kanonizowany.

W ciągu osiemnastu lat swego urzędowania Torquemada wyprawił na stos ponad szesnaście tysięcy ludzi. Z jego rozkazu wytoczono pro­cesy pośmiertne siedmiu tysiącom rzekomych heretyków, ekshumo­wano ich zwłoki i skonfiskowano pozostawiony przez nich majątek •na rzecz 'króla. Około stu tysięcy ludzi skazano na dożywotnie więzie­nie, na utratę mienia, na noszenie hańbiącego ubioru, co stawiało ich poza nawiasem środowiska, do którego należeli.

(Bliższe szczegóły można znaleźć w pracach: J. A. Llórente, Histoire critique de l’Inquisition d’Espagne, Paryż 1818, i H. Ch. Lea, History of the Inquisition in Spain, Londyn 1906.)

Thomas de Torquemada, od 1483 r. wielki inkwizytor Hiszpanii, i niemieccy inkwizytorzy, Institoris i Sprenger, autorzy Młota na cza- raumice, żyli i działali w tym samym czasie. Należeli oni, jak wszyscy prawie inkwizytorzy, do zakonu dominikanów. Mimo to ich poglądy na czarownictwo były z gruntu odmienne.

Inkwizycja hiszpańska spaliła więcej heretyków niż Inkwizycja pa­pierka. Za swoje główne zadanie poczytywała ona ściganie ochrzczo­nych Żydów i Maurów (mahometan), którzy potajemnie powrócili do wiary swoich przodków. Nie pomawiała jednak ludzi, którzy padali jej ofiarą, że latali na sabaty kacerskie i uprawiali czary. Inkwizycja hiszpańska od samego początku podawała w wątpliwość obłędne uro­jenia prześladowców czarownic, choć urojenia te usankcjonował uroczy­ście papież Innocenty VIII i potwierdzili jego kolejni następcy. Jak do tego doszło, że wystąpiła otwarcie i zdecydowanie przeciw prze­śladowcom czarownic, a tym samym przeciw propagowanemu przez Inkwizycję papieską straszakowi, to już jest sprawa należąca do póź­niejszego okresu.

Inkwizycja hiszpańska mogła sobie na to odstępstwo pozwolić. Było nie do pomyślenia, żeby w zasięgu jej panowania ktokolwiek odważył się wystąpić z najmniejszym sprzeciwem wobec jej urzędowego przed­stawiciela, gdy natomiast inkwizytorzy papiescy często byli narażeni

78

w krajach, w których tropili heretyków, na przejpwy niechęci, a na­wet spotykali się ze zdecydowanym oporem. Doświadczyli tego również Institoris i Sprenger w zachodnich dzielnicach Niemiec. Dlatego papież uznał za stosowne wydać bullę, która miała im być pomocna.

Z encykliki „Summis desiderantes”, którą papież Innocenty VIII ogłosił 5 września 1484 r. i która znalazła poparcie Maksymiliana I, zanim jeszcze koronował się na cesarza, dowiadujemy się, iż „niemało osób duchownych i świeckich” twierdziło uparcie, że na ich terenie brak jakichkolwiek przejawów występku czarostwa i że dlatego od­mawiały one obu inkwizytorom, mimo że ci przedstawiali im pełno­mocnictwa papieskie, prawa do podjęcia działalności w prowincjach pozostających pod ich zwierzchnictwem. Encyklika opisuje przeto do­kładniej tę sektę czarowniczą, której istnienia zaprzeczały owe prze­mądrzałe osoby, przy czym opis był oparty na najnowszych informa­cjach, jakie otrzymał papież od swoich „umiłowanych synów”, Instito- risa i Sprengera. Mieli oni odkryć praktyki tej czarowniczej sekty w za­chodnich dzielnicach Niemiec. Z innych źródeł wiemy, jak doszło do tego „odkrycia”.

Inkwizytor Institoris znalazł w Konstancji okazję do wytoczenia procesu kilku kobietom. Poddawał jie torturom i w końcu skazał na stos. Przyłączył się do niego jego brat zakonny, Jakub Sprenger, profesor teologii w Kolonii. Institoris organizował również procesy czarownic — które wciąż jeszcze nazywał procesami kacerzy — w swoim mieście rodzinnym Schlettstadt w Alzacji i w kilku innych miejscowościach. Jego ofiary musiały na torturach, na wpół przytomne z bólu i prze­rażenia, wyznać wszystko, co tylko posłyszeć chcieli od nich oprawcy. Tego rodzaju wymuszone zeznania pozwoliły obu inkwizytorom dokonać .rzekomego odkrycia potwornej sekty czarownic.

Według encykliki papieskiej ta sataniczna sekta rozpowszechniła się w ostatnich czasach przede wszystkim w niemieokich biskupstwach wzdłuż Renu oraz w biskupstwie Bremy, jak również w Tyrolu i Salz­burgu. Mężczyźni należący do tej sekty wdawali się z diabłami w postaci kobiet (succubi), a kobiety z diabłami w postaci mężczyzn (ineubi). Za­klęciami swoimi i czarami niszczyli oni płody pól i sadów, nawiedzali bólem i udręką ludzi i zwierzęta, odbierali mężczyznom zdolność pło­dzenia, a kobietom poczęcia. Niepojętą złośliwość, cechującą ich postę­powanie, tłumaczono tym, że działają pod komendą szatana, tego „wroga rodzaju ludzkiego”. Pod jego to wpływem wyparli się w bluź- nierczy sposób wiary, otrzymanej w sakramencie chrztu św. Byli więc odszczepieńcami Kościoła, heretykami. A papież Innocenty VIII słynął jako pogromca sekt heretyckich. Między innymi wezwał on ponownie w 1487 r. do wytępienia niedobitków sekty waldensów, którzy zbiegli 'z Francji w doliny Piemontu.

Bulla papieska nie potwierdzała jeszcze urojeń na temat lotów czarownic i ich sabatów. Mówiła o „nader licznych osobach płci obojga”,

79

które z poduszczenia szatana mają wyrządzać zło na świecie, nie twier­dziła więc jeszcze, że to przede wszystkim kobiety są sprawczyniami tego występku. Mimo to jednak określa się tę encyklikę jako bullę prze­ciw czarownicom, co jest o tyle uzasadnione, że bulla ujmowała się za inkwizytorami Sprengerem i Institorisem, a zdaniem tych dostojników ród niewieści był szczególnie podejrzany i niebezpieczny.

Encyklika „Summis desiderantes” papieża Innocentego VIII była pierwszą bullą papieską wydaną drukiem. Dzięki temu mogła być roz­powszechniona znacznie szerzej niż wszystkie dotychczasowe bulle pa­pieskie. Początkowo też wyglądało na to, że utoruje obu inkwizy­torom drogę do wymienionych prowincji nad Renem i w Alpach. Ale podjęte przez nich polowania na czarownice wywołały od razu oburzenie i spotkały się z gwałtownym sprzeciwem.

Opór stawiany inkwizytorom był coraz bardziej stanowczy. C/Kazało się przy tym, że najbardziej prawowierni biskupi i arcykatoliccy ksią­żęta potrafili zająć rozumne i prawe stanowisko, nie popadając przez to wcale w konflikt z papieżem.

W księstwie duchownym Trewiru sprawował wówczas rządy arcy­biskup Jan Badeński. Był on jednym z możnych protektorów opata Tri- themiusa, nie podzielał jednak jego lęku przed czarownicami. Papież zarzucał mu wielokrotnie, że przejawia zbytnią opieszałość w ściganiu czarowniczej sekty. Arcybiskup odpowiadał na to, że po dokładnym zba­daniu sprawy jest całkowicie przekonany, że w elektoracie Trewiru nie ma czarownic. I dopóki żył, nie wytropiono w jego kraju ani jednej czarownicy.

W Tyrolu i Salzburgu zgodpie z instrukcjami bulli papieskiej po­zwolono Institorisowi działać według własnego uznania. Niebawem jed­nak sąd w Innsbrucku odmówił'zgody na poddanie oskarżonych kobiet torturom, nie dopuścił do egzekucji i przywrócił im wolność. Biskup Brixen, Georg Golser, wysłuchał spokojnie w obecności kapituły kate­dralnej wywodów inkwizytora, mających uzasadnić jego postępowanie, po czym uznał, że człowiek ten zasłużył się może kiedyś papieżowi, że teraz jednak dotknięty jest już wyraźnie otępieniem starczym, i polecił mu niezwłocznie opuścić diecezję i wrócić do swego klasztoru (1486 r.). Institoris miał wówczas nie więcej niż pięćdziesiąt pięć lat; żył potęm jeszcze lat dwadzieścia.

Na sejmie tyrolskim, (który zebrał się latem 1487 r. w Hall, rozległy się skargi na postępowanie inkwizytorów, urągające wszelkim prawom boskim i zasadom wiary. Arcyksięciu Zygmuntowi przypomniano o od­powiedzialności, jaka na nim ciąży jako na władcy tego kraju, perswa­dowano mu, że naraża na szwank Zbawienie własnej duszy. Przestrogi podziałały. Arcyksiążę, 'który sam odczuwał wielki strach przed cza­rownicami, zwrócił się o radę do człowieka słynącego z rozwagi, do Ulryka Molitora. Jego obszerną, szczegółową opinię wydano drukiem. Treść tej książki — wrócimy do niej jeszcze — nie mogła się podobać prześladowcom czarownic.

80

Nawet w arcybiskupstwie Kolonii, która była siedzibą urzędową £ inkwizytora Sprengera jako profesora i dziekana tamtejszego uniwersy- I tetu, poniektórzy księża deklarowali publicznie, że szerzone ostatnio I poglądy na temat czarów i czarownictwa nasuwają im wątpliwości. I Świadczyć może o tym uchwała, jaką powzięli 'koledzy Sprengera, dok- I torzy uniwersytetu w Kolonii, .którzy potępili tego rodzaju postawę jako ^ nie licującą z godnością duchownego (1487 r.). Arcybiskupstwo Kolonii \ jeszcze przez półtora wieku opierało się skutecznie procesom czarownic.

Natomiast Institoris i jego oprawcy mogli bez przeszkód organizo- i wać procesy czarownic w kilku miejscowościach podległych władzy I biskupa Strasburga, Alberta Bawarskiego. Biskup ten w bulli papieskiej przeciw czarownictwu został szczególnie wyróżniony, jemu to bowiem i powierzył Innocenty VIII opiekę nad obu swoimi inkwizytorami, przez I co, jak widać, chciał go uprzywilejować w stosunku do innych książąt Kościoła mających swoje biskupstwa nad Renem.

* Tymczasem Institoris i Sprenger zaczęli pod wrażeniem piętrzących się przed nimi trudności kuć bardziej Skuteczny oręż propagandy. Opra­cowali oni obszerną księgę, Młot na czarownice, która miała dostarczyć prześladowcom czarownic argumentów do odpierania zarzutów wysu­wanych przeciw ich obłędnym ideom. Zarazem Młot na czarownice da­wał im dokładne wskazówki, w jaki sposób organizuje się procesy cza­rownic i jak się je szybko i sprawnie przeprowadza.

Młot na czarownice albo Malleus Malejicarum, jak brzmi nazwa jego łacińskiego oryginału, to najbardziej przerażająca książka w dzie­jach piśmiennictwa europejskiego. Ukazała się ona drukiem w 1486 r. w Kolonii. Przytoczony w niej został tekst ogłoszonej o dwa lata wcześ­niej encykliki papieskiej, na którą powoływali się autorzy. W wersji łacińskiej Malleus rozszedł się jak żadna inna książka wydana w tych wczesnych czasach sztuki drukarskiej. Po reformacji służyła ona jako przewodnik również protestanckim prześladowcom czarownic, a jej prze­druki ukazywały się także w protestanckich miastach i krajach. Przez długi czas pojawiały się jej kolejne nowe wydania. Większość ich, bo co najmniej szesnaście, opublikowano w Niemczech, jedenaście we Fran­cji, tylko dwa we Włoszech. Przeszło połowa tych edycji ukazała się dopiero po stu latach, w czasach, kiedy prześladowania czarownic przy­brały największe rozmiary. Wtedy też (1584 r.) pojawiło się pierwsze wydanie Malleus Malejicarum w Anglii, a do 1669 r. ukazało się tam ogółem sześć wydań tej księgi.

Tłumaczenie niemieckie — J. W. R. Schmidta ukazało się dopiero w bieżącym stuleciu (1906; III wyd. 1938) *.

Treść ich książki nie jest nowa, twierdzili autorzy. Bo też rzeczy­wiście mieli oni poprzedników, między innymi wspomnianego już inkwi­

* W 1614 r. wyszedł w Krakowie, w drukarni Symona Kempiniego, prze­kład polski Stanisława Ząmbkowica. (Przyp. tłum.).

6 — Czarownice

81

zytora francuskiego N. Jaquiera, autora Flagellum haereticorum fascina- riorum. i kilku innych jeszcze. Nowy był jednak kierunek uderzenia propagowanego w Miocie. Przedmiotem ataków jest tu przede wszystkim ród niewieści.

r Książka jest nasycona chorobliwą nienawiścią do kobiet. Autorzy I pławią się z upodobaniem w rojeniach niezdrowej wyobraźni.

I Pobożna zakonnica jest ósobą podejrzaną, ponieważ diabeł ma szcze- j gólną ambicję uwodzenia takich właśnie świątobliwych dziewic. Ale i kusiciel nie popuści też naturalnie wesołej, lekkomyślnej dziewczynie. i A już najłatwiejszą zdobyczą jest dla niego pogrążona w smutku dzie- I wica, którą porzucił kochanek. Na nie wszystkie trzeba więc szczególnie l mieć oko. Kobieta, która rzadko chodzi do kościoła, jest podejrzana, ale I kobieta, która świeci obecnością na mszy, dopiero jest podejrzana, po- \ nieważ się w ten sposób maskuje. V

Z nieczystego stosunku między kobietami i czartami rodzi się po­tomstwo. Dziecko czarownicy to czarcie nasienie. Każda z tych kobiet ma kochanka diabła, zarówno najmłodsze dziewczęta, jak najstarsze, p pomarszczone babiny.

Í

1 Czarownice najgorszego gatunku pożerają dzieci, nieochrzczone nie-

j mowlęta, a których nie zjadają same, ofiarowują diabłom, albo mordują
je inaczej.

Wszystko to i dużo więcej jeszcze potwierdzają zeznania, złożone przez rzekome czarownice, które wzięto na spytki.

Szczególnie zawzięli się łowcy czarownic na babki położne. Z zacie­kłą pasją dowodzili demonolodzy, że należy zwracać baczną uwagę na wszystkie położne, gdyż często potajemnie chrzczą one noworodki w imieniu szatana, przez co małe dziewczynki już w latach dzieciństwa stają się bezpośrednio czarownicami. To 'samo wyczyniają z niemowlę­tami młode matki. Skutek tej propagandy był taki, że w miarę jak i tropienie czarownic zataczało coraz szersze kręgi, palono niejednokrotnie małoletnie dziewczynki wraz z ich matkami.

O męskich poplecznikach diabła wspomina Miot na czarownice tylko mimochodem. Mężczyzn atakują jego autorzy przede wszystkim jako małżonków, synów lub adwokatów, którzy dopuszczają się występku zasługującego na karę śmierci, stajiąc w obronie oskarżonej niewiasty. W takich wypadkach mężczyźni demaskują się sami jako czarownicy.

Institoris i Sprenger twierdzą — rzecz znamienna — że inkwizytor nie może sprawować swego urzędu, jeżeli nie znajduje się pod ochroną straży przybocznej. Karzą też surowo panów świeckich, którzy odma­wiają mu prawa do żbrojnego orszaku.

Bulla Innocentego III nie uznawała jeszcze lotów czarownic na sabat za rzecz dowiedzioną. Flagellum i Miot potwierdzają te urojenia, mimo że autorzy wiedzieli dobrze i sami to przyznawali, że dawne po­stanowienia kościelne („Canon Episcopi”) potępiały je surowo jako he­rezję pogańską. Jaquier, jak również Sprenger i Institoris uciekali się

82

do wykrętu, że to, co głosi w tej materii „Canon Episcopi", było może I' słuszne swego czasu, obecnie jednak nie odpowiada rzeczywistości, ¡j Ostatnio bowiem, jak uczy doświadczenie, władza szatana i poczynania.L ■ diabelskiej! sekty przybrały nową formę. Dawniej nie słyszało się także/

1. obcowaniu cielesnym między kobietami a duchami piekieł, obecnie I zaś, co potwierdza również doświadczenie, jest ono faktem. Doświad­czeniem nazywa Młot na czarownice wymuszone strachem i bólem ze­znania rzekomych czarownic. Zeznania te są z reguły zgodne, gdyż sędziowie czarownic i ich pachołki dopóty dręczyli swoje ofiary, dopóki nie wydusili z nich pożądanych odpowiedzi.

Już wtedy wypowiedziane były. wszystkie rozumne argumenty, jatye zdrowi na umyśle ludzie mogą wysunąć przeciw tym urojeniom chorych mózgów. Wynika to już z samego tekstu Młota na czarovmice.

Autorzy już w przedmowie atakują gniewnie duchowieństwo i wła­dze świeckie, „zdarzają się 'bowiem tacy duszpasterze i kaznodzieje..., którzy nie wahają się twierdzić i zapewniać publicznie, że czarownice nie istnieją albo że nie uprawiają one żadnych praktyk mogących wy­rządzić szkodę żywym stworzeniom, a skutek tego jest taki, że te lekko­myślne twierdzenia pozbawiają czasem ramię świeckie podstawy do ukarania czarownic...”

Jest tam także mowa o oporze ze strony ludności. Pierwsza z trzech części Młota kończy się obszernym wywodem „o pięciu argumentach laików, które należy odeprzeć”. Dowiadujemy się tu, że inkwizytor musi być przygotowany na to, że może się spotkać m. in. z następują­cymi argumentami:

Jakże by miał Pan Bóg obdarzyć diabła i czarowników taką władzą? | Dlaczego rzekome czarownice nie dochodzą do bogactwa? Dlaczego niej unicestwiają one wszystkich swoich wrogów, skoro książęta są im przy- '!

, chylni? Dlaczego nie potrafią one szkodzić dominikanom i innym ludziom, którzy je prześladują?

Na te i tym podobne pytania odpowiadają autorzy krótko wykręt­nymi sofizmatami. Ale potrzeba im aż dwudziestu pięciu stron, żeby udzielić odpowiedzi na pytania:

„Dlaczego ród niewieści okazuje taką szczególną skłonność do cza- rownictwa?” — „Dlaczego uważa się, że kobiety mają większą inklinację j do czarowania niż mężczyźni?” ‘

Młot na czarownice odpowiada na to, że Ewa została już w Raju uwiedziona przez węża, a wężem był diabeł. Kobietę stworzył Bóg jeno z krzywego żebra. Zło tkwi w niej, odkąd została stworzona.

W czasach późniejszych, zwłaszcza w krajach protestanckich, prze­śladowcy czarownic pomijali milczeniem niektóre z tych obłędnych idei. Wszyscy jednak stali niezachwianie na stanowisku, że przede wszystkim należy oskarżać kobiety. I wszyscy też organizowali procesy czarownic igodnie z przepisami wyłożonymi szczegółowo w Młocie. Ten nieludzki

1. urągający zdrowemu rozsądkowi sposób prowadzenia procesów uzasad-

83

niano groźbą szatańskiego spisku przeciw światu. Gdyż zgodnie z teorią głoszoną w Młocie „Lucyfer posiada taką siłą i taką potężną władzę, że większej nie mają dobrzy aniołowie w niebie”.

Tajemne przymierze z arcypotężnym władcą ciemności było w obłęd­nej wyobraźni prześladowców czarownic występkiem talk ukrytym i tak trudnym do wytropienia, iż nie wahali się głosić, że wszelkie środki są dozwolone, a nawet wskazane, aby móc wykryć winnych. Występek ma charakter wyjątkowy, wymaga przeto postępowania wyjątkowego, jakim jest proces inkwizycyjny. Trzecia i 'końcowa część Młota na czarownice — autorem jej był prawdopodobnie Institoris, jako doświadczony sędzią czarownic — traktuje szczegółowo o postępowaniu inkwizycyjnym.

Tryb procesu inkwizycyjnego przejęli prześladowcy czarownic od tropicieli heretyków. Tryb ten opisaliśmy w rozdziale poprzednim.

Prześladowcy heretyków posłużyli się wzorem sięgającyin jeszcze bardziej odległej przeszłości. Wzorem tym było postępowanie inkwizy- cyjne, do którego uciekali się niegdyś w celu wykrywania spisków despotyczni cesarze w starożytnym Imperium Romanum. Samowładcy ci odstępowali w takich przypadkach od normalnego toku procesu, prze­widzianego w prawie rzymskim i także dziś obowiązującego powszech­nie. Podejrzani o udział w spisku byli wyjęci spod wszelkich przepisów prawa. Stosowano również wobec nich tortury.

W normalnym procesie wymagane jest od oskarżyciela przeprowa­dzenie dowodu winy oparte na rzeczywistych faktach, nie wystarczy tu, że oskarżony sam przyznaje się do winy. Natomiast proces inkwizycyjny nie wymaga obiektywnych dowodów ani też nie może ich dostarczyć. Jedynym jego celem jiest nakłonić, zmusić osobę podejrzaną do przy­znania się do winy. Wystarcza to w tym procesie za dowód.

Charakterystyczną cechą postępowania irikwizycyjnego jest tajność i stosowanie podstępnych chwytów. Oskarżony nie dowiaduje się, ‘kto złożył na niego donos, nie wie też początkowo, o co jest obwiniony. Nie informuje się go o zeznaniach świadków. Świadkowie odwodowi i obrońcy są podejrzewani o współudział w zbrodni.

Papieże czasów wcześniejszych potępiali tortury, tę udoskonaloną technikę udręczania ludzi. Osądzali oni surowo władców świeckich, którzy się nimi posługiwali. Ale odstąpili od tej tradycji, kiedy powołana została do życia Inkwizycja papieska. Inkwizycja uciekła się od razu do stosowania tortur. A kiedy papież Innocenty IV w specjalnej bulli stwierdził, że użycie tortur jako środka służącego do wykrywania herezji jest dopuszczalne, usankcjonował tym tylko praktyki, jiakie inkwizytorzy jego dawno już stosowali na południu Francji i we Wło­szech północnych bez wyraźnego zezwolenia papieskiego. Papież powo­ływał się. w bulli na jurysdykcję świecką, która nie cofała się przed użyciem tortur, by zmusić złodziei i rozbójników do ujawnienia szcze­gółów popełnionych przestępstw i wydania wspólników.

Na kontynencie europejskim we wszystkich państwach rzeczywiście stosowano w zwykłym postępowaniu karnym tortury nawet w tych pań­

stwach, które nigdy nie dopuściły do pojawienia się Inkwizycji na swoim obszarze. Ten okrutny środek długo jeszcze stosowany był w pospolitych sprawach karnych, kiedy procesy czarownic dawno należały Już do

przeszłości.

W Anglii na początku XIV w. poddano torturom kilku templariuszy.

Doszło do tego w okresie nacechowanych słabością rządów Edwarda II, który usiłował zjednać sobie króla Francji Filipa Pięknego. Pomijając ów doraźny epizod, Anglia nie tolerowała nigdy tego okrutnego sposobu wymuszania zeznań. Nie dopuściła też do wprowadzenia Inkwizycji. Mimo to jednak doszło również w Anglii do prześladowania czarownic, choć co prawda poczyniło ono tam mniej spustoszeń niż na'kontynencie.

Tortury, w procesie inkwizycyjnym nie ograniczone przepisami obo­wiązującymi w sądownictwie świeckim, zmuszały oskarżonych do wy­dawania współwinnych. Jeżeli nie ciążyła na nich żadna wina, nie było więc współwinnych, musieli zmyśleć cokolwiek narażając na zgubę nie­winnych ludzi. Ci z kolei musieli znów wskazać wspólników. I tak pro­ces inkwizycyjny, początkowo wytoczony jednej osobie, zamieniał się w wielkie, coraz szerszy krąg zataczające polowanie na ludzi.

Nikt nie mógł mieć pewności, że zrządzeniem losu nie zostanie w nie uwikłany. Prześladowcy zwracali się bowiem do ludności z publicznym apelem, by donosiła poufnie o wszystkich podejrzanych osobach. Tym, którzy znali takie osoby a ich nie wskazali, grożono najsurowszymi karami. Jednocześnie kuszono nagrodami czekającymi donosicieli, na­grodami, które czerpano ze skonfiskowanego mienia oskarżonych.

Młot na czarownice zalecał tego rodzaju postępowanie nie tylko inkwizytorom kościelnym, lecz również sądom świeckim, żądając od nich, by na własną rękę ścigały czarownice. Świeccy łowcy czarownic skwapliwie korzystali z tych rad i wskazówek.

Inkwizytorom przysługiwał niezmiernie szeroki zakres uprawnień. Rozporządzając aż nadto skutecznymi środkami zastraszania i przymusu, pełnili funkcje policji ideologicznej, których to funkcji nie zawierzano biskupom. Inkwizytor mógł w każdej diecezji — bez zgody biskupa, a nawet wbrew jego woli, miał po temu uprawnienia papieskie — ko­rzystać z ambony, by straszyć i podburzać wiernych. Dla biskupów i miejscowych księży wtargnięcie obcych inkwizytorów na tereny po­wierzone ich opiece duszpasterskiej było równoznaczne z dotkliwym naruszeniem ich tradycyjnych uprawnień. Bronili się więc przeciw tym zamachom, jak mogli.

Papież Grzegorz IX wprowadzając Inkwizycję zarządził, by inkwizy­torów powoływano z zakonów żebraczych franciszkanów i dominikanów. Inkwizytorami byli też przeważnie dominikanie. Powierzając ten urząd zakonnikom, którzy składali śluby ubóstwa, papież sądził, iż można się po nich spodziewać, że będą sprawowali swe funkcje kierując się jedynie gorliwością i nie myśląc o korzyści własnej. Oczekiwania te bynajmniej się nie spełniły. W ciągu stuleci ustawicznie zarzucano inkwizytorom papieskim i ich pomocnikom samowolę i chciwość, nie szczędzili im tej

85

krytyki ludzie duchowni i świeccy, piętnowały ich sobory i wysokie: sądy kościelne.

W procesach inkwizycyjnych bowiem cały majątek oskarżonych, których, jak wiadomo, z góry uznawano za winnych, podlegał konfiska­cie. Większa część tego majątku przypadała Inkwizycji. Pewną część otrzymywały zazwyczaj również władze świeckie. Im więcej wytropiono heretyków, tym większe fundusze gromadziły sądy inkwizycyjne. Dzięki, temu sądy te były finansowo niezależne.

Świeccy łowcy i sędziowie czarownic uzurpowali sobie takie samo prawo. Polowania na ludzi stały się dla nich intratnym procederem. Gdy w danej okolicy wyczerpywały się źródła dochodów, zapał prze—', śladowców szybko ostygał. Praktyki takie podsycały gorliwość prze­śladowców i zachęcały ich do niestrudzonego działania. Kierowali się oni i pod tym względem wskazówkami zawartymi w Młocie \a czap równice, którego autorzy podkreślali z całą mocą, że konfiskata ma­jątków jest wręcz nieodzownym środkiem pomocniczym w postępowaniu inkwizycyjnym.

Pierwsze polemiki z Młotem na czarownice ukazały się we Włoszech. Z odważnym atakiem na łowców czarownic wystąpił w Mediolanie w 1505 r. franciszkanin Samuel de Cassini. Piętnował ich jako here­tyków, ponieważ dawali wiarę pogańskim zabobonom, takim na przy­kład, jak bajeczki o lotach czarownic. Żądał, by zaprzestali fałszywych oskarżeń i przywrócili mienie i dobre imię swoim ofiarom. Publikacja ta, Question de la Strie, nie zdobyła sobie zresztą szerszego rozgłosu.

Później jednak rozprawę o czarownicach, Tractatus de Lamiis, ogło­sił we Florencji cieszący się wielkim autorytetem‘uczony prawnik Gian- francesco Ponzinibio (1520 r.). Potępił on procesy inkwizycyjne jako sprzeczne z prawem. Jeżeli nawet czarownice, pisał Ponzinibio,'^- przy­znają się do winy, to dla rozsądnego prawnika nie stanowi to jeszcze przekonywającego dowodu. Przeciwnie, ponieważ zeznają one rzeczy wręcz nieprawdopodobne i niemożliwe, przeto jest oczywiste, że są to kłamstwa albo czcze urojenia.

! - Inkwizytor włoski Bartolomeo Spina z zakonu dominikanów (nie mylić z wymienionym wcześniej Hiszpanem Alphonso de Spina) uznał, że atak florenckiego prawnika skierowany jest przeciwko niemu oso­biście. Był wszak autorem Novus Malleus Maleficarum, czyli „No­wego młota na czarownice”, który ukazał się na krótko przedtem. Opublikował więc obszerną rozprawę polemiczną pod wymownym tytu­łem In Ponzinibium („Przeciw Ponzinibiuszowi”). Natarł w niej na za­rozumiałego prawnika, który śmiał zabrać głos w sprawach będących domeną teologii. Inkwizytorów nie obowiązuje świecki porządek prawny. To, co mówią oni o występkach czarownic, musi być prawdą, ponieważ inkwizytorzy, a wraz z nimi Kościół, nie mogą się mylić.

Polemika prowadzona przez inkwizytora przysporzyła tylko «książce Ponzinibia rozgłosu. Dwa nowe wydania „Traktatu” ukazały się w We-

86

necji, dwa również w Frankfurcie nad Menem. Przez blisko sto lat ' jeszcze .polemizowali z tą książką parający się piórem prześladowcy czarownic, i jeszcze półtora wieku później powoływali się rozsądni juryści na Ponzinibia jako na autorytet w dziedzinie prawa.

Inkwizytor Spina, cieszący się wysoką protekcją papieża, musiał zadowolić się rzucaniem gromów słownych na książkę florenckiego uczonego. Przeciw osobie autora nie mógł nic przedsięwziąć. Było to znamienne dla sytuacji we Włoszech.

Nie znaczy to wcale, że prześladowcy czarownic w tym kraju w ogóle nie mogli nic zdziałać. Niemniej jednak działalność ich była ograniczona niemal wyłącznie do Włoch północnych. A i tam zresztą natrafiali nie tylko na skryty zaciekły opór, lecz często nawet spotykali się z otwar­tym sprzeciwem. Można to łatwo wyczytać z licznych bulli, jakie wy­dawali papieże pragnąc przyjść z pomocą inkwizytorom działającym na północy Włoch.

* Papież Aleksander VI z rodu Borgiów, człowiek, który nie przebierał w środkach d nie cofał się przed żadnąi zbrodnią, gdy szło o interes jego familii, upoważnił bullą z 1501 r. inkwizytora w Weronie do ścigania sekty czarownic w całej Lombardii.

Jego następca, Juliusz II, miłośnik sztuki, który z takim zrozumie­niem popierał Raffaela, Michała Anioła i innych wielkich artystów i podjął budowę bazyliki św. Piotra, już w 1503 r. wydał ponowną bullę przeciw czarownicom. Jak widać, bulla jego poprzednika nie odniosła zamierzonego skutku. Juliusz II powierzył z kolei inkwizytorowi w Cre­monie wytępienie czarownictwa (określanego jako herezja) w Lombardii. W bulli tej uznał on za rzecz szczególnie niepokojącą, że heretycy ci przemieniają się często w koty. (O przemianie w koty zmyślano bajeczki najczęściej we Włoszech, natomiast o przemianie w wilki we Francji.)

. Ale inkwizytorzy spotykali się ze sprzeciwem ze strony duchownych i ludzi świeckich. Bulla stwierdza to z oburzeniem.

, Kolejny papież, Leon X z rodu Medyceuszów, zamiłowany huma­nista, włączył się do kampanii przeciw czarownicom bullą z 1521 r. Rok wcześniej ukazała się w Wenecji wspomniana wyżej książka praw­nika florenckiego Ponzinibia. Senat potężnej Republiki Weneckiej po­dzielał, jak widać, pogląd autora na postępowanie inkwizycyjne jako sprzeczne z prawem, chronił bowiem podległe mu prowincje Lombardii przed prześladowaniem czarownic. Odmówił on wykonania wyroków śmierci wydanych przez inkwizytora w Brescii i żądał w liście do legata papieskiego podania przyczyn tak surowego wymiaru kary. Papież Leon II był oburzony na rząd Wenecji, który nie chciał ślepo podpo­rządkować się Inkwizycji jako jej świeckie ramię, lecz rościł sobie pre­tensje do kontrolowania jej działalności, sprawowania nad nią nadzoru za pośrednictwem własnych pełnomocników, a w pewnych okoliczno- ściach wręcz kwestionował jej postanowienia. Polecił on inkwizytorowi, aby zmusił senat, dożę i jego urzędników do posłuchu, upoważnił go nawet do obłożenia ich klątwą kościelną, jeśli zajdzie po temu potrzeba.

87

t

Była to jednak tylko czcza pogróżka. Republika Wenecka nie podpo­rządkowała się Rzymowi, a Inkwizycja papieska pozostawała w zasięgu jej suwerennej władzy pod ścisłym nadzorem, (który ograniczał swobodę jej działania.

Gorzej przedstawiała się chwilami sytuacja w innych dzielnicach Włoch północnych. Inkwizytor Spina twierdził, że w okręgu Como zda­rza się co roku sto pożarów, których sprawczyniami są czarownice. Ale już w 1523 r. inkwizytor w Como miał nowe powody do skarg. Papież Hadrian VI wydał więc kolejną bullę przeciw czarownicom, w której — nawiązując do bulli Juliusza II — piorunował na wciąż jeszcze trwający wrogi do Inkwizycji stosunek ze strony kleru i ludzi świeckich. O suk­cesach prób oporu w innych Okolicach Włoch północnych będzie jeszcze mowa w dalszym toku naszej relacja.

We Włoszech środkowych i południowych o procesach czarownic sły­szało się niewiele. W Rzymie, siedzibie papieskiej, zdarzały się one jak już wiemy niezmiernie rzadko. Neapol również zdołał się od nich na ogół uchronić. Podnosił to na przykład francuski prześladowca czarow­nic Bodin, który twierdził, że liczba czarownic i czarowników wzrosła tam do przeszło stu tysięcy, ponieważ nie podejmuje się przeciw nim żadnych kroków. Neapol był od 1504 r. posiadłością Hiszpanii, kraju, w którym również nie dopuszczano do szerzenia się procesów czarownic. Podobny stan rzeczy panował na Sycylii, mimo że mieszkańcy jej — jak zresztą cała ludność Włoch południowych — z dawien dawna znani byli ze swej skłonności do przesądów i zabobonów.

Można więc powiedzieć,, że Włochy jako całość w znacznie mniej­szym stopniu niż inne kraje dotk*nięte zostały plagą procesów czarownic. A to, że Młot na czarownice nie osiągnął we Włoszech więcej niż dwa wydania, jest jeszcze jednym rysem tego stosunkowo pomyślnego obrazu ogólnego.

A jak przedstawiała się sytuacja w Niemczech, które przede wszyst­kim miała na względzie bulla Innocentego VIII i nawiązujący do niej Młot na czarownice?

Procesy czarownic, które pod wpływem tych nowych inspiracji za­częły teraz przenikać do Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Nie­mieckiego, były początkowo traktowane jako szczególna forma procesu przeciw herezji. Na razie jako prześladowcy czarownic Występowali wyłącznie inkwizytorzy kościelni.

Inkwizytora takiego, mimo pełnomocnictw papieskich, w jakie był wyposażony, można było jeszcze zmusić do odwrotu. Następujący przy­kład pokaże, w jakich okolicznościach było to możliwe.

AGRIPPA JAKO OBROŃCA CZAROWNIC

W 1519 r. — a więc w przeszło trzydzieści lat po ukazaniu się Młota na czarownice — pewna czarownica w mieście Metz pozyskała dzielnego obrońcę, który śmiało wszedł w szranki przeciw oskarżającemu ją inkwi­

zytorowi. Obrońcą tym był wszechstronnie utalentowany Agrippa von Nettesheim, od którego legenda zapożyczyła tyle rysów charakteru prze­nosząc je na współczesnego mu Fausta. Tym razem miał się on zapre­zentować jako prawnik i teolog.

Agrippa wykazał logicznie inkwizytorowi, że nie oskarżona kobieta, lecz on, inkwizytor, jest heretykiem, i to takim właśnie niebezpiecznym heretykiem, jak ci, przeciw którym z całą ostrością występowali ongiś ojcowie Kościoła.

Oskarżoną była chłopka z oko liczne ji wsi Vapey. Zanim Agrippa podjął się jej obrony, poddano ją już torturom i wymuszono na niej przyznanie się do winy. Mimo to sąd w Metzu wydał wyrok uniewinnia­jący. Natomiast donosicieli, którzy ją oszkalowali, skazał na wysokie kary pieniężne.

Inkwizytorem ^;był dominikanin Savini. Usiłował on odeprzeć zarzuty, że poddał oskarżoną torturom nie mając wystarczających po temu po­szlak. Podniósł więc, że matkę jej spalono swego czasu jako czarownicę, a już to samo jest wystarczającą poszlaką (indicium) przeciw oskarżonej. Jest bowiem rzeczą powszechnie wiadomą, że czarownice mają zwyczaj dzieci swoje zaraz po urodzeniu poświęcać demonom, co więcej, wydają dne dzieci na świat przez cielesne Obcowanie z czartami, przenosząc w ten sposób zło piekielne na następne pokolenie.

Inkwizytor Savini nie wymyślił sam tych absurdalnych bredni, po­wtórzył tylko to, co wyczytał w Młocie na czarownice. I oto obrońca czarownicy śmie go teraz nazwać niebezpiecznym heretykiem.

Agrippa uzasadnił zarzut herezji w następujący sposób.

„Gdyby tak było, jak Waszmość mówicie, to czyżby sakrament chrztu świętego nie został wtedy unicestwiony? Czyżby ksiądz przy chrzcie świętym daremnie miał powiedzieć: Odejdź duchu nieczysty i ustąp miejsca Duchowi Świętemu? Byłoby to bowiem powiedziane na próżno, gdyby dziecko, przez to, że bezbożna matka poświęciła je diabłu, we władzy diabła pozostać miało... Zgodnie z naszą wiarą wszyscy jpsteśmy grzeszni i na wszystkich nas ciąży przekleństwo... i tylko dzięki sakramentowi chrztu jesteśmy wybawieni od szatana... Czy Waszmość widzicie teraz, jak bezzasadny, niedorzeczny, a nawet wręcz heretycki jest Wasz pogląd?”

Inkwizytor nie mógł tego pojąć. Pełen wściekłości odgrażał się od­ważnemu obrońcy, że się z nim rozprawi. Ale sąd zgodził się z wy­wodami Agrippy. Inkwizytor poniósł dotkliwą porażkę.

Agrippa był wówczas syndykiem Metzu, czyli 'biegłym w prawie doradcą magistratu. W swoim tułaczym życiu piastował on wiele róż­nych urzędów. W Metzu również nie zabawił długo i powędrował dalej.

Inkwizytor Savini uznał, że może teraz znów przystąpić do działania. Wiele kobiet wtrącono do więzienia, wicie innych ratowało się ucieczką z miasta. Ludność ogarnął lęk przed czarownicami. Tłum na ulicy witał owacyjnie każde aresztowanie (1520 r.).

Wówczas zabrał głos miejscowy duchowny, ksiądz Johannes Roger

89

(

Brennon. Był przyjacielem Agrippy i nazywał siebie jego uczniem. Z ambony kościoła św. Krzyża grzmiał on przeciw krwiożerczemu inkwizytorowi. Pod wpływem jego kazań ludzie opamiętali się. Więk­szość mieszkańców miasta stanęła po stronie więzionych kobiet i zajęła wrogą postawę wobec inkwizytora. Savini nie śmiał pokazać się na ulicy. Wszystkie obwinione kobiety zwolniono z aresztu, a te, które zbiegły, wróciły do Metzu.

Agrippa i proboszcz Brennon mogli dlatego wystąpić tak odważnie przeciw kościelnemu prześladowcy czarownic, że patronowała im kapi­tuła katedralna, która może nawet zachęciła ich do działania, a ponadto mieli po swojeji stronie całe duchowieństwo miejscowe i magistrat miasta. Zwierzchność duchowna i świecka chciały odeprzeć atak Inkwi­zycji papieskiej na biskupstwo i to się im udało. W innych biskupstwach ukrócono zapędy Inkwizycji już wcześniej, po cichu i bez dramatycznych wystąpień. Od początku XVI stulecia rzadko słyszy się w Niemczech o • samodzielnych poczynaniach inkwizytorów wyposażonych w pełno­mocnictwa papieskie. Procesy czarownic, które teraz zaczęły się tam szerzyć, prowadzone były przez władze świeckie.

Znamienna jest pobłażliwość, z jaką traktowała Kuria Rzymska naj­ostrzejsze ataki na dostojników Inkwizycji papieskiej. Erazm z Rotter­damu w swojej Pochwale głupoty szydził bezlitośnie z ponurego prze­śladowcy kacerzy, nazywał go „szaleńcem, uzbrojonym w miecz”.

1. dwadzieścia lat młodszy Agrippa toczył bój z inkwizytorami z wła­ściwą sobie gwałtownością. Nazywał ich „krwiożerczymi drapieżnikami”. W książce swej De incertitudine et vanitate scientiarum poświęcił osobny rozdział wątpliwej sztuce inkwizytorów. Relacjonuje w tym rozdziale następujący przypadek, o którym dowiedział się podczas swego długiego pobytu we Włoszech północnych.

W księstwie Mediolanu inkwizytorzy prowokowali liczne procesy przeciw ludziom majętnym, aby przywłaszczyć sobie ich mienie. Wy­muszali zarówno od bogatych mieszczanek, jak i od szlachetnie urodzonych niewiast wysokie sumy pieniężne szantażując je groźbą, że w razie odmowy postawione zostaną w stan oskarżenia. Ofiary tego szantażu ze strachu przed inkwizycją i jej szpiegami przez długi czas milczały i płaciły pieniądze, jakich od nich żądano. W końcu jedpak wszystkie te machinacje wyszły na jaw. Panowie ze szlachty chwycili za broń i przepędzili inkwizytorów.

Papież już dawniej wypowiedział się z uznaniem o zasługach Agrip­py dla Kościoła katolickiego. Był on jeszcze nadal niewygodnemu kry­tykowi przychylny. Miał również Agrippa możnych przyjaciół, zawsze gotowych przyjść mu z pomocą. Należało do nich kilku kardynałów, legat papieski i urzędujący arcybiskup Kolonii. Cenili oni jego książki

1. to zarówno Philosophia Occulta, głośne jego dzieło o magii, które za­dedykował arcybiskupowi Kolonii, hrabiemu Wiedowi, jak i De incerti­tudine et vanitate scientiarum, ową prowokację intelektualną zuchwałego niedowiarka. Ofiarowali mu też w razie potrzeby opiekę i azyl. Wpraw-

90

<lzie uniwersytety w Paryżu i Leodium potępiły De incertitudine jako rzecz heretycką, jednakże legat papieski i poseł cesarski przy angielskim dworze królewskim pisali do autora pochlebne listy o Jego dziełach. Usiłowali zresztą bezskutecznie, pozyskać sobie jego ostre pióro i głośne nazwisko zachęcając go do napisania rozprawy polemicznej przeciw królowi Anglii Henrykowi VIII, który zamierzał rozwieść się ze swą pierwszą żoną, bliską krewną cesarza, i założyć w Anglii odrębny Kościół, niezależny od papieża. Cesarz i papież widzieli w Agrlppie cennego sojusznika. .

Żywot Agrippy przypomina powieść awanturniczą. Nie wiadomo do­kładnie, jak brzmiało jego prawdziwe imię i nazwisko. Prawdopodobnie nazywał się Heinrich Cornelis. Jako humanista przybrał imię Agrippa w nawiązaniu do antycznej Colonia Agrippina, łacińskiej nazwy Kolonii, w którym to mieście urodził się w 1486 r. Na Uniwersytecie Kolońskim uzyskał tytuł magistra sztuk wyzwolonych. Nazwisko „von Nettesheim” sam sobie nadał. Potrójny tytuł doktora praw, nauk lekarskich i teologii przywłaszczył sobie bezprawnie. Rzeczywiście jednak potrafił zaimpo­nować wiedzą we wszystkich trzech dyscyplinach. Brał udział w soborze kościelnym w Pizie i Mediolanie (1511 r.), swój kunszt prawniczy zade­monstrował, jak jjuż widzieliśmy, w Metzu, a w wielu miastach działał jako lekarz, a nawet jako królewski lekarz przyboczny.

Wspominaliśmy już o sprawkach dwudziestoletniego Agrippy w Pa­ryżu (Fritz Mauthner w swojej biografii Agrippy wiernie przedstawił burzliwe koleje jego życia). Z jego wędrówek po świecie przytoczymy tylko następujące przygody:

W 1515 r. rozpoczął na uniwersytecie w Pawii, gromko powitany przez studentów, cykl wykładów z zakresu nauk tajemnych. Zamęt, jaki ogarnął Włochy północne, które stały się widownią działań wojen­nych, przerwał jego wykłady uniwersyteckie. Nie pierwszy i nie ostatni raz w jego życiu wojna pozbawiała go chleba. W 1524 r. został w Lyonie lekarzem przybocznym francuskiej królowej matki. Sprawowała ona jako regentka rządy w imieniu swego syna Franciszka I, gdy ten toczył wojnę we Włoszech z cesarzem. Ale już w następnym roku Franciszek I został pokonany w bitwie pod Pawią i znalazł się w niewoli. Lekarz nadworny w Lyonie popadł w niełaskę, wstrzymano mu wypłatę po­borów. Przystał więc do konetabla de Bourbon, który zmierzał do ode­rwania pod swoim berłem Francji południowej i dlatego przeszedł na służbę cesarza obejmując dowództwo wojsk cesarskich w wojnie z kró­lem francuskim Franciszkiem I. Jako lekarz przyboczny stanął Agrippa z orszakiem cesarskiego dowódcy pod Rzymem.

Trzy barwne postaci zeszły się więc na tej scenie: hiszpański licen­cjat Torralba, który uniesiony w powietrze przez diabła miał oglądać zdobycie Rzymu, rzeźbiarz Cellini, który brał udział w obronie Zamku św. Anioła, i lekarz przyboczny Agrippa, który się znalazł we wrogim obozie. Agrippa postawił swemu nowemu protektorowi horoskop, co na­leżało do obowiązków uczonego medyka i przepowiedział mu wielką

91

(

przyszłość. Na przekór tej przepowiedni konetabl zginął w kilka tygodni później podczas szturmu miasta. Tym razem więc gwiazdy skłamały.

Nieszczęsny astrolog i lekarz przyboczny znalazł się z żoną i dziećmi, które mu towarzyszyły, w zupełnej nędzy. Przydarzyło się mu to zresztą nie po raz pierwszy. Za każdym razem jednak przychodzili mu z pomocą przyjaciele, bogaci mieszczanie, popierający go panowie ze szlachty, sławni uczeni i wysocy dostojnicy Kościoła katolickiego. Wszyscy oni podziwiali Agrippę jako niedoścignionego znawcę nauk tajemnych.

I tym razem możni przyjaciele nie zawiedli. Wyjednali u księż­nej Małgorzaty Austriackiej, namiestniczki Niderlandów, by mianowała go swym kronikarzem nadwornym w Malines (1530 r.). Wszakże następ­czyni jej, jedna z sióstr cesarza, nie była mu przychylna. Agrippa w gniewie przepowiedział Habsburgom utratę Niderlandów. Wprawdzie przyszłość miała przyznać mu rację, przepowiednia ta jednak nie za­skarbiła mu względów ani namiestniczki, ani cesarza.

Doświadczywszy niezliczonych przeciwności losu zaznał wreszcie kilku lat spokoju pod opieką arcybiskupa Kolonii, hrabiego Wieda, który ofiarował mu domek w Bonn (1532 r.) i łożył na jego utrzymanie.

Dwa lata mieszkał z nim razem młody Johann Wier (Weyer). Ojciec Johanna powierzył Agrippie żądnego wiedzy chłopca, aby go przygoto­wał do studiów uniwersyteckich. Był to zresztą wybór wychowawcy dosyć osobliwy.

Kiedy Johann Wier opuścił dom Agrippy, by rozpocząć regularne studia medyczne, które przynieść mu miały dyplom lekarza, jego nie­spokojny mistrz i nauczyciel w rok później udał się ponownie w podróż do Lyonu. Miał podówczas czterdzieści dziewięć lat, ale czuł się już starcem. Nie wiemy, co go skłoniło do tej podróży. W Lyonie wtrącono go do więzienia, ponieważ matka Franciszka I miała do niego urazę. Ale znów znaleźli się przyjaciele, którzy zdołali wyciągnąć go z lochu. Agrippa zatrzymał się wówczas w Grenoble, gdzie po killcu miesiącach zmarł w spokoju i ciszy.

Tak relacjonuje śmierć jego doktor Wier, który przebywał w tym czasie jako student w Paryżu. Obala on tym świadectwem słuchy, we­dług których Agrippę miał porwać diabeł w postaci czarnego pudla.

W czasach, kiedy uczeń Agrippy, Johannes Wier, osiągnął wiek męski, nie można jiuż było — jak swego czasu udało się to Agrippie w Metz — zwyciężyć przed sądem w otwartej szermierce słownej. W ciągu tego czasu procesy czarownic stały się powszednim zjawiskiem. Wprawdzie w tym okresie — w połowie XVI w. — nie były jeszcze ani tak liczne, ani nie przybierały jeszcze rozmiarów wielkich polowań na czarownice, jak w końcu tego stulecia. Jednakże każdy płonący stos przynosił świeckim prześladowcom czarownic, którzy decydowali teraz o biegu wydarzeń, wzmocnienie ich pozycji i wpływów. Skoro palono czarownice na stosie, znaczyło to, że czarownice istnieją.

Mamy tu klasyczny przykład, jak może się szerzyć obłędne zaćmie­nie umysłu. Znamienna jest przy tym okoliczność, że obsesyjna idea

92

: pozostaje w wyraźnej sprzeczności z przekonaniami ludzi, którzy zna- [! leźli się we władzy urojeń. Procesy czarownic zataczały coraz szersze ; kręgi, mimo że mieszkańcy miast i prowincji, w których palono cza­rownice, mogli doskonale zdawać sobie sprawę z absurdalności teorii głoszonych przez prześladowców czarownic. Właśnie tam, gdzie toczyły się procesy, każdy mógł się z łatwością przekonać na własne oczy, że owa okrzyczana władza, potęga szatana i jego czarownic kuleje na obie nogi.

Z punktu widzenia naszych rozważań nie jest istotne co my, ludzie współcześni, myślimy dziś o czarodziejskieji mocy czarownic. Warto na­tomiast zdać sobie sprawę z tego, co myśleli i mogli myśleć o czarowni­cach ludzie tamtej epoki.

Znali oni opowieści i relacje o czarodziejach i czarnoksiężnikach płci męskiej, podziwiali cudowne wyczyny, jakie przypisywano mistrzom magii. W porównaniu z tymi wyczynami zdolności magiczne czarownic •»prezentowały się wręcz żałośnie. Siła czarodziejska tych demonicznych kobiet zawodziła bowiem z reguły wówczas, kiedy była im najbardziej potrzebna do własnego ratunku.

Fakt ten powinien przekonać każdego, kto miał oczy otwarte, że twierdzenia prześladowców są pozbawione wszelkiej podstawy i absur­dalne. A jednak zdołali oni zastraszyć współczesnych widmem nowej, nad wyraz groźnej odmiany czarownic, mimo że ludzie zdawali sobie sprawę z zadziwiającego kontrastu między rzeczywistą bezradnością czarownic a rzekomymi uzdolnieniami czarodziejów, kontrastu, który był przedmiotem'ożywionych dyskusji.

CZAROWNICE POZBAWIONE CZARODZIEJSKIEJ MOCY

W wojnach czarodziejska moc czarownic zawodziła całkowicie. Co do tego nikt nie miał wątpliwości. Żaden książę, choćby nawet był po­zbawiony wszelkich skrupułów, nie korzystał z usług demonicznych kobiet jako broni tajemnej. Dlaczego? .

Kwestia ta była roztrząsana publicznie od samego początku prześla­dowań. Podjął ją już Ulryk Molitor w opinii, o którą poprosił go jako rzeczoznawcę arcyksiążę Zygmunt i która ukazała się drukiem w postaci książki w 1489 r. Wspominaliśmy już przedtem, że arcyksiążę — podówczas jeszcze landherr Tyrolu — doznał skrupułów sumienia pod wpływem głosów protestu, jakie rozległy się w landtagu tyrolskim prze­ciw procesom czarownic prowadzonym przez Inkwizytora Institorisa. Molitor, który studiował prawo w Padwie, był prokuratorem biskupim w Konstancji. W tym to biskupstwie Institoris po raz pierwszy polecił zastosować wobec czarownic tortury. Zazwyczaj powoływał się też potem na ich zeznania. A prześladowcy czarownic wciąż jeszcze tam grasowali.

Molitor wypowiedział się bardzo ostrożnie przeciw niedorzecznym fantazjom szerzonym przez nich o niebezpieczeństwie czarownic i zgub­nej mocy, jaka jest im rzekomo dana. Rozprawę swą ujiął w formę roz-

931

(

mowy między trzema osobami. Jako rzecznik prześladowców występuje w niej sołtys Konstancji. Najrozsądniejsze odpowiedzi wkłada autor w usta arcyksięcia, sam zaś uczestniczy w rozmowie przemawiając we własnym imieniu jako osoba trzecia. Wypowiedzi sołtysa sprowadzają się do następującego twierdzenia:

Zgubna moc czarownic nie może być podawana w wątpliwość, po­nieważ potrafią one sprowadzać burze i gradobicie, co wynika z ich' własnych zeznań i co potwierdza doświadczenie.

| Nic podobnego, brzmi odpowiedź. Doświadczenie uczy czegoś wręcz przeciwnego, tego mianowicie, że czarownice nie potrafią sprowadzać burzy i gradobicia. Gdyby tak 'bowiem było, książę nie musiałby trzy­mać wojska; wystarczyłoby mu postawić kilka czarownic na granicy, żeby spustoszyć kraj nieprzyjaciela nawałnicą i gradobiciem. A to się nigdy jeszcze nie zdarzyło. Co dowodzi, że czarownice nie mogą tego zdziałać.

Zeznania własne oskarżonych kobiet, że potrafią wywołać słotę, posuchę i gradobicie, opierają się na czczym urojeniu, na omamieniu diabelskim. Tak samo nieprawdą jest, że wzlatują one w powietrze udając się gromadnie ná sabaty czarownic. To też tylko ich urojenie. Ale snując takie myśli — ciągnie dalej Molitor — popełniają one grzech śmiertelny. Złe kobiety ulegają bowiem mamidłom, ponieważ odwróciły się od Boga i ukorzyły przed diabłem, są więc odstępczyniami, here- tyczkami i jako takie zasługują na karę śmierci.

Wielu rozsądnych ludzi, którzy występowali przeciw bezsensom pro­cesów czarownic, dokonywało w konkluzji podobnej wolty myślowej. Czynili to przez ostrożność, nie mieli odwagi rzucić w twarz sołtysom, sędziom, książętom, którzy mieli już na sumieniu liczne wyroki śmierci, że wszystkie ich ofiary były niewinne. Mimo tej zaskakującej konkluzji i mimo innych ustępów, w których Molitor wypowiada wsteczne poglądy o możliwości szkodliwych czarów, książka jego jest jiednak głosem przestrogi, podważającym zaufanie do sposobu prowadzenia procesów czarownic. Zeznania wymuszone torturami nie mają mocy dowodowej — mówi'autor książki ustami arcyksięcia — gdyż ludzie, przez których przemawia strach, wypowiadają rzeczy niezgodne z prawdą.

(Książka Ulryka Molitora zyskała wielką poczyfcność. Po pierwszym wydaniu De Lamiis ,z 1489 r. ukazało się w Paryżu w 1561 r. drugie wydanie, w 1544 r. wyszło w Kolonii tłumaczenie niemieckie pt. Hexen- meysterey, a w 1575 r. w Strasburgu jeszcze jedno tłumaczenie pt. Von Hexen und Unholden) *.

Warto zwrócić uwagę na ton oczywistości, jakim arcyksiążę w książce Molitora powołuje się na to, że czarownice nie potrafią czynić czarów

* Przekład polski pt. Dialog o winnych białych głowach albo czarowni­cach. Książka pożyteczna i barzo potrzebna... ukazał się w Krakowie w 1614 r. jako dodatek do Miota na czarownice, (przyp. tłum.).

94

na użytek wojenny. Nawet władca tak przepełniony lękiem przed cza­rownicami, jak arcyksiążę Zygmunt nie miał co do tego najmniejszych wątpliwości. Tak samo pewni tego byli Sprenger i Instiitoris, autorzy Młota no czarownice. Podtrzymywali oni wprawdzie twierdzenie, że sprzymierzeńcy diabła mogą sprowadzać swymi zaklęciami pustoszące klęski żywiołowe, uznawali jednak, że istnieje jeden wyjątek: czarow­nice nie mają wpływu na pogodę w przypadku, kiedy zaciąga je w swą służbę władca prowadzący wojnę. Wówczas bowiem dobry anioł chroni księcia strony przeciwnej. Tego właśnie dowodzi doświadczenie po­wszechne.

Jest to jedyne miejsce w Młocie na czarownice, w którym mowa jest o interwencji siły niebieskiej, chroniącej niewinnych ludzi przed nikczemnymi knowaniami szatana i jego czarowniczej czeladzi. Autorzy Młota musieli znaleźć jakieś wytłumaczenie dla tej bardzo dla nich nie­wygodnej okoliczności, że czarownice okazywały się zupełnie niegroźne, gdy miały wykonać zadanie wojenne zlecone im .przez księcia. Sprawa ta nasuwała bowiem wątpliwości wielu ludziom, którym, jak sami o tym piszą, musieli oni wciąż udzielać odpowiedzi na pytania, jak da się to pogodzić z wyobrażeniem o niesamowitej mocy i potędze czarownic.

Ani autorom Młota, ani Molitorowi nie przychodziło nawet na myśl, że książęta — gdyby taki sposób prowadzenia wojny rokował im jakąkolwiek korzyść — mogliby się zawahać przed użyciem cza­rownic przeciw wrogom, powodowani skrupułami moralnymi, myślą o grzeszności takiego postępowania.

Powszechnie panujące przekonanie o bezsilności czarownic, jeśli idzie o wojnę, musiało mieć swoje przyczyny. Prawdopodobnie zebrano już wcześniej jiakieś doświadczenie w tym względzie. Kiedy to mogło nastąpić i w jakich okolicznościach, nic na ten temat nie wiemy, jest powiem rzeczą zrozumiałą, ■ że jeżeli jakiś dowódca przedsięwziął taką chybioną próbę, to na pewno nie zwierzył się z tego w kronice, którą prowadził. Rozporządzamy tylko jedną — wyjątkową — relacją o ta­kim przypadku. Co prawda opisane 'tam praktyki odbiegają od tych, jakie przypisywano zazwyczaj sojuszniczkom diabła.

Autorem tej relacji jest doktor Wierus, który opowiada o tym przy­padku w pierwszym wydaniu swojej książki „O omamieniach demo­nów”. Rzecz wydarzyła się w 1560 r. Wierus posłyszał o niej od brata księcia Wilhelma Orańskiego, księcia Adolfa, który bawił z misjią dyplo­matyczną na dworze króla Danii, gdzie był świadkiem następujących wydarzeń:

Król Szwecji wyprawił przeciw Duńczykom wraz z wojskiem cztery czarodziejki. Rozsnuwały one cienkie, niczym pajęczyna, nici, wiązały węzły magiczne, przyczepiały na drzewach karteluszki pokryte formu­łami zaklęć magicznych — wszystko po to, aby. porazić tajemnie na­cierającą armię Duńczyków. Używały więc tradycyjnych środków magii, w rodfzajU tych, jakie stosowali czarownicy plemion indiańskich dla pokonania nieprzyjaciela i jakie dziś jeszcze są w użyciu u ludów pry­

95

(

mitywnych. W zamierzchłych czasach znane były one również ludom zamieszkującym Europę.

Czarodziejki, którymi chciał się posłużyć w walce król Szwecji, nie­wiele osiągnęły swoimi czarami. Jedna z nich wpadła w ręce kawa- lerzystów duńskich.

Doktor Wierus opatruje tę relację dosadną uwagą na tęmat nie- godziwości chrześcijańskich książąt, którzy nie gardzą żadnym środkiem, by wygładzić ludzi i zniszczyć kraji przeciwnika.

Miał on na myśli nie tylko nieskuteczne zabiegi,, za pomocą któ­rych czarodziejki szwedzkie miały porazić nieprzyjacielskich żołnierzy. Znacznie bardziej szło mu o zbrodnicze usługi, jakich oczekiwano od autentycznych czarownic, o pustoszące klęski żywiołowe, nieurodzaj, zarazą morową dziesiątkującą zwierzęta i ludzi, i wszelkie inne plagi, jakie mogły one sprowadzać na wojsko i ludność wroga. Do wyrzą­dzania takich szkód czarownice były powołane ze swej natury. Wszak­że niczym innym nie zajmowały się one na co dzień.

Natomiast, jeśli idzie o uczonych czarodziejów, to według powszech­nego mniemania ich sztuka czarnoksięska bynajmniej nie służyła wy­łącznie złym sprawom. Ludzi żywo również interesowało pytanie, czy można od takich czarnoksiężników oczekiwać usług natury wojennej. Odpowiedź na to pytanie nie była tak jednomyślnie przecząca, jak w przypadku czarownic.

Wiele krążyło słuchów o czarodziejach, do których interwencji ucie­kano się podczas wojny. Wiemy już, że doktor Faust twierdził o sobie, iż swoją sztuką magiczną przyczynił się do zwycięstwa cesarza Ka­rola V we Włoszech i że te jego przechwałki ludzie usposobieni kry­tycznie przyjmowali z niedowierzaniem. O niektórych mistrzach magii mówiono, że na wezwanie ich stawały przeciw armiom nieprzyjaciel­skim wojska-widma, wojska-upiory. Motyw ten występuje często w opo­wieściach wschodnich, w bajkach „Tysiąca i jednej nocy”. Ale w pierw­szym stuleciu prześladowań czarownic, w czasach doktora Fausta i dok­tora Wierusa, nie na wszystkich bynajmniej dworach monarszych Eu­ropy traktowano opowieści o wielkim magu dowodzącym zbrojnymi marami jedynie jako fantastyczne bajki. Dawano wiarę, że upiornym omamem i zgiełkiem piekielnym może on siać przerażenie w szere­gach wroga.

Tego rodzaju usługi zaofiarował francuskiej królowej matce. Luizie pewien czarnoksiężnik przybyły z Niemiec. Pisał o tym Agrippa, od­prawiony lekarz przyboczny i astrolog królowej matki, nie wymie­niając nazwiska czarnoksiężnika. Osobnik ten podjął się również pro­dukowania złota, aby zaradzić w ten sposób permanentnej pustce w ka­sie królewskiej. Obiecał on także wyleczyć tajemniczą chorobą, która trawiła króla i 'kilku książąt, a także wyczarować upiorne hufce zbrojne.

Wszystkie tego rodzaju usługi proponowane przez czarnoksiężników łatwowiernym monarchom otaczano, rzecz prosta, największą dyskrecją. Trzymano zwłaszcza w sekrecie, jako tajemnicę wojenną, zamiar obez-

96

władnienia wroga za pomocą czarów. Agrippa dostarcza nam wiary­godnej informacji przynajmniej o jednym takim zamierzeniu. Mówi •zresżtą o nim z gniewem i oburzeniem. Jaki był przebieg eksperymentu, tego ¡się już Agrippa, jiak widać, nie dowiedział. Był jednak polnfor- | mowany, że dwór królewski w Lyonie poważnie rozważał ofertę cutizo- I ziemskiego czarnoksiężnika.

Możemy więc stwierdzić następującą charakterystyczną różnicę: ; jeśli idzie o czarodziejów, nie brak było ludzi, którzy uważali, że po- ! trafią oni czynić czary na użytek wojenny. Natomiast co się tyczy I czarownic, panowała zgodna i niezachwiana opinia: w dziedzinie wo­jennej nie potrafią one nic zdziałać.

Jednakże najdobitniej wychodziła na jaw bezradność tych biednych babin, kiedy szło o ich własną skórę. Nie przejawiały one również żadnych zdolności do uprawiana czarów. Schwytane, wtrącane do lochu, były zupełnie bezbronne. A jednak pomawiano te żałosne isto­ty, że potrafią latać na sabaty czarownic. Ale ich sędziowie i kaci byli najzupełniej spokojni, że oskarżona im nie uleci.

Żaden usłużny duch nie ostrzegał też czarownicy zawczasu, gdy była jeszcze na wolności, że grozi jej aresztowanie. O Fauście opo­wiadano, że w jakiś tajemniczy sposób otrzymał w gospodzie w Witten- berdze wiadomość, że grozi mu niebezpieczeństwo. Czarodziej zdołał się więc uratować ucieczką przed aresztowaniem, zarządzonym przez elektora. Nie słyszano jednak nigdy o czarownicy, 'która otrzymałaby takie zbawcze ostrzeżenie od swego piekielnego władcy.

Gdy poddawano próbie osoby podejrzewane o czary, Okazywało się zawsze, że diabeł nic nie zamierza przedsięwziąć, aby przyjść swoim sprzymierzeńcom z pomocą. Natomiast hołdował niedorzecznym zwy­czajom, które narażały czarownice na jeszcze większe niebezpieczeń- , stwo. Tak więc na przykład miał on znaczyć piętnem, tzw. znamieniem diabelskim, każdego człowieka, który mu się oddał w niewolę. Znamię to, w postaci plamki na skórze, było pozbawione czucia. W ten sposób szatan sam dostarczał podstawy do próby igły, stosowanej wobec czarownic.

Aby dostarczyć dowodu na kumanie się z diabłem, kat szukał nie­czułego miejsca na nagim ciele rzekomej czarownicy. Znajdował bez trudu kilka takich miejsc, wbijał w nie igły, których ofiara nie czuła i które nie powodowały krwawienia. Próbę poprzedzało zwykle wygolenie lub wypalenie wszystkich włosów, nie wyłączając łonowych, na ciele podejrzanej.

Innego rodzaju próba, jakiej poddawano czarownicę, polegała na tym, że podejirzaną osobę wiązano „w kozła”, a więc prawą dłoń wią­zano z lewą stopą, a z prawą stopą dłoń lewą. W tej pozycji wrzucano ją do wody. Jeżeli unosiła się na powierzchni, był to nieomylny znak, i że jest czarownicą. Gdyby poszła na dno, dowiodłaby, że jest niewinna. Żeby zapobiec utonięciu, kat trzymał oskarżoną na powrozie. Była to tak zwana próba wody, nazywana również pławieniem czarownic. Lu-

7 — Czarownice

97

(

dzie poddawani tej próbie nigdy nie szli na dno, zawsze unosili się na powierzchni wody. Stanowiło to dowód, że woda, żywioł czystości, nie przyjmuje sojusznika diabła. Nigdy jednak nie słyszano, żeby diabeł pomógł w tej sytuacji swemu sprzymierzeńcowi zanurzyć się w wodzie.

Taką samą bezczynność wykazywał diabeł przy tak zwanej próbie wagi. Mniemaną czarownicę umieszczano na pobliskiej wadze targo­wej. Okazywało się wówczas, że waży tyle, co pierze. Waga nie wyka­zywała niemal żadnego ciężaru. Szatan nie dbał o to, by przydać na­leżnego ciężaru swoim czarownicom w potrzebie.

Próba igły i próba wagi były nowymi wynalazkami prześladowców czarownic. Nie wywodziły się one z sądów bożych, jak próba wody. Sądy boże, których wyrazem miała być próba ognia, próba trucizny czy pojedynek, były już od wieków zakazane przez Kościół (przez sobór lateraneński w 1215 r.). Próby, którym poddawano czarownice, nie były jednak traktowane jiako sąd boży, lecz jako środek dowodowy w ręku świeckich sędziów śledczych. Posługiwano się nimi w tym celu, by móc uwięzić, a niekiedy poddać torturom ludzi, przeciwko którym nie rozporządzano żadnymi innymi dowodami winy. Torturami zmuszano ich potem do przyznania się do wszystkich win popełnionych i niepo- pełnionych i do wydania rzekomych wspólników.

Często jednak obywało się nawet bez tortur. Pod wrażeniem druz­gocącego wyniku próby obwinieni nieraz od razu załamywali się psy­chicznie. Sądzili, że wyszedł na jaw jakiś grzech piekielny popełniony przez nich w myśli czy też może tylko we śnie. W desperacji, w zwąt­pieniu byli gotowi uroić sobie lub dać wmówić w siebie winę, którą w rzeczywistości nigdy się nie obarczyli. Dlatego też próby, którym poddawano podejrzanych o czary, często prowadziły do zeznań całko­wicie dobrowolnych.

Próby, o których tu mowa, poprzedzały wszczęcie właściwego - do­chodzenia sądowego z towarzyszącymi mu przesłuchaniami i torturami. Wiele z tych prób odbywało się nie za murami katowni, lecz publicz­nie, na oczach licznie zgromadzonych widzów. Zwłaszcza próba wody przybierała charakter publicznego widowiska, któremu przyglądały się tłumy ciekawych.

Każdy więc, kto się tym próbom przyglądał, mógł się łatwo prze­konać, że wszystkie one wypadają niechybnie na niekorzyść podejrze­wanych osób i że nigdy nie dochodzi do interwencji sił nadprzyrodzo­nych, które zmieniłyby ten wynik na pomyślny.

Jakimkolwiek próbom i udrękom poddawano czarownice, zawsze okazywało się przy tym, że żaden duch piekielny nie przychodzi im z pomocą i że nie- są one zdolne pomocy takiej wybłagać ani tym bar­dziej wymusić, gdy tymczasem według powszechnej opinii znamienici czarodzieje i czarnoksiężnicy mogli taką pomoc uzyskać.

Czarownica z tej swojej rzekomej zdolności czynienia czarów nie miała nigdy żadnych korzyści, nawet gdy żyła sobie jako wolny czło­wiek, nie ściągając jeszcze na siebie podejrzeń. Szatan obdarzył ją

tylko mocą szkodzenia bliźnim na zdrowiu i mieniu. Absurdalna złoś­liwość, cechująca czarownice, była rzec można zupełnie bezinteresowna. Były one przeważnie biedne, stare i brzydkie, ^ułomne i scherlałe. I ta­kie już pozostawały do końca żyda. Diabeł nie użyczał im ani bogactwa,

ani młodości, ani urody, ani zdrowia.

Wprawdzie zdarzało się często, iż zarzucano żyjącej w biedzie ko­biecinie wiejskiej, że czarami potrafiła wywabić mleko i masło z obory zamożnej gospodyni do swojej izdebki. W podobnych przypadkach wszyscy sąsiedzi rozumieli doskonale, że kradnąc taki drobiazg rze­koma czarownica ani się zbytnio nie pożywi, ani nie zbogaci. Znacznie rzadsze były wypadki, kiedy pomawiano pracowitego chłopa, że jest czarownikiem, ponieważ czarami przechwycił jakoby zboże z roli są­siada na swoje poletko. Zarzucano czasem obwinionym w procesach czarownic tego rodzaju drobne kradzieże, ale tylko ubocznie. Czarow­nice oskarżano o dużo cięższe przestępstwa, i to takie, które im osobiście nie przynosiły najmniejszej korzyści.

Bezsensownej złośliwości czarownic przypisywano na przykład nie­szczęścia i szkody: grad — jak to bywa — niszczy dotkliwie łan zboża, a oszczędza sąsiednie łany, należące do innych gospodarzy. Koń po­tyka się i łamie nogę. Krowy lub świnie chorują, dziecko niknie w oczach. Paraliż poraził nagle człowiekowi rękę, kobieta czuje się źle, cierpi na jakieś dolegliwości. Ludzie umierają nagłą i niespodziewaną śmiercią, czy to na skutek nieumyślnego wypadku, czy to na skutek choroby, a wszystkiemu temu winna jest czarownica. Podarowała dziecku jabłko z fałszywym uśmiechem, rzuciła złe spojrzenie na człowieka, któ­ry się do niej niegrzecznie odezwał, wyszła zagniewana od kobiety, 'która odmówiła jej przysługi.

Chorobą, w którą te szatańskie baby ze. szczególną uciechą wpę­dzały ludzi, było opętanie. To już był szczyt ich niepojętej złośliwości.

Wśród opętanych było najwięcej dzieci i podrostków, mniej kobiet dorosłych. Dorośli mężczyźni pojawiali się wśród nich znacznie rza­dziej. Opętani byli przez diabła, znajdowali się w jego mocy. Często w jednego człowieka wchodziło kilka duchów piekielnych. Pacjent taki dostawał napadów konwulsji i drgawek, wił się i skręcał, jakby do­znawał okrutnych boleści, i z pianą na ustach wyrzucał z siebie plu­gawe słowa. Ludzie wierzyli, że to demony ustami opętanego człowieka wykrzykują różne sprośności i zuchwałe bluźnierstwa. Liczni pacjenci wymiotowali igły i gwoździe, strzępy szmat, kłębki włosów i inne osobliwe przedmioty, które, jak mniemano, zostały w nich wprowadzone czarami.

Opętanie było schorzeniem szeroko rozpowszechnionym i udzielają­cym się, zanim jeszcze doszło do prześladowania czarownic. Dawniej z ludźmi cierpiącymi na tę chorobę obchodzono się w sposób humani­tarny, starano się ich leczyć, nieraz nawet z dobrym skutkiem. Była to choroba nerwowa występująca epidemicznie, wykazująca pewne po­dobieństwo do „wielkiego napadu padaczki”, „grand mai”, że użyjemy

tego fachowego terminu, który wprowadził psychiatra J. M. Charcot.

Prześladowcy czarownic wykorzystywali częste wypadki tej cho­roby. Wystarczyło, by np jakąś osobę padło podejrzenie, że wpędziła w kogoś jednego lub więcej diabłów, a wytaczano jej proces o czary z wszystkimi jego konsekwencjami.

Ale właściwie dlaczego miałyby czarownice dręczyć ludzi w tak nie­samowity sposób? Działały one, jak przypuszczano, powodowane wy­łącznie właściwą im absurdalną chęcią wyrządzania zła, chęcią w tym przypadku wręcz samobójczą, gdyż poruszenie, jakie wywoływał opę­tany, wrzaski jego demonów, groziły niechybną zgubą sprawczyni nie­szczęścia.

Czy aby jednak szatan i demony nie ofiarowali czarownicom czegoś więcej niż tylko zaspokojenie samobójczego popędu do czynienia zła? Zapewne, urządzali oni regularnie huczne sabaty i wystawiali .ich uczestnikom receptę na maść czartowską, po której użyciu żądne lubież­nych uciech niewiasty całkiem zwyczajnie wzlatywały w powietrze, udając się na te diabelskie festyny.

Maści — jak wierzono powszechnie — służyły nie tylko do latania. Ludzie nacierali się nimi także i po to, by przemieniać się w zwie­rzęta, w ptaki, koty, a zwłaszcza krwiożercze wilkołaki. Jeszcze gorszy użytek robili z nich „maściciele”, którzy jakoby smarowali tym czaro­dziejskim środkiem drzwi i ściany domów, szerząc w ten sposób za­razę morową. Podczas epidemii często urządzano wielkie polowania na takich złośliwych szkodników (na przykład w Genewie w 1545 r., w Mediolanie w 1630 r.).

Sędziowie czarownic wyrobili sobie określony pogląd na to, z jakie­go substratu muszą być sporządzane wszystkie te maści czartowskie. Zgodnie z tym poglądem w wielu procesach wymuszano na oskarżo­nych kobietach zeznania, że wykopywały one z grobów zwłoki dzie-' cięce, zwłaszcza ciałka noworodków, które zmarły przed otrzymaniem chrztu. W receptach na maść czartowską oprócz tego ponurego skład­nika głównego i innych odrażających domieszek wymieniane są również zioła, które rzeczywiście zawierają odurzające substancje trujące, jak m. in. blekot, cykuta wodna lub psianka.

(Recepty takie znaleźć można u Hieronima Cardano: De subtilj.ta.te rerum, 1550, u Johannesa Baptysty Porta: Magiae naturaljts, Antwerpia 1560, jak również u wielu późniejszych autorów.)

Maść czartowska zawierała więc zapewne domieszki roślin trują­cych. Ale ich jadowite substancje nie były skoncentrowane, toteż do­świadczeni toksykolodzy uważają za rzecz wysoce nieprawdopodobną, aby wcieranie takiej mieszaniny w skórę mogło spowodować zamrocze­nie lub stan odurzenia.

(Niedawno podjęto doświadczenia z maścią podaną przez Portę, przy czym pominięto rzecz prosta obrzydliwe i z pewnością niesku­teczne składniki. Will Erich Peuckert, profesor etnologii w Getyndze, natarł się maścią, po czym doznał wrażenia, że unosi się w powietrze

100

i że ktoś przemawia do niego z ogromnej wysokości. Wniosek, że eks­peryment ten potwierdza działanie maści i tłumaczy powstawanie obłędnych urojeń na temat sabatu czarownic, wydaje się jednak przed­wczesny. Ktoś, kto poddaje się takiej próbie nie bez wiary i czeka w napięciu, jaki będzie jej wynik, może wywołać określone doznania halucynacyjne, choćby nawet maść w rzeczywistości nie miała z tym nic wspólnego. Wiadomość o tym eksperymencie obiegła prasę i za­chęciła kilku redaktorów holenderskich czasopisma „Televisier” do po­wtórzenia doświadczenia na sobie. Spędzili przykrą noc posmarowani ową maścią, nie zauważyli jednak, by miała ona wywrzeć jakikolwiek wpływ na ich samopoczucie.)

W innym miejscu opowiemy dokładniej o drobiazgowych badaniach, jakie już w pierwszej połowie XVII w. przeprowadził wybitny inkwi­zytor hiszpański nazwiskiem Salazar. Tutaj ograniczymy się tylko do wzmianki, że inkwizytor ten miał sobie powierzone dochodzenie zwią­zane z wielkim polowaniem na czarownice, jakie się w tym czasie odbywało w Hiszpanii. Wykonując swoje zadanie zebrał wszelkie maści diabelskie, jakie tylko znaleziono u podejrzanych. Dał je do zba­dania aptekarzom i na podstawie ich ekspertyzy stwierdził, że są abso­lutnie nieskuteczne.

Zdarzało się oczywiście nieraz, że jakaś zdziwaczała staruszka spo­rządzała sobie maść czarodziejską. O wiele częściej jednak poczytywano za taką maść czartowską niewinne masło lub smalec, znalezione w do­mu Bogu ducha winnej oskarżonej. A jeśli nawet w ubogim bardzo gospodarstwie nie znajdowano nic z tych rzeczy, to i tak nie ulegało wątpliwości, że wszystkie bez wyjątku czarownice posiadają maść diabelską.

Nigdy jednak nie słyszano, żeby podejrzewana o czary niewiasta użyła maści, aby móc umknąć prześladowcom. Tym czarodziejskim środkiem posługiwały się one tylko w jednym celu: żeby móc polecieć na sławetne schadzki diabelskie. Nie zawsze umiano rozstrzygnąć, czy rzeczywiście latały one na owe schadzki, czy też działo się to tylko w ich urojeniu. Ale- również urojone loty karano śmiercią. Czarownice i czarownicy, którzy tylko w swoim urojeniu uczestniczyli 'w tych festy­nach diabelskich, byli dla siebie wzajem widzialni, ukazywały się tam bowiem ich widma, mogli się więc rozpoznawać, a potem denuncjować wzajemnie na torturach.

Niebezpieczne uciechy sabatu czarownic rozpoczynały się zawsze od szyderczego naśladownictwa mszy kościelnej, które osiągało szczyt w zuchwałych bluźnierstwach i manifestacjach bezgranicznej złośliwo­ści. Potem ucztowano popijając obficie. Dania składały się z obrzydli­wej padliny, którą jednak umiano przemienić w smakowite, jak się wydawało, potrawy. Rozpusta, jaką — zgodnie z wyuzdaną wyobraźnią prześladowców — uprawiały tam z szatanem i innymi diabłami, nie sprawiała starym czarownicom żadnej przyjemności. W protokołach

101

przesłuchań sądowych wspomina się o tym niejednokrotnie. Uściski czartów były odrażająco zimne. Dla czarownic wszeteczeóstwa te były często bolesną udręką. Zdarzało się nieraz, że je maltretowano, po­dobnie zresztą jak znęcały się nad nimi ich czartowskie gachy w domu. Mówią o tym protokoły procesów czarownic, co dowodzi, że nie tylko oskarżone stwierdzały to w swoich zeznaniach, lecz że ich sędziowie i dręczyciele życzyli sobie to usłyszeć. A na czym polegała najwyższa łaska, jaką okazywał szatan swoim sprzymierzeńcom? Przewodził on na zabawie czarownic w postaci czarnego kosmatego kozła; czarownicy i czarownice dostępowali zaszczytu, pocałowania go „w tyłek”. To był punkt kulminacyjny zabawy.

Po prawdzie, nagrody, jakie ofiarował książę ciemności złym kobie­tom i mężczyznom, których zwabiał w swą służbę prezentowały się wręcz żałośnie. A przecież prześladowcy czarownic, jak wiemy, przy­pisywali szatanowi niesamowitą potęgę, nie ustępującą niczym potędze najwyższych archaniołów. Sknerstwo, jakie okazywał on w^bec cza­rownic, musiało ich zdaniem mieć swoją szczególną przyczynę, tę mia­nowicie, że szatan chciał zadokumentować w ten sposób, jak tanio może posiąść duszę chrześcijańską. Taki punkt widzenia mógł odpowia­dać czartowi, ale chyba nie kandydatce na czarownicę, która bez sto­sownego wynagrodzenia i rekompensaty miała ofiarować swą duszę skąpemu diabłu.

Czarownice musiałyby być niespełna rozumu, gdyby rzeczywiście robiły to, co im zarzucano. Doktor Wierus mówi też o „pomieszaniu” mając na myśli nieszczęśliwe kobiety, które składają dobrowolne ze­znania, ponieważ „omamione przez diabła” uroiły sobie, że rzeczywiście popełniły wszystkie te występne czyny. „Klepki im się pomieszały”, mówi o nich ów lekarz. .

Diabeł byłby również głupcem oświadcza Wierus w innym miejscu, gdyby się wdawał z takimi pomarszczonymi mizerotami, jak stare jędze, i uprawiał z nimi rozpustę.

Byli nawet wśród prześladowców i tacy, którzy rzekome praktyki czarowników i czarownic uważali za obłędne. Nie skłaniało to ich jednak do przyjęcia rozumnego poglądu na sprawę, lecz nasuwało im wniosek, że sprzymierzeńcy diabła są ludźmi cierpiącymi na umyśle i dlatego popełniają swe niepojęte występki. Znakomity uczony fran­cuski, teoretyk prawa Jean Bodin, który wsławił się również jako prześladowca czarownic, wyraził ten pogląd już w tytule swego dzieła De la demonomanie des sorciers, co w dosłownym tłumaczeniu brzmi: „O demonicznym szaleństwie czarowników” albo „O demonicznym obłę­dzie czarowników”. Jeszcze dobitniej sformułował tytuł pierwszego wy­dania niemieckiego książki Bodina jej tłumacz (był nim znany z historii literatury niemieckiej Johann Fischart): Vom ausgelassenen wütigen Teufelsheer der besessenen unsinnigen Hexen und Hexenmeister, Un­holde... („O rozswawolonym i szaleńczym zastępie diabelskim opęta­nych i pomieszanych czarownic i czarowników, wiedźm...”)

102

My, ludzie późniejszej epolci, pojmujemy doskonale, że w owych, czasach, w obliczu polowań na czarownice i licznych wyroków opar­tych na najbardziej niedorzecznych obwinieniach, mogła się nasuwać myśl o szaleństwie, obłędzie. Jesteśmy skłonni doszukiwać się obłędu nie u rzekomych czarownic, lecz u ich prześladowców. Ale przecież nie wszyscy ludzie byli w owych czasach dotknięci obłędem. A jednak niezliczone rzesze ludzi zdrowych na umyśle tolerowały głoszenie obłę­dnych urojeń, tak nikczemnych i plugawych, że mogły się one zrodzić tylko w umysłach ludzi psychicznie chorych. A przecież w większości swej ludzie ci nie byli bynajmniej aż tak zaślepieni. W rozdziale tym przytoczyliśmy wiele przykładów, kiedy ludzie zdawali sobie sprawę z niedorzeczności twierdzeń, które im narzucano.

W -tym właśnie przejawia się istota masowego obłędu, że ludzie nim ogarnięci eliminują doświadczenie własne, odrzucają własne obser­wacje, tłumią własne sądy. W jaki sposób ludzie do tej pory rozumni popadają w taki stan ducha? Jak można ich z tego stanu wyzwolić?

'Doktor Johannes Wierus był pierwszym badaczem, który próbował znaleźć odpowiedź na te pytania. Od opublikowania Młota na czarow­nice upłynęły siedemdziesiąt cztery lata. W ciągu tych lat prześladowcy zdobywali sobie coraz częściej wpływ na decyzje władz i palili cza­rownice z wyroku sądów wpędzając ludność w masową psychozę stra­chu. Ludzie ulegali obłędnej sugestii płonących stosów: „Skoro się pali czarownice na stosie, to znaczy,^- że czarownice istnieją”.

Taki był stan rzeczy w połowie XVII w., kiedy doktor Wierus pod­jął walkę z obłędem. Był pionierem tej walki i dał przykład tym, którzy kontynuowali ją po nim. Była to niebezpieczna walka z absur­dalną głupotą i nieludzkim okrucieństwem, walka o zwycięstwo rozumu.

(

błami, wilkołakami. Autor drwi sobie z czarnoksiqstwa i z urojonych mocy diabelskich, wyśmiewając zarazem bzdurne teorie wykładane w książkach prześladowców czarownic, do których wciąż czyni aluzje. „Przeciw takim durniom, powiada, skuteczniejszy jest śmiech i drwina niż argumenty logiczne”.

Bordelon, który był 'księdzem, ale przede wszystkim poczytnym pisa­rzem, opublikował swoją historię pana Oufle w czasach, kiedy wpraw­dzie od dawna już nie wytaczano procesów czarownicom, wydawano jednak wyroki skazujące za uprawianie czarnej magii. Na domiar wciąż jeszcze ukazywały się książki, które potępiały niewiarę w czary i cza- rownictwo jako przejaw heretyckiej postawy. Zgodnie z obyczajami obowiązującymi w kręgach kościelnych nie należało przynajmniej głośno wypowiadać tego rodzaju poglądów. Ksiądz Bordelon dał dowód pew­nej odwagi każąc swemu rycerzowi smutnej postaci stanąć do walki z wiatrakami przesądów. Ale odwaga ta opłaciła się autorowi. Jego szyderczy utwór zdobył rozgłos w oświeconych kręgach całej Europy.

Wszakże i we Francji ukazały się dwie książki, które podjęły otwartą walkę z morderczym obłędem, i to w czasach, kiedy prześla­dowcy czarownic mogli jeszcze dobrze dać się ich wydawcom we znaki.

Autorem pierwszej z nich był doktor Johann Wierus. Wydanie fran­cuskie jego „Omamień demonów” nieprzypadkowo ukazało się w mo­mencie, kiedy ofensywa prześladowców czarownic we Francji została doraźnie przyhamowana. Przekład pióra Jaques Grévin 'de Clermonta ukazał się w 1567 r. w Paryżu; nowe wydanie wyszło w 1579 r.

Drugim autorem był jezuita Fryderyk* Spee, o którym nieraz bę­dzie jeszcze w dalszym ciągu mowa. Jego płomienne oskarżenia prze­ciw prześladowcom czarownic i^kazały się w tłumaczeniu francuskim w Lyonie w 1660 r., a więc w okresie, kiedy rozsądnym ludziom w rzą­dzie francuskim udało się w os'tatniej chwili nie dopuścić do rozpę­tania wielkich łowów na czarownice w Rouen (1670 r.) i zapobiec innym procesom. Jednakże tłumacz książki Speego wolał nie ujawnić swego nazwiska. Później dopiero dowiedziano się, że 'był nim Ferdinand Bouvot z Besançon.

Spee zmarł wiele lat wcześniej. Książkę swoją pisał w okresie naj­większego nasilenia prześladowań czarownic w Niemczech (1631 r.).- We Francji w tym czasie prześladowania znacznie już osłabły. Toteż Spee zapytywał: „Czyżby w Niemczech miało być więcej czarowników, czarownic i złoczyńców niż gdzie indziej? Bo niemal wszędzie dymią w Niemczech stosy. A to palenie, pieczenie i smażenie na ogniu tak się w naszej kochanej ojczyźnie rozwielmożniło, że niemałą ujmę przyniosło to naszemu imieniu zagranicą”.

Nie jeden Spee doszedł do takiego wniosku. Obserwatorzy współ­cześni i późniejsi dziejopisarze w różnych krajach byli zgodni, że w Niemczech dużo więcej ludzi poniosło śmierć męczeńską z oskarżenia o czarostwo, niż w którymkolwiek innym kraju.

Jak do tego doszło? Co działo się w Niemczech?

216

Część VI PŁONĄCE STOSY W NIEMCZECH

W Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego prześla­dowcy czarownic bez trudu znajdowali coraz nowe tereny łowieckie do swoich polowań, Rzesza Niemiecka bowiem była rozdrobniona na trzysta przeszło części, cząstek i cząsteczek, z których każda korzy­stała z dużego zakresu suwerenności i sprawowała własną jurysdykcję. Gdy się więc rzecznikom prześladowań udało narzucić swe terrory­styczne rządy jednemu z tych samodzielnych państewek, czy było nim całe księstwo, czy choćby tylko małe wolne miasto Rzeszy, wówczas już żadna władza nadrzędna nie mogła położyć tamy ich poczynaniom.

Wprawdzie cesarz Maksymilian I już w 1495 r. powołał trybunał w Spirze jako najwyższą instancję sądową Rzeszy, ale nie było takiej siiy, która by potrafiła zmusić sędziów czarownic w poszczególnych państewkach Rzeszy do podporządkowania się jego orzeczeniom.

Sejm Rzeszy w Ratyzbonie zatwierdził w 1532 r. tzw. „Carolinę”, czyli „Konstytucję Kryminalną” cesarza Karola V, ale sędziowie cza­rownic nie przestrzegali także przepisów tego cesarskiego kodeksu kar­nego. Oczywiście uciekali się przy tym do różnych wykrętów i fałszy­wych interpretacji, aby stworzyć pozory, że postępowanie ich pozostaje z tymi przepisami w zgodzie. W rzeczywistości jednak „Konstytucja Kryminalna”, mimo surowości, a nawet okrucieństwa wielu przepisów, ustalała pewne zasady postępowania dowodowego. Gdyby ich przestrze­gano, większość procesów o czary nie mogłaby dojść do skutku. Ale łowcy czarownic po prostu nie liczyli się z postanowieniami, które im były zawadą.

Jakkolwiek wiara w gusła i czary znalazła w „Carolinie” silniej­szy wyraz niż w wielu innych dawnych kodeksach, to nie można jednak powiedzieć, by kodeks ten przejął w całej rozciągłości obłędny system Młota na czaroumice. Ustanawiał on wprawdzie karę śmierci przez spa­lenie na stosie dla tych, „co czarami przynoszą ludziom szkodę lub uszczerbek” (artykuł 109), ale dopuszczał łagodniejsze kary, jeżeli „ktoś uprawiał czary, a nie czynił przy tym nikomu szkody”. I nie było tu mowy o herezji i przymierzu z diabłem. „Carolina” zezwalała także na stosowanie tortur i uznawała za dostateczne po temu „indicium”, jeżeli o kimś fama głosiła, że uprawia czary. Ale famę tę musiało po-

217

twierdzić dwóch nieposzlakowanych świadków pod przysięgą i w obec­ności obwinionego, przy czym miara tortury była szczegółowo unormo­wana. Choć więc postanowienia „Caroliny” określające „dostateczne znamiona występku czarostwa” {artykuł 44) były dość problematyczne i lekkomyślni sędziowie mogli na ich podstawie ferować w poszczegól­nych sprawach nieopatrzne wyroki, to jednak przepisy ograniczające związane z tymi postanowieniami dawały rozważnym zwierzchnikom i sędziom podstawę do odrzucania obwinień o czary jako niedowie- dzionych, co zapobiegało Skazywaniu i traceniu niewinnych ludzi.

„Carolina” zapewniała nawet ochronę przed łowcami czarownic, gło­siła bowiem '(artykuł 21): „Nikt nie może być aresztowany lub poddany torturom na podstawie oskarżeń ludzi, którzy przypisują sobie zdolność do wróżenia za pomocą czarów lub innych guseł... Oskarżyciele (tacy) mają być przeto pociągani do odpowiedzialności karnej’.’.

Nie może więc nas dziwić, że przeciwnicy procesów czarownic po­mijali raczej milczeniem niektóre wątpliwe postanowienia „Caroliny” i powoływali się na ten kodeks cesarski, by wykazać, że postępowanie łowców czarownic narusza obowiązujące prawo. Rodziny oskarżonych czarownic i czarowników w uzasadnieniu skarg na sprzeczny z prze­pisami bieg procesu z reguły cytowali postanowienia „Caroliny”, usta­wicznie naruszane przez sędziów i pachołków katowskich.

Ale sąd Rzeszy przeważnie nie był w stanie przyjść petentom z po­mocą i wymóc poszanowania dla przepisów cesarskiego prawa. Sam cesarz jedynie w nielicznych, wyjątkowych zgoła przypadkach uważał się za uprawnionego do interwencji poza obrębem dziedzicznych posia­dłości domu Habsburgów. *

Kolejni, następujący po sobie cesarze mogli osobiście mieć taki lub inny pogląd na rzekome niebezpieczeństwo czarownic, żaden z nich jiednak nie mógł położyć tamy fali bezprawnych procesów czarownic, wzbierającej w Rzeszy Niemieckiej. Inaczej działo się w Anglii i we Francji. Tam znaczenie decydujące miała osobista postawa monarchy i jego najbliższych doradców. Ów wpływ najwyższego czynnika prze­chylał się okresami na stronę łowców czarownic, w końcu jednak przy­czynił się w obydwu królestwach do zwycięstwa rozumu i o wiele wcześniej niż w Niemczech doprowadził do zaniechania prześladowań. Jaką — w porównaniu z królami Anglii i Francji — postawę zajmowali cesarze niemieccy z domu Habsburgów?

¡Nie wiemy, jak odniósł się Maksymilian I do odpowiedzi, jakich udzielił mu opat Trithemius na jego podyktowane wątpliwościami py­tania. W każdym razie obłędne idee prześladowcze Trithemiusa nie przeniknęły do „Konstytucji Kryminalnej” jego wnuka Karola V. Na­stępca Karola, Ferdynand I, opowiedział się otwarcie i stanowczo prze­ciw łowcom czarownic, wyrażając całkowitą aprobatę dla książki dok­tora Wierusa wymierzonej przeciw procesom. Dobitniej jeszcze pod­kreślał swą niechęć do prześladowców następny cesarz, Maksymilian II (1564 -1576). Wychował się on w Hiszpanii, gdzie twierdzenia Młota na

218

czarownice od początku nie znajdowały uznania. Ponadto na dworze cesarskim panowała światła tradycja, z którą tego rodzaju poglądy po­zostawały w wyraźnej kolizji. W każdym razie w Austrii za rządów tego monarchy, który poza tym wykazywał również tolerancję i wyro­zumiałość wobec protestantów, o występku czarostwa w ogóle nie było mowy.

Wymownym świadectwem oświeconego umysłu tego Habsburga jest niepowszednia ordynacja policyjna wydana przezeń dla Austrii, będą­cej jego lennem dziedzicznym. Podobne ordynacje wprowadzały już za jego poprzedników policyjny zakaz uprawiania praktyk czarnoksięskich i wróżbiarstwa. Ale Maksymilian II dodał tu jeszcze jedno postano­wienie. Nakazywało ono zatrzymywać ludzi chwalących się, że umieją czarować, i żądać od nich publicznego demonstrowania owych sztuk czarodziejskich. Demaskowało to ich jako oszustów i wystawiało na po­śmiewisko. Jeżeli swój proceder kontynuowali, wysiedlano ich z kraju.

Cesarz ten nie wierzył więc w ogóle w czary. On też właśnie wy­delegował cesarską komisję śledczą do księstwa Brunszwik - Wolfen­büttel, by wybawić z opresji księżnę Sydonię oskarżoną o czary przez własnego małżonka.

Cesarz Rudolf II, jego następca (1576-1612), zasiadł na tronie ce­sarskim w okresie, którym teraz z kolei przyjdzie się nam zająć. Mo­narcha ten, człowiek ponurego usposobienia, wiecznie pogrążony w nie­bezpiecznych rozmyślaniach, niezdolny do powzięcia decyzji, wypuścił z rąk cugle. Toteż prześladowcy czarownic uzyskali w Austrii swobodę działania, zwłaszcza w przyłączonych do niej krajach alpejskich. Mimo wszystko i za jego panowania, jak również pod rządami .późniejszych monarchów, Austria nie ucierpiała w takim stopniu, jak wiele innych krajów niemieckich ani też jak Salzburg, który był jeszcze samodziel­nym księstwem duchownym.

Największe rozmiary osiągnęły prześladowania w Rzeszy Niemiec­kiej — podobnie zresztą jak w Anglii i we Francji — dopiero w XVII w. I zawsze działo się przy tym tak, że od decyzji kilku zaledwie osób piastu­jących wysokie stanowiska, a często nawet od woli jednego jedynego człowieka sprawującego władzę zwierzchnią, zależało, czy dojdzie do fali masowych prześladowań, czy też się do niej nie dopuści. Znamienne jest też wyzywające lekceważenie, jakie rozzuchwaleni łowcy czarow­nic okazywali Sądowi Rzeszy. Ignorowali oni po prostu postanowienia tego najwyższego trybunału, daremnie usiłującego ukrócić ich bez­prawne poczynania.

Książę-opat Baltazar von Dernbach, który objął rządy w księ­stwie duchownym Fulda, był fanatykiem żywiącym ślepą nienawiść do wszystkiego, co niekatolickie. Prześladował niemiłosiernie swoich pro­testanckich poddanych. Ale ewangelickie stany. księstwa stawiały opór i wypowiedziały posłuszeństwo nietolerancyjnemu władcy. W konsek­wencji księstwo Fulda znalazło się pod administracją cesarską. Po latach cesarz (Rudolf II) przywrócił opatowi władzę nad księstwem. Baltazar

219

(

von Dernbach nauczony doświadczeniem zrozumiał wreszcie, że uro- , czyście zaprzysiężony pokój religijny obowiązuje i że nie wolno mu i prześladować protestantów. Przelał więc swą nienawiść na kobiety \ i dziewczęta, które zaczął palić na stosie jako czarownice. W tym bo­wiem nikt mu nie mógł przeszkodzić. Natychmiast po ponownym obję- 1 ciu rządów oddał on jurysdykcję księstwa w ręce swego zausznika Bal- ■( tazara Rossa, cynicznego łotra, nie cofającego się przed żadną zbrodnią. I

Ross przewodniczył rozprawom sądu miejskiego w Fuldzie, któremu ; opat zlecił wytępienie czarownic w księstwie. Asesorzy i ławnicy sądu •byli, jak zawsze w takich wypadkach, zastraszeni pogróżkami, że kto- : kolwiek się ośmieli sprzeciwić, poddany zostanie jako obrońca czarów- j nic torturom i spalony na stosie. Mimo to ławnicy niejednokrotnie upo­minali Rossa, by zaprzestał nieludzkich okrucieństw i traktował oskar- i żone w sposób zgodny z przepisami prawa. Ale Ross, który rozporządzał nieograniczoną władzą, robił co chciał i skutecznie tłumił wszelkie głosy protestu. W ciągu trzech lat (1603 -1606) na rozkaz jego postawiono przed sądem setki ludzi. Poddawano ich mękom tak straszliwym, że wiele wyzionęło ducha w czasie tortur lub Wkrótce potem. Skazanych palono na stosie grupami po dziewięć do trzynastu osób.

Ross wyliczył później nazwiska dwustu pięciu straconych. Ale lista ta była niepełna. Ofiarami padały przeważnie kobiety „niskiego stanu”. Baltazar Ross potrafił jeszcze czerpać niemałe dochody, przywłaszczając sobie ich mienie i wymuszając okup zarówno na ich rodzinach, jak i na innych zastraszonych ludziach. Co więcej, nawet koszt wina, które wypijał wraz ze swymi kompanami w czasie łowów na czarownice lub asystując przy torturach, jak również koszt? drewna przeznaczonego na stos dla skazańców, musieli pokrywać później ich krewni. Ponadto po­pełniał jeszcze Ross różne oszustwa.

Pewnego razu małżonek aresztowanej kobiety, 'która spodziewała się dziecka, odwołał się do Sądu Rzeszy. Sąd wydał „mandat” (orzeczenie karne) przeciw przewodniczącemu, asesorom i ławnikom sądu miej­skiego w Fuldzie (27 lipca 1603 r.). Mandat ten stwierdzał, że kobieta , cieszy się jak najlepszą opinią i podnosił dalej:

„Mimo to... nie mając żadnej po temu podstawy, uznaliście ją za czarownicę, jedynie na tej zasadzie, że trzy niewiasty obwinione o ten- sam występek miały ją pomówić o czary; i bez dalszego dochodzenia kazaliście ją schwytać przemocą i zamknąć w psiarni, która się mieści koło piekarni zamkowej; spętano jej okrutnie ręce i nogi, po czym musiała się czołgać jak pies na czworakach przez wąski otwór, w któ­rym utkwiła skurczona i zgięta w kabłąk nie mogąc się ani poruszyć..., ^! ani opędzić od natrętnego robactwa... Oskarżona nie może tedy spodzie­wać się niczego innego, jak tylko tego, że gotujecie jej okrutne tortury, a potem niechybnie zadacie jej śmierć sromotną”.

Sąd Rzeszy, pod groźbą kary dziesięciu grzywien w złocie, żądał, aby oskarżoną kobietę umieszczono w bardziej godziwym więzieniu, zabraniał poddawania jej torturom „bez poważnych, prawem przewi-

220

\ dzianych indycjów” i polecił dopuścić do niej obrońcę. (Według Sol- pdan-Heppe, tom II, Monachium 1911.)

f. Nie wiadomo, czy interwencja ta odniosła jakiś skutek. Jest to raczej mało prawdopodobne. Gdyby było inaczej, doszłyby do nas za­pewne wiadomości o dalszych apelach o pomoc skierowanych do Sądu Rzeszy. Tymczasem żadnych śladów takich apeli — poza tym jednym — nie znajdujemy. Baltazar Ross takim jednorazowym „mandatem” na pewno się zbytnio nie przejął. Co najwyżej skłonił go tylko do takiego przyspieszenia toku procesów, że często od aresztowania do egzekucji mijało zaledwie jeden do dwóch tygodni, co udaremniało wszelkie skargi i zażalenia, gdyż z reguły przychodziły one za późno.

Tak panoszył się w Fuldzie przez trzy lata z rzędu okrutny oprawca Baltazar Ross, aż zmarł jego protektor i obrońca opat Baltazar von Dernbach (1606 r.).

Następca księcia-opata Johann Friedrich von Schwalbach nie na­myślając się długo wtrącił Rossa do lochu. Skargi na unieszkodliwio­nego łowcę czarownic napływały jedna za drugą. Ograniczały się jednak przeważnie do nadużyć popełnionych przez Rossa i wygórowa­nych kwot, jakie pobierał tytułem kosztów. Nie kwestionowano nato­miast zasadności procesów czarownic i wydanych wyroków śmierci, prowadziłoby to bowiem jedynie do niekończących się sporów i kontro­wersji. Natomiast zarzut oszustwa, wymuszenia i przywłaszczenia do­tyczył konkretnych nadużyć, wyrażających się w określonych kwotach pieniężnych. Nie był to zresztą odosobniony wypadek, kiedy z łowcą czarownic rozprawiano się w ten najprostszy sposób.

Trzynaście lat bronił się Ross przed oskarżeniami, daremnie usiłując wydostać się z lochu. W końcu został ścięty publicznie w 1618 r.

Wolne miasto Offenburg w Badenii było wprawdzie małą mieściną, liczącą zaledwie dwa do trzech tysięcy mieszkańców, stanowiło jednak suwerenną jednostkę terytorialną. Rządy w mieście sprawowała dwu­dziestoosobowa rada miejska. Rada ta została zmajoryzowana przez wpływową mafię, która rozpętała w Offcnburgu dzikie prześladowania czarownic. Przez trzydzieści lat panował w miasteczku najstraszliwszy terror (1601 -1631).

Offenburg leży w uroczej okolicy, obfitującej w winnice i sady, zwanej Ortenau, nad którą góruje zamek Ortenberg. W pogodne dni widać stamtąd wieżę katedry strasburskiej po drugiej stronie Renu. Ortenau było w owych czasach osobnym wójtostwem ziemskim („Land- vogtei"). Podobnie jak w innych okolicach Rzeszy, dopiero w ostatnich latach XVI w. zaczęły się tam mnożyć procesy czarownic. Ofiary ich rekrutowały się spośród ludności chłopskiej. Teraz jednak od 1603 r. panował w Ortenau spokój, który miał się utrzymać przez dwadzieścia cztery lata. W tym samym czasie coraz częściej płonęły stosy w wol­nym mieście Offenburgu, a kat z zamku Ortenberg znalazł tu szerokie pole dla swej diabelskiej inwencji.

W radzie miejskiej Offenburga zasiadali również ludzie rozumni

221

i światli. Usiłowali oni przeciwstawić się poczynaniom żądnych prze­śladowań członków rady i nie dawali się zastraszyć pogróżkom. Prowo­dyr prześladowców, Rupprecht Silberrad, żywił szczególną niechęć do swego kolegi, rajcy Georga Laubacha, 'którego żona już w 1597 r. jako jedna z pierwszych ofiar w mieście spalona została jako czarownica i który odtąd zdecydowanie występował w radzie przeciw klice prze­śladowców. Aby zmusić Laubacha do milczenia, Silberrad oskarżył w 1601 r. trzy jego córki, że czarami swymi zadały śmierć jego synowi. Dwie żebraczki, które kradły winogrona i dlatego zostały aresztowane, zmuszono na mękach, by zeznaniami swymi potwierdziły to oskarżenie. Wymieniły one również jako wspólniczkę szwagierkę oskarżyciela Sil- berrada, ale to obwinienie puszczono mimo uszu.

Żebraczki czym prędzej stracono jako czarownice, a jedną z córek Laubacha, którym zarzuciły one uprawianie czarostwa, Elzę, poddano najstraszliwszym mękom, chcąc wymusić na niej przyznanie się do winy.

Elza była żoną piekarza Marcina Gwinnera. Córeczka jej, mała Agatka, została również aresztowana. Wtrącono ją do ciemnego lochu i chłostano niemiłosiernie, aż w końcu po kilku dniach dziecko pod dyktando sędziów zeznało przeciw rodzonej matce. Elza Gwinner nie załamała się na mękach. Do ostatniego tchu zapewniała o swej niewin­ności. W końcu spalono ją na stosie, lecz nie zdołano wydobyć z niej przyznania się do winy (grudzień 1601 r.).

Uwięzienie małej Agaty spotkało się z ostrym potępieniem miesz­kańców miasta. Ojciec wyrzekł się dziecka, które dało się nakłonić da zeznań przeciw własnej matce. Na wniosek jego rada postanowiła, że wyśle się Agatę do innego miasta katolickiego. Klika Silberrada darem­nie protestowała przeciw tak łagodnemu potraktowaniu nieszczęśliwej dziewczynki, która sama się przecież przyznała, że jest czarownicą.

Nie udało się również wytoczyć procesu pozostałym dwóm córkom Laubacha.

Członkowie rady bowiem zdobyli się wreszcie na odwagę i wystą­pili ostro przeciw Silberradowi i jego czterem poplecznikom. Prześla­dowcy czarownic zostali z rozkazu rady aresztowani (luty 1602 r.). Ro­zum zwyciężył, ale na krótko.

Za wstawiennictwem duchowieństwa katolickiego, którego dwóch- przedstawicieli zawsze brało udział w posiedzeniach rady, Silberrad i jego kompani zostali niebawem zwolnieni. A kiedy pierwsze próby sprzeciwu zakończyły się rozczarowaniem i zniechęceniem, prześladowcy bez trudu znajdowali nowe okazje do wytaczania procesów o czary. Sąd, który zajmował się rozpatrywaniem tych spraw, składał się z czte­rech członków rady.

Stopniowo terrorystyczna mafia offenburska zaczęła poczynać sobie coraz zuchwałej. Ze szczególnym upodobaniem wybierała na swoje ofiary niewiasty z zamożnych rodzin mieszczańskich, gdyż na nich naj­obficiej mogła się obłowić.

Nie poskąpili też oprawcy pieniędzy na zainstalowanie nowego, skon-

222

struovvanego przez kata Hackera z zamku Ortonbcrg, narzędzia tortur, lak zwanego krzesła Hackera. Było to krzesło obite żelaznymi kolcami fi silnie nagrzewane za pomocą wbudowanego w nie ipecjalnt* palo-

; niska. Większość ofiar uwiązanych na tym krześle przyznawała się w ciągu kwadransa do wszystkiego, co tylko oprawcy pragnęli od nich posłyszeć. Zdarzali się jednak ludzie oporni, którzy wytrzymywali tę mękę dwanaście godzin i dłużej. Kat i sędziowie wychodzili na ten cza* na wino. Pewnego razu powróciwszy do katowni zastali swą ofiarę •Tnartwą na owym „konfesjonale” sądowym. Mimo' to uznali ją za cza- czornicę, a zwłoki pochowano pod szubienicą.

Już w pierwszym okresie prześladowań kilku mieszkańców miastu odwołało się do Sądu Rzeszy. Czy dopuszczalne jest oskarżenie o czary kobiety, która według zgodnych oświadczeń wszystkich indagowanych świadków prowadziła nienaganny tryb życia i której nie zarzuca się nawet, że wyrządziła komukolwiek szkodę swymi rzekomymi czarami?

Na pytanie to, odnoszące się do niejakiej pani Fehr, odpowiedział hrabia Sulz, przewodniczący Sądu Rzeszy, że diabeł może się zagnieź­dzić również w uczciwym człowieku i że dlatego należy wobec oskarżo­nej kobiety zastosować takie postępowanie, jakie zalecają uczeni legiści.

Przewodniczący Sądu Rzeszy wypowiedział się więc w tej sprawie w sposób równie mglisty, ogólnikowy i właściwie nic nie mówiący, w jaki pisane były czasem opinie uniwersyteckich fakultetów prawa. Owi uczeni w prawie teoretycy używali języka, który nie miał nic wspólnego z tym, co się faktycznie działo w katowniach. Toteż sędzio­wie czarownic mogli sobie interpretować ich opinie dowolnie, tak, Jak im było wygodniej, albo w ogóle nie brać ich pod uwagę. Hrabia Sulz chciał zapewne powiedzieć, jak o tym świadczą późniejsze orzeczenia Sądu Rzeszy, że śledztwo powinno być prowadzone zgodnie z przepi­sami prawa cesarskiego zawartymi w „Carolinie”. Przepisy te nie ze­zwalały na poddawanie torturom osób, przeciw którym nie rozporzą­dzano wystarczającymi poszlakami. Ale terroryści z Offenburga oczy­wiście zinterpretowali orzeczenie sądu w Spirze po swojemu i nie oszczędzili pani Fehr tortur. A kiedy mąż jej zwrócił się ponownie do Sądu Rzeszy, 'było już za późno, niewiasta przyznała się bowiem na mękach do winy i wymieniła nazwiska kilku kobiet jako rzekomych czarownic, te zaś z kolei obciążyły inne.

W tych czasach terroru i zgrozy żona, która pragnęła uwolnić się | od męża, denuncjowała go po prostu jako czarownika, mąż, który chciał j pozbyć się żony, a na dodatek uprzykrzonej teściowej oraz szwagierki, I składał na wszystkie trzy donos, jakoby były czarownicami.

Jeden z ówczesnych procesów wiele lat z rzędu absorbował Sąd Rzeszy w Spirze. Figuruje on w aktach pod tytułem „Hoffmanka prze­ciw burmistrzowi i radzie miasta Offenburga”.

Anna Maria Hoffman 'była bogatą mieszczanką, osobą znaną z do­broczynności. Miała krewnych w możnym mieście Strasburgu. U nich się też schroniła, kiedy chciano ją aresztować w Offenburgu jako cza-

223

równicę (1608 r.). Wówczas aresztowano w Offenburgu jeji córkę, za­mężną za Eberhardem Bapstem. Skonfrontowano ją z kobietą, leżącą bez sił po przebytych torturach i ledwo poruszającą językiem. Pisarz miejski przeczytał z księgi zeznanie przez nią złożone i zażądał, aby potwierdziła je wobec pani Bapst, z domu Hoffman. Miała ona zeznać, że obie wielokrotnie brały razem udział' w sabatach czarownic.

Widok umęczonej kobiety musiał wzbudzić w pani Bapst straszliwe przeczucie tego, co ją samą czekało. A kiedy wydano ją pachołkom katowskim, wówczas już na torturach pierwszego stopnia przyznała się, że jest czarownicą i że matka była jej mistrzynią. Co prawda później odwołała to fałszywe zeznanie.

Tymczasem przebywającej w Strasburgu matce pani Bapst i jej wpływowej rodzinie udało się w niezwykle krótkim czasie spowodować interwencję Sądu Rzeszy. Już po upływie kilku 'dni burmistrz i rada Offenburga otrzymali orzeczenie ze Spiry. Sąd Rzeszy uznał postępo­wanie sądowe wszczęte przeciw „Hoffmance”, czyli pani Bapst, uro­dzonej! Hoffmann, za sprzeczne z prawem i unieważnił je (październik 1608 r.).

Rada wcale się jednak orzeczeniem tym nie przejęła i kontynuowała proces, nie starając się go nawet przyspieszyć. Aby uzasadnić swe po­stępowanie, przesłała Sądowi Rzeszy protokoły przesłuchań tortu­rowanych czarownic. Potwierdziło to tylko zarzuty sądu najwyższego, który wskazał, że niedopuszczalne jest oddanie podsądnego na tortury bez dostatecznych po temu „indycjów” i sporządzanie aktu oskarżenia dopiero na podstawie wymuszonych w ten sposób zeznań.

Ponieważ sędziowie offenburscy nie usłuchali, Sąd Rzeszy na na­legania krewnych wysłał w następnym roku (grudzień 1609 r.) ponowny mandat, w którym pod groźbą kary żądał umożliwienia oskarżonej przewidzianej prawem obrony, a przede wszystkim podania jej do wia­domości ciążących na niej zarzutów. Na to sąd offenburski przesłał do Spiry powtórnie wymuszone na mękach zeznania podsądnej, która nie­bawem raz jeszcze je odwołała (styczeń 1610 r.).

Małżonka oskarżonej osadzono w więzieniu za zachowanie się uwła­czające powadze rady. Rada wystosowała też gwałtowny protest prze­ciw mandatowi Spiry grożącemu jej karą. Zażądała nawet ukarania za Obrazę rady adwokata, który napisał skargę w obronie pani Bapst. W końcu 1610 r. wydał Sąd Rzeszy ostatni i najgroźniejszy mandat. Zabraniał on pod groźbą najsurowszej kary dalszego prowadzenia pro­cesu i pociągał radę 'do odpowiedzialności.

Rada rzuciła na to Spirze zuchwałe wyzwanie* skazała oskarżoną Hoffmann-Bapst na spalenie. Wyrok wykonano niezwłocznie (początek 1611 r.). Władcy suwerennej mieściny mogli sobie na to pozwolić. Wie­dzieli, że ujdzie im to bezkarnie.

(Wyciągi z ksiąg rady Offenburga i akt procesu przytacza F. Volk w Hexen in der Landvogtei Ortenau und Reichsstadt Offenburg, Lahr 1882, oraz Soldan-Heppe, tom II.)

224

W czasie wojny trzydziestoletniej do Offenburga wtargnęli Szwedzi. Miasto przez pół roku znajdowało się pod ich okupacją. Na* terenach okupowanych generałowie szwedzcy zabraniali wszędzie wytaczania procesów o czary. Znękane kobiety mogły wreszcie odetchnąć z ulgą. Ale kiedy w połowie 1628 r. nieprzyjaciel wycofał się z miasta, prze­śladowania rozpoczęły się na nowo. Rada ogłosiła nagrodę w wysokości dwóch szylingów za każdą dostarczoną czarownicę.

Między łowcami czarownic dochodziło czasem do zatargów o po­dział łupów. Godny uwagi jest następujący przypadek. Dwaj urzędnicy cesarscy, którzy administrowali własnością austriacką w mieście, zażą­dali, aby skonfiskowany majątek czarownic i czarowników przechodził na własność cesarza, co oznaczało po prostu, że sami chcą na tych kon­fiskatach skorzystać (lipiec 1628 r.). Ale chciwi członkowie rady od­rzucili te ich pretensje. Z incydentem tym wiązało się głoszone póź­niej twierdzenie, że prześladowania czarownic w Offenburgu zaczęły się z poduszczenia cesarza Rudolfa II. Wersję tę puściła w świat rada Offenburga. W pismach bowiem do Sądu Rzeszy usprawiedliwiała się między innymi argumentem, że dwaj komisarze cesarscy zarzucili, że w Offenburgu nazbyt opieszale ściga się czarownice. Otóż nic nie wskazuje na to, aby Rudolf II miał kiedykolwiek inspirować polo­wania na czarownice w którymś z miast Rzeszy. Bliższe prawdy wy­daje się przypuszczenie, że już wtedy szło o dwóch urzędników prze­bywających w Offenburgu, którzy pod pozorem reprezentowania inte­resów cesarza domagali się udziału w łupach uzyskanych przez łowców czarownic, podobnie jak dopominał się takiego udziału pewien sołtys cesarski (Reichsschultheiss) w Alzacji, o którym wspominają relacje współczesne. Jest rzeczą zupełnie prawdopodobną, że hieny takie mogły się domagać rozszerzenia intratnego procederu prześladowania cza­rownic.

Zdecydowany opór ludności miasta przeciw rsądom terroru nastą­pił stosunkowo późno i początkowo został krwawo stłumiony, ale nie na długo. Ofiarami żądnej mordów i rabunku mafii prześladowców, zasiadającej w radzie, były nie tylko kobiety, niejeden zamożny mie­szczanin postradał również życie i majątek. Nikt nie czuł się bezpiecz­ny, torturami bowiem można było każdego zmusić do wskazania do­wolnej osoby. Przeciw tym metodom, potępionym już przez Sąd Rzeszy, coraz głośniej występowali obywatele miasta. Dwóch szerzycieli tych ‘buntowniczych nastrojów spalono jako czarowników (1629 r.).

Jednakże mniemane czarownice coraz częściej) cofały wymuszone na nich torturami pomówienia innych osób o czarostwo. Zdarzało się, że zachęcali ich do tego duchowni, zdając sobie sprawę, do jakich nie­obliczalnych następstw może doprowadzić dalsze niczym nie ograni­czone stosowanie tortur. Oznaki oporu nasilającego się wśród ludności występowały coraz wyraźniej. Ludzie byli doprowadzeni do rozpaczy, wszak w ciągu dwóch lat zaledwie, 1628 i 1629, spalono w jednej ma­lej mieścinie siedemdziesiąt dziewięć osób.

15 — Czarownice

225

Również wśród ludności wiejskiej wójtostwa Ortenau ,po długiej przerwie wybuchły ze wzmożoną siłą nowe prześladowania {1677 r.), które trwać miały tu przez czas dłuższy.

Jednakże w mieście Offenburgu rada musiała teraz powściągnąć swe mordercze zapędy. I oto w 1631 r. procesy czarownic niepostrze­żenie ustały w miastecżku. Jak to się stało i dlaczego, nie wiemy, mil­czą o tym relacje historyczne.

Nie ma też żadnych danych, które by świadczyły, że któryś z pro­wodyrów mafii prześladowców pociągnięty został do odpowiedzialności. Żyli więc oni sobie dalej cicho i spokojnie jako poczciwi obywatele, jak gdyby nigdy nic się nie stało. Nie było w tym nic niezwykłego. Tak samo cicho i niepostrzeżenie wracali do normalnego mieszczań­skiego życia terroryści w innych miastach, gdzie wcześniej czy później zaniechano procesów czarownic. Łowca czarownic Baltazar Ross, ścięty w Fuldzie, należał do wyjątków.

MATKA JOHANNESA KEPLERA

Było to widowisko dramatyczne i niecodzienne. Wielki astronom Johann Kepler, jeden z największych geniuszy epoki, musiał wytężyć całą swoją energię, spryt i pomysłowość, by nie pozwolić kilku małym okrutnikom ze szwabskiej mieściny spalić na stosie matki, pomawianej o czary. Sześć lat (1615-1621) trwała ta walka o życie starej kobiety.

Polowanie na czarownice, ‘które odbywało się w księstwie Wirtem­bergii w tym samym czasie, kiedy sąd Rzeszy w Spirze okazał się bez­silny wobec morderców czarownic w katolickim Offenburgu, objęło wiele protestanckich miasteczek i wsi. Książęcy rząd wirtemberski do­lał oliwy do ognia wydając edykt (1616 r.), w którym wzywał władze miejscowe do bezwzględnego tępienia czarownic.

To, że kobieta oskarżona o czary mogła w takich okolicznościach wyjść cało z opresji, było wypadkiem wręcz wyjątkowym w smutnych dziejach procesów czarownic w Niemczech.- Jakim cudem zdołał to Kepler osiągnąć?

Sprawa Katarzyny Kepler, z domu Güldemann, przedstawiała się fatalnie. W Weil, miasteczku, w którym wydała na świat swoje dzieci, spalono na stosie w latach od 1615 do 1629 trzydzieści osiem czarownic. Przy tym miasteczko liczyło nie więcej niż dwieście rodzin. Niewiele większą mieściną był Leonberg, w którym Keplerka mieszkała obecnie. W ciągu jednej zimy 1615 r. spalono tam sześć czarownic. Obie mieściny leżą w pobliżu Stuttgartu. Na zamku w Leonberg, w którym sądzono wówczas czarownice, mieści się obecnie miejscowy sąd pierwszej in­stancji.

Z Sindelfingen, Vaihingen i innych miasteczek Szwabii napływały również niepokojące wieści.

Kobieta z Seresheim, którą pomawiano, że jest prowodyrką czarow­nic z całej okolicy, wzięta na męki, opisała ze wszystkimi szczegółami

226

sabaty czarownic odbywające się rzekomo na górze Henchel i wymie­niła wiele osób, które miały brać udział w tych schadzkach i które na tej podstawie uwięziono i stracono. Sędziowie pytali jej, jak to się dzieje, że tyle kobiet ulega pokusom diabelskim, i wcale nie dopa­trywali się zjadliwego szyderstwa w odpowiedzi niewiasty, która od­rzekła, że bierze się to stąd, że kobiety maltretowane są przez swoich mężów pijaków. ,

Podobna myśl mogła się nasunąć również Katarzynie Kepler, kiedy w toku procesu poddano ją tak zwanej próbie łez. Próba ta polegała na tym, że oskarżonej odczytywano ustępy z Pisma świętego traktu­jące o męce Jezusa Chrystusa i wzywano ją, aby łzy roniła, jeżeli jest niewinna. Jeżeli oskarżona nie potrafiła na rozkaz zapłakać, 'był to do­wód winy. Katarzyna Kepler nie próbowała nawet wycisnąć łez z oczu, lecz odrzekła wzburzona, że tyle w swoim życiu płakała, że wypłakała już wszystkie łzy. Bo też rzeczywiście mąż Katarzyny, Heinrich, nicpoń wielki i ladaco, przysporzył jeji niemało trosk i zgryzot w przeszłości.

Johann pragnąc ratować matkę nie mógł liczyć na poparcie żadne­go z członków rodziny. Heinrich Kepler, ojciec, dawno już znikł gdzieś bez śladu. Johann, jego syn pierworodny, obliczył w swoim dzienniku konstelację gwiazd w dniu urodzin ojca i porównał swój horoskop z tym, co o nim wiedział. Heinrich Kepler widziany oczyma syna był człowiekiem „awanturniczego usposobienia,« gwałtownikiem pochopnym do zwady. Przeznaczone mu było zginąć marną śmiercią”. Miał „licznych wrogów, a jego^- pożycie małżeńskie obfitowało w kłótnie i swary”. W 1'577 r. omal nie zawisł na szubienicy (z jakiego powodu — Johann nie podaje). Na zakończenie czytamy w owym dzienniku: „ojciec bar­dzo źle traktował matkę. W końcu wyruszył w świat i zmarł gdzieś na obczyźnie”.

Drugi syn jego, Heinrich, wrodził się w ojca i również stał się obieżyświatem. Więcej pociechy miała Katarzyna Kepler z trzeciego syna, Krzysztofa, który uczciwie zarabiał na życie jako 'konwisarz, i z córki Małgorzaty, która poślubiła pastora. Ale teraz, kiedy nadcią­gnęło nieszczęście, nie znalazła matka oparcia ani w synu konwisarzu, ani w zięciu pastorze. W dalszym toku procesu obaj odrzekli się jej bojaźliwie. Bo też więzy pokrewieństwa z czarownicą narażały na niebezpieczeństwo wszystkich członków rodziny. Zarzucano wszak rów­nież Katarzynie Kepler, że dzieckiem będąc wychowywała .się w mia­steczku Weil u ciotki, która później spalona została na stosie jako czarownica.

Najstarszy syn, Johann, astronom, który zamieszkiwał w Linz w Gór­nej Austrii, musiał tedy sam jeden podjąć się obrony matki. Nie miała ona przyjaciół ani ludzi życzliwych w Leonbergu. Była bowiem nie­wiastą złą i złośliwą.

W każdym razie w takim świetle widział matkę Johann Kepler. Mimo to dotrzymał wiernie słowa, iż nie ustanie w jej obronie, choć­by miał przypłacić tę obronę majątkiem i życiem. Astronom skreślił

227

również w swoim dzienniku wizerunek matki powiązany z jej horosko­pem. Pisze o niej, że była „mała, chuda, czarniawa, rozmiłowana w plot­kach i swarliwa...”

Zapewne była kobietą zgorzkniałą, nazbyt ciężko doświadczyło ją życie. Kepler jednak przypisuje jej przywary jedynie wrodzonym skłonnościom. Później, w latach dojrzałych, wrócił raz jeszcze do horo­skopu matki. Był on zbliżony do jego własnego, a przecież cechy charak­teru i losy matki i syna były najzupełniej różne. Kepler posłużył się tym przykładem, aby wyjaśnić czytelnikom zasady swojej astrologii. Wprawdzie gwiazdy wywierają przemożny wpływ na człowieka, tłu­maczył, ale nie zawsze wiemy, jakie jest to ich oddziaływanie, i dla­tego nie możemy przepowiedzieć z gwiazd wszystkich perypetii, jakie czekają go w życiu.

„Weźmy choćby mój własny przykład. Znam kobietę [Kepler ma na myśli matkę], która urodziła się pod podobnymi aspektami, co ja. Jest to niewiasta najbardziej niespokojnego ducha, skutkiem czego nie tylko pozostała osobą nieoświeconą, co zresztą, gdy o kobiety chodzi, nie jest wcale rzeczą niezwykłą, ale wprawiła też w ambaras całą zwierzchność miejską i sama sobie napytała biedy”.

Kiedy Kepler pisał te słowa w swojej „Harmonii świata” (Harmo­nices mundi, 1619), proces czarownic toczył się już trzy lata i wciąż jeszcze był daleki od zakończenia. Jak z tego widać, zarzucał on matce, że nie zachowywała się ostrożniej i powściągliwiej w tych niebezpiecz­nych czasach, kiedy łowcy czarownic hulali bez przeszkód w miastecz­kach Weil i Leonburg. Ze słów jego pobrzmiewa nawet niejakie współ­czucie dla panów ze zwierzchności miejskiej. Bo przecież rajcy mia­steczka od dawna już miotali się bezradnie pomiędzy żądaniami miej­scowych prześladowców czarownic a protestami Keplera, „matematyka Jego Cesarskiej Mości”.

Jako „matematyk Jego Cesarskiej Mości” występował Kepler wobec rajców i sędziów rodzinnego miasteczka z wielką pewnością siebie. Matematyk znaczyło tyle samo, co astronom, astronom zaś był dla ludzi tym samym, co astrolog. Mieli więc do czynienia z człowiekiem, który piastował tajemnicze stanowisko u boku cesarza i który był jego zaufanym doradcą. Ponadto wiedzieli zapewne, że ich własny zwierzch­nik, książę wirtemberski, darzył tego gwiaździarza względami, czemu niejednokrotnie dawał wyraz w rozmowach i listach. W obszernych memoriałach pisanych w obronie matki Kepler nie omieszkiwał przy­pominać panom z magistratu o swoim wysokim urzędzie. Był to atut nie lada, ale atut ten nie wystarczyłby może, gdyby nie szedł w parze z sugestywnym wpływem, jaki wywierała jego osobowość. Sąd, gdyby tylko mógł, chętnie by się od niego uwolnił. Ale panowie musieli się godzić z obecnością tego szczupłego, ciemnowłosego astrologa, zjawia­jącego się przed nimi u boku drobnej, pomarszczonej kobiety, która była jego matką. Jak bardzo nie na rękę była im ta jego obecność, wy­jawił bezwiednie pisarz sądowy, rozpoczynając protokół jednego z prze­

228

słuchań od uwagi, że oskarżona Katarzyna zjawiła się „niestety w towa­rzystwie Jegomości syna”.

Był to przypadek niezwykły, że dopuszczono w procesie o czary obrońcę. I było rzeczą jieszcze bardziej niezwykłą, że sędziowie nie pospieszyli się z wzięciem oskarżonej na męki, aby czym prędzej zmu­sić ją do wyznania winy i spalić, zanim nastąpi interwencja ze strony wyższych czynników. A już czymś najzupełniej niezwykłym było, że nie pociągnięto do odpowiedzialności syna, który odważył się stanąć w obronie matki czarownicy. Sąd w Leonbergu nie miał zwyczaju cere- gielować się z kobietami, które skazywał na stos jako czarownice.

¡Jednakże Weil, miasto, w którym się Kepler urodził, i Leonberg, gdzie uczęszczał do szkoły łacińskiej, miały wszelkie powody do dumy z człowieka, który stał się sławny. Aliści sława, której zażywał Kepler już za życia, nie opierała się na jego odkryciu praw rządzących ruchami planet, które zyskało mu nieśmiertelne imię w świecie potomnych. Do­niosłość ich odsłonił dopiero po śmierci Keplera 'Newton, który oparł na nich swój model wszechświata. Wśród współczesnych zasłynął Kepler jako astrolog, jako mistrz sztuki przepowiadania z gwiazd, którym wcale być nie chciał. I to właśnie ta jego sława musiała uczynić głę­bokie wrażenie na mieszczanach z Weil i Leon'bergu.

Kepler nie zarzucił jednak całkowicie astrologii ani też nie zajmo­wał się nią jedynie dla zarobku, jiak twierdzą niektórzy. Sądził bowiem, że z położenia gwiazd w chwili urodzenia człowieka można wyczytać jego predyspozycje i skłonności. Jednakże nie od gwiazd zależy, jaki użytek zrobi człowiek z wrodzonych skłonności i popędów. „Sprawdza się tu stare przysłowie, że człowiek sam jest kowalem własnego losu”.

Śmiało i otwarcie ostrzegał astrolog nadworny Kepler doradców skłonnego do mistycyzmu cesarza Rudolfa II, że nie należy zachęcać monarchy do astrologii, aby nie jteraliżować jego zdolności do podej­mowania decyzji (Wielkanoc 1611 r.).

Podobnie perswadował później wierzącemu w gwiazdy Wallenstei- nowi, że sam jest odpowiedzialny za swoje czyny. Im częściej jednak ostrzegał przed bezpodstawnymi przepowiedniami różnych astrologów, tym bardziej umacniał swoich dostojnych klientów w przekonaniu, że krytyczny Kepler jest spośród wszystkich astrologów najbardziej uczony i doświadczony.

Również wśród ludu rozchodziła się o nim fama jako o nie mają­cym sobie równych przepowiadaczu z gwiazd. Do obowiązków jego bo­wiem zarówno w Grazu, jak i w Linzu należało wydawanie kalendarzy, które zawierały przepowiednie dotyczące pogody, najazdów Turków, rozruchów chłopskich i tym podobnych rzeczy. Ku zdziwieniu i satys­fakcji Keplera ludzie uważali, że na jego przepowiedniach bardziej moż­na polegać niż na prognostykach figurujących w kalendarzach innych autorów.

• Notable Leonbergu, którzy sądzili Katarzynę Kepler, nie dlatego więc nie mogli się oprzeć uczuciu szacunku dla jej syna, że byli świa-

229

domi jego rzeczywistej roli i znaczenia. Dla nich, podobnie jak dla większości ówczesnych ludzi, była astrologia jedną z owych „nauk tajemnych”, której mistrzów otaczano bojaźliwą czcią, zwłaszcza gdy się miało do czynienia z gwiaździarzem takim, jak matematyk na­dworny, który przepowiadał przyszłość samemu cesarzowi, książętom i wodzom.

Książę Fryderyk Wirtemberski był w tym wypadku jeszcze ważniej­szy niż odległy cesarz. Sędziowie czarownic w Leonbergu musieli się z nim przede wszystkim liczyć, gdyż od niego zależała ostateczna de­cyzja o losie Katarzyny Kepler. Rząd jego zachęcał prześladowców czarownic w Wirtembergii do działania. Prześladowcy starej kobiety nie szczędzili zachodu, aby przekonać rząd książęcy w Stuttgarcie, że Keplerkę należy spalić bez względu na wszystkie zastrzeżenia, jakie syn wysuwa w jej obronie.

Protokoły rozprawy sądowej ujawniają wrogów Katarzyny Kepler. Należała do nich przede wszystkim powaśniona z Katarzyną żona mi­strza szklarskiego Jakuba Reinholda. Niewiasta ta od dawna już cier­piała na jakieś dolegliwości brzuszne i nie pomagało jej żadne lekar­stwo. Musiał jej więc ktoś zadać chorobę czarami, i tylko ta osoba, która przyprawiła ją o chorobę, mogłaby ją uzdrowić odczyniając urok. Wobec czego Reinboldowa zwróciła się z tą dwuznaczną prośbą do swojej sąsiadki Keplerki. Keplerka bowiem, gdy była u niej w odwie­dzinach, poczęstowała ją kubkiem wina, które prawdopodobnie było jakimś napojem diabelskim.

Keplerka, oburzona do żywego, wygarnęła sąsiadce, że całe miasto wie o tym, iż prowadziła się ona jak ostatnia lafirynda i przez to właśnie nabawiła się swoich dolegliwości, które zaostrzyła jeszcze nie- umiarkowanym zażywaniem różnych silnie działających leków.

Brat Reinboldowej był cyrulikiem nadwornym księcia Wirtember- skiego. Syn księcia zjechał na łowy do Leonbergu, a w jego orszaku cyrulik. Cyrulik zaprosił na wino wójta zamkowego, który piastował również urząd sołtysa Leonbergu. Po wypitce wójt wezwał Keplerkę do swego urzędu, gdzie cyrulik zagroził, że ją przebije szpadą, jeżeli nie odczyni dobrowolnie czarów zadanych siostrze.

Katarzyna Kepler nie 'dała się zastraszyć i ż Oburzeniem odmówifa spełnienia tego żądania. Było to najrozsądniejsze, co mogła zrobić. Gdyby bowiem uległa i wypowiedziała jakieś zaklęcia, potwierdziłaby tylko, że potrafi czarować. Dwaj kamraci musieli więc dać za wygraną i na razie poprzestać na pogróżkach.

Aby uchronić matkę przed dalszym szkalowaniem, rodzina Keplerów złożyła przeciw Reinboldowej skargę o zniesławienie. Wójt Eichhorn schował jednak tę skargę pod sukno i w porozumieniu z Reinhold ową i jej rodziną zaczął preparować oskarżenie o czary przeciw Keplerce. Dwunastoletnia dziewczynka niosąca cegłę do wypalania spotkała na ulicy Keplerkę i w tym momencie poczuła jakby uderzenie w ramię, po którym przez dłuższy czas nie mogła ruszyć ręką. Oczywiście, mu-

230

^; siała to być sprawka czarownicy, a nie jakieś tam nadwerężenie ramie- t nia spowodowane ciężarem. Mając dziewczynkę jako świadka mógł f wójt wszcząć postępowanie karne przeciw Katarzynie Kepler.

Ale te podstępne przygotowania pokrzyżował nagle syn Johann, słynny astrolog, który napisał do rady miejskiej Leonbergu, że prześla­dowcy jego matki działają niewątpliwie „z poduszczenia diabła”. On, matematyk nadworny Jego Cesarskiej Mości, domaga się odpisów wszystkich akt dotyczących sprawy jego matki.

-Pismo to poskutkowało o tyle, że przeciwnicy nie odważyli się na razie wystąpić jawnie przeciw Katarzynie Kepler. Po cichu jednak zbie­rali w dalszym ciągu materiał obciążający. Ponieważ matka nie czuła się w Leonbergu bezpiecznie, Kepler zabrał ją do siebie do Linzu (grudzień 1616 r.).

Jeżeli osoba podejrzana o czary salwowała się ucieczką, było to według Młota na czarownice dowodem winy. Syn Krzysztof i zięć gwoli ostrożności napisali do kancelarii książęcej w Stuttgarcie, że gdyby podejrzenia w stosunku do matki miały się okazać uzasadnione, wów­czas zerwą z nią wszelkie związki i nie będą jej 'bronić.

Nie upłynął rok, a Katarzyna wróciła do Leonbergu. Kepler przy­jechał za nią. Nie ruszył się stamtąd, dopóki nie otrzymał od władz formalnego zezwolenia na zabranie matki do Linzu. Ale matka nie chciała opuścić swego miasteczka. Przebywając vy Austrii zatęskniła za rodzinnymi stronami. Chciała zostać w Leonbergu, na plebanii u córki Małgorzaty i zięcia. Przez kilka lat pozostawiano ją w spokoju, aż wreszcie prześladowcy uznali, że zebrali dostateczną liczbę rzekomych dowodów jej winy.

Latem 1620 r. aresztowano Katarzynę Kepler na plebanii. Osadzono ją w pomieszczeniu przy bramie miejskiej i przykuto na żelaznym łań­cuchu do ściany. Dwóch krzepkich drabów pilnowało dzień i noc siedemdziesięciotrzyletniej staruszki. Koszty utrzymania musiała pono­sić oskarżona i jej rodzina. Wójt przeprowadził już pierwsze przesłu­chanie. Z kolei miano ją poddać torturom.

Kepler przyjechał śpiesznie z Linzu i zdołał wyjednać u rady od­roczenie 'tortur. Korzystał przy tym z porad wytrawnego prawnika. Sam jednak ułożył pismo do sądu, w którym występował z obroną oskarżonej matki. ,

Akt oskarżenia zarzucał Katarzynie Kepler, że ktoś widział ją, jak przechodziła przez zamknięte drzwi. Teraz w więzieniu oczywiście sztuki takiej dokazać nie mogła. Cielę sąsiada zdechło, bo je zaczarowała, żeby upiec pieczeń dla swego syna Heinricha, włóczęgi. Nie wierzyła w pie­kło, jak twierdził ktoś, komu miała to wyznać. Zamiast przesiadywać w domu, jak na wdowę przystało, włóczyła się po mieście. Zjawiała się, gdzie jej nie posiano, przez co ściągała na siebie podejrzenie, że jest czarownicą. To jej wina, że jakaś przewrażliwiona dziewczyna poczuła się molestowana przez diabła. Przede wszystkim zaś żona szklarza Reinholda nic była jedyną osobą, którą Keplerka częstowała winem

231

w cynowym kubku. Inna sąsiadka zmarła w krótki czas po takim po­częstunku, a pewien mistrz krawiecki stracił władzę w nogach. Złym spojrzeniem uśmiercić miała Keplerka dwoje dzieci, i tak dalej, i tak dalej bez końca. Winą za wszystkie nieszczęścia, jakie ich ‘kiedykolwiek spotkały, obarczali teraz ludzie tę starą kobietę, którą od lat już po­dejrzewano i prześladowano.

Co prawda były to tylko pomówienia, nie poparte żadnymi dowo­dami. Ale w procesie czarownic twierdzenia takie wystarczały. Stanowi- sko to reprezentowały wszystkie książki pisane przez prześladowców czarownic. I dlatego szklarz Reinbold, powołując się na to, mógł twier­dzić, że nie są wymagane formalne dowody występków popełnionych skrycie przez czarownice. Wszak w Ellwangen „spalono ponad setkę czarownic, jakkolwiek obwinienia nie były poparte dowodami”.

Kepler nie zdołałby uratować matki, gdyby usiłował kwestionować obłędne urojenia. W żadnym ze swoich listów, podań, memoriałów nie wypowiadał, co naprawdę o nich myśli. W pierwszej próbie obrony — była już o tym mowa — zarzucił prześladowcom, że podżega ich diabeł. Przypomina to argumentację doktora Wierusa. Ale Kepler nie kładł wszystkiego na 'karb intrygi diabelskiej, lecz posługiwał się argumen­tami przystosowanymi do mentalności prześladowców. Wywodził, że w ostatnich czasach kilkakrotnie skazywano w Leonbergu i palono „guślarki”. Poddawano je straszliwym udrękom i męczarniom tortury i wydobywano z nich wszystko, co mogły powiedzieć o sobie i swoich towarzyszkach. Wiadomo mu, że jedną z tych nieszczęśliwych kobiet „torturowano w sposób tak barbarzyński”, że wyrwano jej kduk narzę­dziem katowskim. Zeznała ona, że dwaj sądownicy wypytywali ją w sposób niedozwolony „o Keplerkę”. Procesy, do których nawiążywał Kepler, toczyły się zimą 1615 r. Sądowi, jak widać, nie zależało jeszcze wówczas na wymuszeniu zeznań obciążających Katarzynę Kepler. Na­gonka na nią dopiero się zaczynała. Żadnej z oskarżonych kobiet nie zmuszano więc do wskazania jej jako wspólniczki Johann Kepler wy­korzystał to teraz jako istotny dowód jej niewinności.

Wielki astronom musiał się do pewnego stopnia liczyć ze sposobem myślenia prześladowców, przeświadczonych w swym zaślepieniu o war­tości dowodowej zeznań czarownic. Inaczej nie zdołałby uratować matki.

Udało mu się to w końcu, ale z wielkim trudem. Staruszka już od czternastu miesięcy tkwiła przykuta na łańcuchu w izdebce przy bramie miejskiej, a stosy akt procesowych piętrzyły się coraz wyżej. W końcu książę Fryderyk Wirtemberski zarządził, aby sąd zwrócił się.o opinię do fakultetu prawa uniwersytetu w Tybindze, na którym swego czasu studiował Kepler. Profesorowie wydali następujące orzeczenie:

Ponieważ oskarżona cieszyła się notorycznie złą sławą, stanowiłoby to wystarczającą podstawę do zastosowania wobec niej tortur. Jednakże fakultet zalecał ograniczyć się w tym przypadku do „territio”.

„Territio" było to postraszenie podsą'dnego torturami, swego rodzaju tortura psychiczna, która z reguły poprzedzała właściwe torturowanie

232

fizyczne. Zaciągnięto tedy Katarzynę Kepler do katowni. Kat okazał jej narzędzia tortur i objaśnił ich zastosowanie. Wójt wezwał ją w obec­ności trzech sędziów i pisarza miejskiego, aby się dobrowolnie. przy­znała i zaoszczędziła sObie straszliwych cierpień, które zmuszą ją prze­cież do wyznania winy.

Oskarżeni załamywali się często już na sam widok narzędzi tortur i przyznawali się do wszystkiego, czego od nich żądano, byle tylko nie dostać się w ręce czekających pachołków katowskich. Katarzyna Kepler nie załamała się jednak. Miała ona wiele wad i przykrych cech charak­teru, ale jedno trzeba jeji przyznać: była odważna.

„Powiedziała, że mogą z nią robić, co im się podoba, i choćby mieli jej wyprać każdą żyłę z oddzielna, nie może się do niczego przyznać, bo nie ma do czego..., żeby miała skonać. Bóg po jej śmierci objawi, że dzieje się jej gwałt i krzywda”.

Tak brzmiała relacja, jaką wójt złożył księciu. Katarzynie Kepler zwrócono wolność (1621 r.). Pół roku później zmarła staruszka spokojną śmiercią we własnym łóżku.

Był to trzeci rok wojny trzydziestoletniej. Spustoszeniom wojennym towarzyszyła klęska głodu i epidemia. Przybrały również na sile prze­śladowania czarownic.

Dziewięć lat później wjeżdżał Johannes Kepler na starej, wymize- rowanej chabecie do Ratyzbony, dokąd cesarz Ferdynand II i liczni książęta zjechali na sejm Rzeszy (1630 r.).

Ferdynand II żelazną ręką wytępił protestantyzm w krajach korony habsburskiej. Najprzód, jeszcze jiako arcyksiążę, rozprawił się z pro­testantami w Styrii, później, jako cesarz, wypędził ich również z Górnej Austrii. Kepler musiał tedy opuścić Linz. Cesarz zezwolił mu jednak zachować tytuł matematyka nadwornego Jego Cesarskiej Mości. A zwy­cięski wódz wojsk cesarskich, Wallenstein, który dostąpił godności ksią­żęcej, gotów był ofiarować największemu astrologowi Europy stano­wisko na swoim dworze.

Kepler nie zwierzył się nikomu, co go sprowadziło do Ratyzbony. Przyjechał tam chory, z gorączką, i po kilku dniach umarł (1'5 listopada 1630 r.). Żył lat sześćdziesiąt.

Zjawili się również w Ratyzbonie, jeszcze przed Keplerem, uchodźcy z Bambergu. Ich opowiadania i skargi budziły zgrozę i przerażenie. We Franlconii, w biskupstwach bamberskim i wurzburskim, rozpętało się istne piekło, niezliczone procesy czarownic pochłonęły tam ponad dwa tysiące istnień ludzkich. Wierni katoliccy poddani apelowali do cesarza, by wziął ich w obronę przed ich władcami, książętami-bisku- pami Bambergu i Wurzburga.

PIEKŁO NAD MENEM I RENEM

W biskupstwach bamberskim i wurzburskim przez dłuższy czas pa­nował spokój. Prześladowania, które je teraz nawiedziły, trwały za­ledwie kilka lat i ustały nagle w 1631 r. Ale wściekła nagonka rozpę­

233

tana przez obu rządzących łowców czarownic prześcignęła swoim okru­cieństwem wszystko, co kiedykolwiek słyszano o prześladowaniach czarownic.

Druk ulotny wydany w Bambergu „za przyzwoleniem biskupa i ka­pituły katedralnej” dostarcza informacji o masowych mordach popeł­nionych w ciągu krótkiego czasu. Według tej urzędoweji relacji stracono w Bambergu ponad sześćset, a w Wiirzburgu ponad dziewięćset osób. Pisemko dodaje jednak przy tym, że „procesy wciąż jeszcze trwają”, i że „codziennie prowadzi się liczne czarownice na stos”. Na podstawie badań archiwalnych szacuje się liczbę ofiar w biskupstwie bamberskim na dziewięćset, a w biskupstwie wiłrzburskim na tysiąc 'dwieście osób.

Pisemko służyło celom propagandowym, popularyzowało znane twier­dzenie rzeczników prześladowań, że skoro całe zastępy czarownic i cza­rowników pali się na stosie, to jest to tylko dowód, jakie mnóstwo czarownic i czarowników grasuje po świecie. Propaganda była prowa­dzona jeszcze przez długi czas, choć tortury i palenie na stosie w obu biskupstwach ustały. Przedruk owego pisemka pojawił się jeszcze w 1659 r. w Bambergu.

Wśród straconych czarownic i czarowników publikacja wymienia co znakomitsze osobistości: „Kanclerz doktor Haar, jego syn, małżonka i dwie córki, jako też wielu dostojnych panów..., którzy siadali z bisku­pem do stołu, wszyscy zostali straceni i spaleni na popiół... Wyznali oni również, że było ich ponad tysiąc dwieście i że weszli w tajny związek miedzy sobą... Byli też wśród nich kapłani katoliccy, którzy takie upra­wiali czarostwo i takie wyczyniali sztuki diabelskie, że nie wszystko da się opisać; wyznali oni na mękach, że wiele 'dzieci ochrzcili w imię diabła”.

Pisemko wymienia dwóch burmistrzów, którzy zeznali, że sprowa­dzali burze i że chcieli przy tym wywrócić wieżę w Bambergu. Trzeci burmistrz „przyznał się wraz ze swymi diabelskimi kompanami, że za­truwali oni studnie w mieście. Kto napił się wody z tych studni, padał wnet ofiarą zarazy morowej”. „Wyznały również czarownice, jak to ich trzy tysiące w noc Walpurgii tańczyło na górze Kreyde pod Wiirzbur- giem, jak to każda dawała grajkowi po groszu, jak ów grajek pobrał w ten sposób czterdzieści guldenów, i jak to wykradły one biskupowi wiirzburskiemu siedemdziesiąt beczek wina z piwnicy”.

„Były wśród owych czarownic dziewczątka, mające siedem, osiem, dziewięć i dziesięć lat, dwadzieścia dwa takie dziewczątka stracono i spalono; krzyczały one i pomstowały na swoje matki, które nauczyły ich tych sztuczek diabelskich...”

Tyle pisemko z Bambergu.

Listę stosów wiirzburskich, na których palono każdorazowo po cztery do siedmiu osób, otwiera rok 1627. Lista ta potwierdza raz jeszcze, że polowania na czarownice rozpoczynały się zwykle od posta­wienia w stan oskarżenia kilku starych kobiet. Pierwsza egzekucja objęła „grubą Hóckerową” i trzy inne kobiety, druga „dwie staruchy

234

z Würzburga” oraz „dwie obce kobiety”. Ofiarą trzeciej egzekucji Jest żona złotnika, a wśród ofiar czwartej wymienia się już żonę burmistrza. Dalej figuruje położna Schickelte z dopiskiem: „od niej się te wszystkie bezeceństwa zaczęły”.

'Pierwszym skazanym i spalonym na stosie mężczyzną był jakiś gra­jek, później pojawiajią się na liście nazwiska bogatych mieszczan i rajców.

Poczynając od trzynastej egzekucji mnożą się przypadki palenia na stosie dzieci: „Mała dziewczynka lat dziewięciu lub dziesięciu. Druga, młodsza, jej siostrzyczka”. Następnym razem przychodzi kolej na ich matkę. Wśród ofiar dwudziestej egzekucji wymienia się specjalnie: „Göbel Babelin, najpiękniejsze dziewczę w Würzburgu”, oraz „studenta, który znał wiele języków, był wybornym muzykantem i pięknie śpie­wał”. Dalej wymienieni są „dwaj chłopcy dwunastoletni z Neumünster”.

'Würzburg był rezydencją księcia biskupa, którego dwór słynął z wykwintu i ogłady, oraz siedzibą szkół, cieszących się zasłużoną sławą i przyciągających wiele młodzieży spoza miasta. Wyginęły wówczas za­pewne całe klasy szkolne. Zaczęło się w piętnastej egzekucji od „chłopca dwunastoletniego z pierwszej klasy”. Następna egzekucja pochłonęła „chłopię szlachetnego rodu” i dziesięcioletniego chłopca z rodziny mie­szczańskiej. Odtąd wśród ofiar kolejnych egzekucji wymienia się za każdym razem dwóch do czterech uczniów, przeważnie dwunastoletnich, czasem dziesięcio- lub czternastoletnich. Niejednokrotnie pojawia się po prostu określenie „obcy chłopiec”. Dwudziesta pierwsza egzekucja objęła „dwóch uczniów, synków rajcy Stolzenberga” obok innego czter­nastoletniego chłopca. W następnej egzekucji zginęła „dorosła córka rajcy” i „sama pani Stolzenberg”. Wymordowywano tak całe rodziny. Wśród ofiar dwudziestej trzeciej egzekucji zginęli dwaj synowie przy­bocznego kucharza książęco-biskupiego, jieden* mający czternaście, drugi dziesięć lat, oraz dwóch innych chłopców Uczęszczających do szkół.

Siepacze sięgnęli również do kół duchowieństwa. Obok wspomnia­nych czterech chłopców w wieku szkolnym w spisie ofiar dwudziestej trzeciej egzekucji figurują: kanonik nowej katedry i dwóch wikarych. W następnych egzekucjach ginie za każdym razem po. dwóch do trzech księży.

Lista, niekompletna zresztą, która obejmuje dwadzieścia dziewięć egzekucji, urywa się na 1629 r. z adnotacją, że „Od tego czasu odbyło się jeszcze wiele innych egzekucji”.

Paź Ernst von Ehrenberg był bratankiem biskupa Würzburga i ostatnim potomkiem jego rodu. Wychowywał się na książęcym dworze biskupim swego stryja. Jako student wyróżniał się postępami w nauce. Stryj kazał go ściąć jako krnąbrnego poplecznika diabła.

Zarówno w Würzburgu, jak w Bambergu w rzadkich tylko wypad­kach palono skazańców żywcem. Przeważnie dawano im zaświadczenie stwierdzające, że w drodze łaski „mają być najprzód ścięci mieczem, a dopiero następnie spaleni ogniem na proch i popiół’’.

235

-»

Zdarzali się jednak skazańcy *H było wśród nich kilku wikarych i seminarzystów oraz kilka kobiet.— którzy nie zasłużyli sobie widać na tę łaskę i dla przykładu spalono ich żywcem.

Burmistrz Bambergu Johannes Junius napisał z więzienia list po­żegnalny do swej „ukochanej córki Weroniki”. Został skazany jako „guślarz” i czekał na stracenie. Żonę jego spalono już przedtem. Bur­mistrz zaklina córkę:

„Drogie dziecko, przechowuj ten list w ukryciu, żeby się nie dostał w czyje ręce, bo tak mnie za to umęczą, że tylko strzępki ze mnie zo­staną, a dozorcom więziennym utną głowy... Daj temu człowiekowi talara... Pisanie tego listu zajęło mi kilka dni. Ledwo ruszam, rękami, cały jestem poturbowany...”

Kiedy Johannes Junius pisał ten list pożegnalny, procesy czarownic w Bambergu ciągnęły się już trzy lata. Ale w domu burmistrza do tej pory nie wiedziano widać dokładniej, co się dzieje za murami więzienia i jak wymusza się na podsądnych nieprawdziwe zeznania. W każdym razie, jak to wynika z listu, burmistrz zakładał, że córka na pewno nie jest należycie zorientowana. Napisał przeto ów list, aby zapewnić dzieci, że nie jest czarownikiem, i wytłumaczyć im, dlaczego przyznał się do winy i wskazał przyjaciół i znajomych jako swoich rzekomych wspól­ników. List był adresowany do córki Weroniki, ale musiał być prze­znaczony również dla drugiej córki, Anny Marii, zakonnicy przebywa­jącej w jednym z klasztorów w Bambergu.

Procesy czarownic w biskupstwie bamberskim odbywały się przed sądem świeckim. Śledztwo prowadzili czterej juryści mający uprawnie­nia „komisarzy”. Dwóch komisarzy burmistrz znał osobiście, pozostali dwaj byli mu nie znani, sprowadzono ich z zewnątrz.

Komisarze zaskoczyli oskarżonego konfrontując go z kilkoma więź­niami, którzy twierdzili, że spotykali go na schadzkach diabelskich i widzieli, jak tam ucztował i tańczył. Zeznania te wymuszono z nich na mękach i musieli je teraz powtórzyć w jego obecności, jeżeli chcieli uniknąć przed straceniem ponownej tortury. Pierwszym z nieszczęsnych świadków był doktor Haan, syn kanclerza, po nim zeznawał sam kan­clerz, z kolei wyrobnica, niejaka Elza Hopfen, potem dwaj mieszczanie i młoda dziewczyna, mieszkanka Bambergu. W liście swoim Junius wie­lokrotnie powraca do teji ponurej sceny:

„Dziecko drogie, sześć osób zeznawało przeciw mnie zgodnie, i wszystkie fałszywie, pod przymusem, jak mi to same później wyznały. I zanim poszli na stracenie, błagali mnie, żebym im na miłość Boską przebaczył. Wiedzieli dobrze, że nie wyrządziłem im nigdy żadnej krzywdy. Ale musieli to wszystko na mnie powiedzieć, jak się o tym sam jeszcze na własnej skórze przekonam...”

Daremnie prosił wciąż Junius o spowiednika. „Nie chcą do mnie dopuścić księdza”, skarży się w liście. Był krzepkim mężczyzną w sile wieku i powiedział sobie, że wytrzyma najgorsze katusze. Męki, jakim go poddano, opisuje w liście.

236

Nawet kat potraktował go nie bez pewnego współczucia. Wiedział bowiem dobrze z doświadczenia, że bohaterstwo to jest daremne. Junius

pisze:

„Kiedy potem kat odprowadzał mnie do więzienia, powiedział: «Na miłość Boską, wyznaj Panie cokolwiek, choćby to i nie była prawda. Wymyśl coś, bo nie wytrzymasz mąk, jakie ci zadają, a gdybyś je nawet wszystkie zniósł, to i tak wolności nie odzyskasz, choćbyś nawet był hrabią. Po każdej kolejnej męce rozpocznie sie nowa męka, dopóki waszmość nie wyznasz, że jesteś guślarzem. Powiedz to, bo inaczej nie zostawią cię Panie w spokojiu»-”.

Po upływie dalszych sześciu dni umęczony człowiek załamał się. Zaczął zmyślać niestworzone rzeczy o sobie, o diablicy, z którą niegdyś obcował cieleśnie i która zamieniła się w kozła. Potem, wciąż w obec­ności kata trzymającego w pogotowiu groźne narzędzia tortur, zmuszano go krok za krokiem do wskazania jako wspólników przyjaciół i znajo­mych, których nazwiska mu podpowiadano. „Musiałem wymienić ich wszystkich w lęku przed nowymi mękami. Gdyż nie zaprzestają oni katowania, dopóki się czegoś nie powie... I jeżeli Pan Bóg miłosierny nie przyjdzie z pomocą, wszyscy kmotrzy zostaną spaleni”.

„Dziecko drogie..., jeżeli mogę Ci radzić, zbierz wszystkie pieniądze i skrypty dłużne, wszystko co masz i udaj się na pielgrzymkę, tak żeby zniknąć na jakie pół roku z biskupstwa, albo schroń się gdziekolwiek na czas jakiś, żeby tylko przeczekać i zobaczyć, do czego to wszystko zmierza...”

„Podobny los spotkał już wielu i wielu jeszcze czeka, jeżeli się Pan Bóg nie zlituje... Módl się za mnie, Ojca Twego, po mojej śmierci. I niech się Anna Maria za mnie modli. Zaprawdę możesz mi wierzyć, że nie jestem czarownikiem. Jestem męczennikiem... I umieram spo­kojny, pogodzony z losem. Żegnaj, gdyż Ojciec Twój Johannes Junius, nigdy już Cię nie zobaczy. Dwudziestego czwartego lipca roku pań­skiego 1628”.

List nie dotarł do adresatki. Przechwycono go i dostarczono sądowi, znalazł się bowiem w aktach sprawy i dzięki temu zachował się dla potomnych.

Co się stało z Weroniką i jej siostrą, nie wiemy. Mordercy czarownic bowiem nie zadawali sobie tyle trudu, by rejestrować z imienia i na­zwiska wszystkich straconych.

^k Johannes Junius był jednym z pięciu burmistrzów Bambergu. Wszystkich spotkał taki sam los.

Władcy obu księstw duchownych, którzy rozpętali to piekło prze­śladowań, byli kuzynami. W Bambergu rządził biskup Johann Georg II Fuchs von Dornheim, w Würzburgu Filip Adolf Von Ehrenberg. Obaj objęli rządy w 1623 r.

Od postawy poszczególnych osobistości sprawujących rządy zależało, czy dany kraj zostanie wydany na łup prześladowców, czy też oszczę­dzone mu będą polowania na czarownice. Dowiodły już tego losy elekto­

237

ratu trewirskiego, który tak ciężko doświadczony został za rządów za­ślepionego arcybiskupa Johanna VI i jego złego ducha biskupa sufra- gana Binsfelda, i w którym — w 1591 r. — ustały nagle procesy, gdy rządy objął nowy elektor, arcybiskup Johann VII.

Od tego czasu upłynęło trzydzieści pięć lat, kiedy z rozkazu księcia biskupa Johanna Georga II rozpoczęły się mordy masowe w Bambergu. Złym duchem księcia biskupa był biskup sufragan Fryderyk Forner, niestrudzony inspirator propagandy strachu i rzecznik okrutnych prze­śladowań. Był to fanatyk, niespełna rozumu, o czym świadczy jego obłędna rozprawa Panoplia armaturae Dei (Ingolstadt 1626).

Kanclerz Bambergu Georg Haan usiłował nadać postępowaniu pro­cesowemu formy bardziej zgodne z przepisami prawa i przyhamować w ten sposób prześladowania. Spotkało go to samo, co swego czasu Dietricha Flade w Trewirze: oskarżono go o czary i zmuszono torturami do złożenia zeznań, w których obciążył między innymi burmistrza Juniusa. Haan spalony został wraz z żoną i córką w 1628 r.

Kanclerz Würzburga, gdzie polowanie na czarownice rozpoczęło się nieco później niż w Bambergu, pisał w sierpniu 1629 r. w poufnym liście do jednego z przyjaciół, że się obawia, iż co najmniej trzecia część miasta uwikłana zostanie w procesy. Nawet spośród czterdziestu stu­dentów teologii, którzy mieli być niebawem wyświęceni na księży, oskarżono o czary aż czternastu. Dwóch żdołało zbiec przed areszto­waniem.

Uchodźcy z Bambergu i Würzburga pojiawili się w Rzymie. Niektórzy schronili się w Czechach, inni dotarli do Ratyzbony, do cesarza.

Cesarz Ferdynand II był o masowych mordach w obu biskupstwach Frankonii doskonale poinformowany. Żadne z dotychczasowych polowań na czarownice nie uwikłało w procesy tylu dostojnych i bogatych osobie stości. Ich krewni i przyjaciele mieli bez porównania większe możliwości dotarcia do dworu cesarskiego niż ludzie prości. Cesarz, do którego zwracano się o pomoc z błagalnymi prośbami, usiłował wielokrotnie ratować życie poszczególnych osób. Ujął się też za nieszczęsnym kancle­rzem Haanem. Wysłał do Bambergu pismo, w którym żądał uwolnie­nia kanclerza i jego rodziny. Uwięzienie ich, pisał, jest równoznaczne z „naruszeniem praw Rzeszy, co nie może być tolerowane”. Ale łowcy czarownic w Bambergu nie przejęli się rozkazem cesarskim.

Nie był to jedyny wypadek zupełnego zlekceważenia zarządzeń ce­sarza. Tak więc na przykład w maju 1630 r. nadeszło do Bambergu z dworu cesarskiego w Ratyżbonie pismo, w którym cesarz upominał księcia biskupa Johanna Georga. Krewni bogatej mieszczanki osadzonej w lochu, w którym więziono czarownice, złożyli petycję do cesarza. Uwięzionej kobiecie nie podano, o co jest obwiniona, ani kto ją obwinił, nie dopuszczono do niej obrońcy, słowem, potraktowano ją tak jak wszystkich oskarżonych w procesach czarownic. Cesarz potępił to postępo­wanie jako sprzeczne z postanowieniami „Caroliny”. „Napominamy przeto i rozkazujemy, aby postępowano zgodnie z prawem i zgodnie

238

z Konstytucją Kryminalną”. Ale i ten rozkaz 'cesarza nie znalazł po­słuchu. Oskarżona kobieta, Dorothea Błock, została, podobnie jak inne ofiary łowców czarownic, poddana torturom i spalona na stosie.

Cesarz udzielił posłuchania zbiegłemu z Bambergu rajcy DUmlcrowl. Małżonkę jego, będącą w błogosławionym stanie, poddano okrutnym torturom i spalono. Rajca poinformował cesarza o nastrojach ludności, która nie dawała wiary, że tak liczne oskarżenia i wyroki mogą mieć jakąkolwiek podstawę. Wysunął również sugestię, że należy zakazać konfiskaty mienia uwięzionych. Była to mądra rada. Wszak nieraz Już można się 'było przekonać, że zapał łowców czarownic ostyga, kiedy pozbawia się ich widoków na obfite łupy.

Ale cesarz Ferdynand II był pochłonięty sprawami wielkiej polityki, które bardziej absorbowały jego uwagę niż rozpaczliwe wołania o pomoc z dwóch katolickich 'kraików. Jako fanatyczny przeciwnik protestantyz­mu wydał on właśnie edykt restytucyjny <1629 r.), który odbierał pro­testantom wszystkie przejęte przez nich swego czasu majątki kościelne. Edykt ten pobudził książąt protestanckich do wzmożenia walki. Przyszła im z pomocą armia szwedzka pod wodzą Gustawa Adolfa (1630 r.). Spowodowało to zwrot w wojnie religijnej na korzyść protestantyzmu.

Najbardziej wpływowym doradcą politycznym cesarza był w tym krytycznym okresie jego spowiednik Wilhelm Lamormaini. Jezuita ten występował ostro przeciw wszelkim próbom porozumienia pokojowego z książętami protestanckimi w Niemczech. W sprawach wiary nie uzna­wał tolerancji. Ale to on właśnie wziął zdecydowanie w obronę rzeko­mych czarowników i czarownice z Bambergu i Wtirzburga. Jako roz­ważny i doświadczony mąż stanu, zdawał sobie sprawę, że to, co się tam dzieje, może mieć dla cesarza zgubne konsekwencje poli­tyczne. Ganił też pobłażliwość, jaką okazał Ferdynand II wobec obu biskupstw, w których pozwolono sobie zlekceważyć jego rozkazy. Warto posłuchać — upominał cesarza — co myślą i mówią ludzie, i to wybitni, o bezprawnym postępowaniu sądów w tych 'biskupstwach. Powszechne niezadowolenie, jakie budzi bierna postawa cesarza, wyrządza szkodę domowi Habsburgów i może się zemścić przy najbliższej elekcji. Na ko­niec spowiednik zagroził nawet, że odmówi cesarzowi absolucji, jeżeli będzie on dalej tolerował bezprawie dziejące się w Bambergu (wrze­sień 1630 r.).

Wkrótce potem zażądał Ferdynand II dostarczenia mu akt sądowych do wglądu. Zapowiedział też biskupowi Bambergu, 'że zastrzega sobie mianowanie przewodniczącego sądu. Jednocześnie cesarz zakazał dal­szego prowadzenia procesów w sposób sprzeczny z prawem, a w szcze­gólności stanowczo zabronił na przyszłość, aby konfiskowano majątek obwinionych, na którym to procederze bogacił się biskup i jego łowcy czarownic: „Co się zaś tyczy owych gorszących konfiskat, nie możemy dłużej godzić się na nie pod żadnym pozorem”.

W obu biskupstwach prześladowania szybko ustały (1631 r.). Nie­wątpliwie przyczynił się do tego kategoryczny ton listów cesarza

239

w ostatnim okresie. Ale 'działały tu inne jeszcze przyczyny. Fryderyk Fórner, zły duch 'biskupa Bambergu, zmarł w końcu 1.630 r. Na skutek licznych konfiskat i wymuszania pieniędzy życie gospodarcze znalazło się w upadku, wyczerpały się źródła podatkowe, z trudem egzekwowano koszty procesów. Na domiar na terytorium biskupstwa wtargnęli Szwe­dzi. Wielu katolickich poddanych oczekiwało ich jako zbawców.

Niebawem dobiegły też końca niesławne rządy obu książąt bisku­pów. Biskup Filip Adolf, gdy zaniechał jiuż procesów czarownic, zama­wiał w Wiirzburgu msze za dusze straconych. Czyżby doznawał skruchy? Jeżeli nawet rzeczywiście tak było, to nigdy się do tego nie przyznał. Wkrótce zresztą umarł <1631 x.), a w rok później <1632 r.) kuzyn jego, biskup Bambergu Johann Georg.

Tymczasem procesy czarownic zaczęły się szerzyć również w elekto­racie kolońskim. Inicjatorem okrutnych prześladowań był sam elektor Ferdynand Bawarski, arcybiskup Kolonii.

Można i ruchliwa Kolonia rządziła się własnym prawem miejskim i podobnie jak inne większe miasta nie dopuszczała do tej pory do roz­panoszenia się łowców czarownic. Cały zresztą elektorat koloński znacz­nie mniej ucierpiał dotąd na skutek prześladowań niż inne prowincje Niemiec. 'Podkreślał to już w 1589 r. rajca koloński Weinberg w swoim dzienniku.

Ten pomyślny stan rzeczy utrzymywał się do czasu objęcia rządów przez Ferdynanda Bawarskiego.

Rezydencją elektorów kolońskich i siedzibą władz elektoratu było Bonn. Tutaj też dowiedział się Ferdynand Bawarski o sprawie, która toczyła się przed sądem w Kolonii. Zwróciła ona uwagę elektora, fana­tycznego prześladowcy czarownic.

Katarzyna Henot, córka poczmistrza cesarskiego, prowadziła gospo­darstwo w domu swego brata, kanonika. Opętane przez diabła mniszki z klasztoru klarysek oskarżyły ją, że jest czarownicą i sprawczynią icł^ opętania. Sąd duchowny wszczął dochodzenie. Adwokat, występujący w imieniu oskarżonej, podniósł, że obwinienia pochodzące od demonów nie są wiarygodne. Sędziowie i wikariusz generalny uniewinnili Kata­rzynę Henot. Ale elektor zażądał, aby sprawę przekazano sądowi świec­kiemu i rozpatrzono w trybie przyjętym w procesach czarownic. Nie­szczęśliwą kobietę osadzono w więzieniu. Jak zwykle w takich przy­padkach posypały się różne pomówienia i złośliwe oszczerstwa. Rzekoma czarownica miała sprowadzić plagę liszek, zadała chorobę sąsiadce, którą poczęstowała winem, uśmierciła czarami niewinne dzieci. Ponieważ była to kobieta niestara i wcale jeszcze powabna, nie zabrakło mężczyzn, którym pojawiać się miała we śnie jako grzeszna zjawa. Dwóch księży zeznało, że padli właśnie ofiarą tego rodzaju czarów.

Katarzyna Henot trzykrotnie doświadczyła tortur wszystkich stopni, do ostatniej chwili jednak trzymała się mężnie nie przyznając się do jakiejkolwiek winy. Została też spalona żywcem jako grzesznica nie okazująca skruchy (19 maja 1627 r.).

240

Proces Katarzyny Ilenot wywołał wprawdzie wiel'kie poruszenie, nie był jednak ani pierwszym, ani ostatnim z procesów czarownic, jakie toczyły się za rządów ogarniętego obsesją elektora Ferdynanda.

Po krótkotrwałym okresie spokoju — w 1628 r. nie zanotowano ani jednej egzekucji — prześladowania rozpętały się na nowo ze wzmożoną siłą. Kolonia oraz pomniejsze miasta i wsie elektoratu przeżywały naj­gorsze czasy. Okres ten trwał od 1629 do 1636 r.

Do Kolonii zjechali wówczas liczni książęta Kościoła. Opuścili oni swe siedziby uchodząc przed królem szwedzkim Gustawem Adolfem, który po zwycięstwie pod Breitenfeld (1631 r.) dotarł na czele sweji armii do Renu i zajął Moguncję. Wraz z arcybiskupem mogunckim i innymi suwerenami duchownymi terytoriów okupowanych przez Szwedów schronili się również w potężnie ufortyfikowanej Kolonii książęta bi­skupi Bambergu i Würzburga, Goście ci z pewnością nie uśmierzali pasji prześladowczej arcybiskupa Kolonii, lecz jeszcze 'bardziej ją pod­sycali. Zachowała się relacja naocznego świadka, proboszcza Durena z Alfter. Daje ona pojęcie o dławiącym uczuciu strachu, jakie opano­wało ludność elektoratu zdaną na łaskę szalejących prześladowców cza­rownic.

Proboszcz Dureń korespondował z przebywającym w swoim majątku hrabią Wernerem von Salm, którego informował o aktualnych wyda­rzeniach w rezydencji elektora kolońskiego — Bonn. Wielcy panowie wciąż jeszcze korzystali z usług własnych korespondentów, którzy nad­syłali im regularnie swoje relacje. W Niemczech bowiem ukazywało się jiuż wprawdzie ponad dwadzieścia gazet — jedna z nich wychodziła raz w tygodniu również w Kolonii — ale gazety te musiały się ograniczać przeważnie do wiadomości z zagranicy, gdyż nie mogły sobie pozwolić na podawanie informacji kłopotliwych dla ich zwierzchności.

O początkowej fazie prześladowań w Bonn donosi proboszcz Dureń hrabiemu von Salm tonem jeszcze dość obojętnym: „Jeżeli nie pisałem ostatnio, to dlatego, że nic się szczególnego nie działo, tyle tylko, że w Bonn ostro zabrali się do palenia”.

Niebawem jednak palenie przybrało takie rozmiary, że proboszcz pisał z prawdziwym przerażeniem w późniejszym liście:

„Dojdzie do tego, że spalą pół miasta. Posadzili tu już profesorów, kandydatów prawa, proboszczów, kanoników i wikarych, braci zakon­nych. Wszystkich ich palą na stosie. Wczoraj Jego Książęca Mość kazał uwięzić siedemdziesięciu wychowanków seminarium duchownego, któ­rzy wkrótce mieli być wyświęceni na księży... Kanclerz wraz z mał­żonką zostali już straceni”.

Wśród ofiar znalazła się tu, podobąie jak w Wiirżburgu, najuro- dziwsza w mieście panna, siedemnastoletnie dziewczę. Wychowywała się od dziecka na dworze arcybiskupim. Później czytamy w jednym z poufnych listów proboszcza Durena:

„Widziałem na własne oczy, jak ścięto, a potem spalono kanonika nazwiskiem Rotensahe. Dzieci trzy- i czteroletnie parają się z diabłami.

16 — Czarownico

241

✓

Spalono tu szkolarzy i chłopięta szlachetnego rodu, wszyscy mieli nie więcej niż dziewięć do czternastu lat. Dzieją się rzeczy tak straszne, tak okropne, że ludzie boją się spotykać, boją się usta otwierać”.

Mamy przed oczyma ten obraz. Jak w czasie zarazy morowej ludzie na ulicy omijają się z daleka. Każdy mieszkaniec miasta może być w ciągu najbliższej godziny schwytany i uwięziony, a wtedy każda oso- j ba, którą widziano w jego towarzystwie, jest również zgubiona, li Apele o pomoc z elektoratu kolońskiego docierają do papieża

i z pewnością również do cesarza. Trudno było jednak oczekiwać, by j cesarz Ferdynand II zareagował na skargi skierowane przeciw elekto- i rowi Rzeszy w sposób równie ostry i nie znoszący sprzeciwu, w jaki , wystąpił przeciw biskupowi Bambergu. Elektor arcybiskup Kolonii Fer- ; dynand był na domiar jeszcze bratem elektora bawarskiego Maksymi- i liana I, który był najwierniejszym sojusznikiem cesarza w walce z re- formacją. Ów zaś Maksymilian I z domu Wittelsbachów sam był naj- ; zacieklejszym wśród książąt świeckich prześladowcą czarownic. On i jego brat sprawujący rządy w Koloni jednako pałali żądzą prześlado­wań, którą odziedziczyli po ojcu. Jeżeli nie chciało się zaostrzyć i tak już częstych tarć i zawiści pomiędzy sprzymierzonymi domami Habs-, burgów i Wittelsbachów, wówczas było rzeczą bardziej wskazaną, aby niemożliwą do zniesienia sytuacją w elektoracie duchownym Kolonii zajął się nie cesarz, lecz papież.

Papież wydelegował z Rzymu w 1636 r. dwóch pełnomocników, kar­dynałów Girettiego i Albizziego. Ze zgrozą opisywał kardynał Albizzi, który nigdy nic podobnego nie widział we Włoszech, pierwsze wrażenia z przejazdu przez arcybiskupstwo: „Oczom naszym jawił się widok przerażający. Przed murami wielu miast i wsi widzieliśmy liczne stosy drewna, na których palono spętane biedne, nieszczęśliwe kobiety jako * czarownice”.

Obecność delegacji papieskiej dodała otuchy przeciwnikom prześla­dowców i przyczyniła się do zahamowania procesów. Polowanie na czarownice ustało niebawem, i to całkowicie. Po 1636 r. w ciągu dłuż­szego czasu nie spalono w Kolonii nikogo pod zarzutem czarostwa.

Później zdarzały się jeszcze sporadyczne procesy, ale od 1655 r., daty ostatniej egzekucji, Kolonia nie zaznała więcej procesów czarownic, uwolniła się więc od nich dużo wcześniej niż inne kraje Rzeszy.

„KSIĘGA SUMIENIA” FRYDERYKA SPEE

Cautio criminalis, rozprawa, którą jezuita Fryderyk Spee wydal ] w 1631 r. bez wiedzy i przyzwolenia przełożonych swego zakonu, była książką niezwykle odważną. Jeszcze bardziej niezwykłe są losy tej książki i jej autora, jeśli się zważy, ilu to duchownych ściągnęło na i siebie gniew i nienawiść sędziów czarownic. Ale przeciw nieubłaganemu ; oskarżycielowi ęjcu Spee, nie potrafili jego zaciekli przeciwnicy nic ^: zdziałać. Nie zdołali także usunąć z obiegu jego książki.

242

Co prawda Cautio criminalis ukazała się anonimowo. Na karcie tytu­łowej zaznaczono tylko, że napisana została „przez teologa katolickiego”. Ale zainteresowani biskupi i przełożeni zakonu znali autora tej książki, która ich wyraźnie atakowała.

Sens łacińskich słów Cautio criminalis oddał wybornie autor jed­nego z późniejszych przekładów niemieckich tytułem: Gewissensbuch von Prozessen gegen die Hexen („Księga sumienia o procesach przeciw czarownicom”). Szeregowy zakonnik przemawia z niezwykłą szczerością do sumienia elektorów, książąt biskupów i ich spowiedników:

„Zaprawdę, wszyscy zwierzchnicy, książęta i panowie narażają się na utratę zbawienia, gdy nie roztaczają bacznego nadzoru nad przebie­giem tych procesów. Niech się też nie dziwią, jeżeli chwilami byłem tu nazbyt porywczy i miałem śmiałość ich upominać. Nie przystoi mi bo­wiem znaleźć się w liczbie tych, których prorok potępia jako nieme psy, co nie potrafią szczekać. Niechże więc uważają na siebie i dają baczenie na swoją trzodę, którą Bóg wszechmocny odbierze kiedyś spod ich opieki”.

Fryderyk Spee von Langenfeld urodził się w 1591 r. na zamku Kaiserswerth w elektoracie kolońskim. Ojciec jego był urzędnikiem. Fryderyk miał lat dziewiętnaście, gdy wstąpił jako nowicjusz do zakonu jezuitów. Nie dane mu było nigdy osiąść gdzieś na stałe, zakon wysyłał go bowiem często z miasta do miasta. W Peine (w pobliżu Hildesheim w Dolnej Saksonii) miał za zadanie odzyskać dla Kościoła katolickiego miasto i okoliczne miejscowości, które opowiedziały się za protestan­tami. Dokonano na niego zamachu, z którego ledwo uszedł z życiem (1629 r.).

W młodych latach wypadło mu uczęszczać na studia w Trewirze i Fuldzie, w miastach, które nie tak dawno były widownią okrutnego palenia czarownic i nie otrząsnęły się jeszcze z ponurych wspomnień. Potem studiował w Würzburgu, co prawda w czasach, 'kiedy się jeszcze nie rozpętało tam piękło, ale zaczęły się już mnożyć w sposób zatrwa­żający procesy. A kiedy już księdzem będąc mianowany został profe­sorem w Paderbornie, znalazł się i tym razem na terenie biskupstwa, które nawiedziły zaciekłe prześladowania czarownic. '

Pod wrażeniem tych przeżyć, mając bogate doświadczenie jako spo­wiednik wielu skazanych na śmierć czarownic, napisał swą wstrząsającą książkę, w której usiłował przemówić do sumienia prześladowców będą­cych u steru władzy, ukazać im absurdalność i grzeszność ich postępo­wania. Gdy wyszło z druku pierwsze wydanie, był profesorem teologii moralnej w kolegium jezuitów w Paderbornie. Kiedy już w rok później książka ukazała się w drugim wydaniu (1632 r.), wykładał ten sam przedmiot w kolegium jezuitów w Kolonii. Elektor koloński, Ferdynand Bawarski, z pewnością poczuł się dotkliwie ugodzony tą książką.

Cautio criminalis podzielona na pięćdziesiąt „pytań” i odpowiedzi na nie, odsłania całą prawdę o procesach czarownic i ich rzeczywistym przebiegu. Książę ponosi za te procesy całkowitą odpowiedzialność i nie

243

■f

może tej odpowiedzialności przerzucać na nieudolnych doradców, któ­rych sobie wybrał, ani na nikczemnych sędziów, których sam mianował.. A wina jego nie staje się przez- to mniejsza, gdy twierdzi, iż on i naj­bliżsi jego doradcy nie dostrzegali, jak sędziowie haniebnie nadużywali swego urzędu.

Ani książę, ani żadna inna osoba współodpowiedzialna nie może za­słaniać się wymówką, że nic nie wiedziała. Myśl ta powraca wielo­krotnie w rozważaniach Speego.

„Czyż nie jest to ciężkim grzechem, jeżeli ten, kto powinien o tym wszystkim wiedzieć najlepiej, nic o tym nie wie, gdy nawet ja wiem, ja, który przecież wiedzieć nie musiałem”. I daje wyraz obawie, „że zwierzchnicy, którzy zarządzają wobec czarownic inkwizycję, sami ścią­gają na siebie. potępienie wieczne. Postępowanie, jakie się dziś stosuje w procesach o czary, brzemienne jest właśnie w takie niebezpie­czeństwo”.

Spośród nieudolnych doradców księcia zgubny wpływ wywierają tacy duchowni, którzy wprawdzie są pobożni i prawi, ale nazbyt prosto­duszni i ograniczeni, aby potrafili rozeznać się w tym, co się naprawdę dzieje. Spee słyszał już wielu kaznodziejów przemawiających ze swadą, „którzy w rozmowach z książętami podsycali wciąż niestrudzenie ich zawziętość”. Natomiast „nigdy nie zauważyłem, by ci dzielni, mądrzy kaznodzieje zechcieli choćby od czasu do czasu przyjrzeć się bezstron­nie, w jaki sposób nierozumni sędziowie prowadzą często śledztwo i proces”. — Dalej jest mowa o doradcach duchownych pyszniących się uczonością i wiedzą, a jednocześnie dalekich od spraw tego świata. Są tacy „wśród teologów i prałatów, którzy siedzą sobie zadowoleni w za­ciszu swych gabinetów... Nie wiedzą oni nic, co się dzieje w sądach. Odwiedzić więzienia, posłuchać skarg nieszczęśliwych więźniów, nie, to by się nie dało pogodzić z ich dostojeństwem ani z ich obowiązkami naukowymi. Cóż więc mogą oni wiedzieć o .tych sprawach i jak mają pouczać swych ksią'żąt? Są także wśród książąt bardzo pobożni mężowie stanu duchownego, ale nie mający pojęcia o zbrodniczych popędach ludzi. Mniemają oni, że wszyscy sędziowie i inkwizytorzy w tych pro­cesach czarownic są równie pobożni i prostoduszni jak oni, i poczytują to za rzecz karygodną, kiedy nie wszystkie sądy szanujemy jako spra­wiedliwe i nieskazitelne”.

Spee opisuje sugestywnie, jak organizuje się polowania na czarow­nice. Książąt podżegają do takiej nagonki doradcy duchowni i świeccy, oderwani od życia teologowie i wyrachowani legiści, jako też „głupi i przy tym jeszcze zawistny i nikczemny motłoch”. Książęta nazbyt skwapliwie użyczają ucha podejrzeniom i kalumniom, które dają się słyszeć wśród pospólstwa ogarniętego lękiem przed czarownicami:

„Musisz jednak wiedzieć, że wśród nas Niemców, a zwłaszcza — trzeba to stwierdzić z głębokim wstydem — wśród katolików, przesądy, zawiść, oszustwo, złośliwa plotka, potwarz i perfidna obmowa są nie­prawdopodobnie głęboko zakorzenione i ani nie są stosownie karane przez

244

zwierzchność, ani nie spotykają się z należnym potępieniem z ambony.

Stąd to właśnie biorą się pierwsze posądzenia o czarostwo, stąd rów- / nież przeświadczenie, że wszystkie kary, jakie Bóg zsyła, pochodzą od czarowników i czarownic, że Bóg i Natura nic już nie mają do powie­dzenia, lecz że wszystkiemu winne są czarownice”.

„Potwarcom i gadułom z reguły przewodzą duchowni i klerycy. Oni to dają zły przykład. Pierwsi zawsze wołają, że to bez wątpienia sprawka czarownic... A potem, żeby nikt nie pomyślał, iż sami oni nic nie wiedzą i nic nie potrafią, odczytują egzorcyzmy... i jeszcze stosują przy tym różne zgoła zabobonne środki, a w każdym razie takie, które nie są w kościele stosowne...”

Natrafiając na opór ze strony rozważnych przedstawicieli władz rzecznicy prześladowań wysuwali takie argumenty:

„Wysoka zwierzchność nakazuje swoim sędziom i rajcom, aby po­ciągali do odpowiedzialności osoby cieszące się złą sławą i pomawiane

1. występki. Ci nie wiedzą jednak, jak się do tego zabrać, ponieważ , nie mają podstaw ani dowodów, a sumienie im podpowiada, że w da­nej sprawie nie należy postępować w sposób nieoględny. Tymczasem zwierzchność nalega po raz drugi i trzeci, żąda, żeby wkroczyć”.

„Gdyby się chcieli sprzeciwić zwierzchności,... byłoby to zwłaszcza u nas, Niemców, bardzo źle widziane, gdyż każdy prawie człowiek, nie wyłączając duchowieństwa, uważa za dobre i słuszne wszystko, co się podoba księciu i panom...”

Jeżeli urzędnicy nie reaguje natychmiast na każdy bezpodstawny donos, nie biorą na męki i nie palą na stosie, wówczas ludzie mówią: „Urzędnicy powinni być w strachu o samych siebie, o swoje żony

1. swoich przyjaciół, są oni przekupieni przez bogaczy, wszystkie co zna- ' komitsze rodziny w mieście oddają się czarostwu...”

„Gdy zaś magistrat w dalszym ciągu ma skrupuły i wzdraga się przed wytoczeniem sprawy, wówczas zwierzchność przysyła komisarza”.

Komisarz taki oprócz uposażenia otrzymywał dodatkowe wynagro­dzenie za każdą ujawnioną czarownicę. Przydzielano go sędziom jako rzeczoznawcę, faktycznie jednak .terroryzował on sędziów i wydawał im rozkazy. Często nazywano tych komisarzy po prostu sędziami cza­rownic. Spee pisze: „Sędziowie, którym powierza się sądzenie czarow­nic, są to częstokroć ludzie bezwstydni i niegodziwi... Książęta powinni baczyć, jaki tryb życia prowadzą ich urzędnicy. Bo są to ludzie roz- pasani, bezczelni, chciwi, ignoranci i okrutnicy”.

Spee wspomina o pewnym sędzi czarownic, „który przez swoich ludzi podburzał wszędzie chłopów przeciw czarownicom, a gdy potem ci się do niego zwracali ze skargą, odpowiadał, że przybędzie i wypali zarazę do szczętu. Po czym przysyłał najpierw.'kilku poborców, którzy chodząc od domu do domu zbierali dla niego pokaźną sumkę...”

Co czekało rajców i przewodniczących sądu, którzy usiłowali hamo­wać bezprawne praktyki komisarzy, świadczy los niejednego książę- co-biskupiego kanclerza, burmistrza lub kanonika, spalonego na stosie.

245

A jak uspokajali swoje sumienie ludzie na wysokich stanowiskach, którzy ulegali prześladowcom ctearownic, dawali im wolną rękę lub ich wręcz zachęcali? Spee nie stawia wyraźnie tego pytania, lecz w tym, co opowiada, zawarta jest odpowiedź na nie. Miał on niejednokrotnie sposobność obserwowania różnych przejawów tłumionego poczucia wi­ny. Częstokroć uzewnętrzniało się ono w ten sposób, że ludzie zawzię­cie bronili pozorów, które ich miały usprawiedliwiać. Wystarczyło tylko spróbować „podważyć ich twierdzenia, by unosili się gniewem”.

Ale zdarzało się też 'Speemu rozmawiać z urzędnikami, którzy wprawdzie skłonni byli przyznać niewłaściwość swego postępowania, ale głos sumienia tłumili w ten sposób, że powoływali się na otrzy­mane rozkazy.

Spee pisze o tym: „Ostatnio na przykład powiedział mi jeden z urzędników książęcych: «Wiem dobrze, że pośród skazanych w na­szych procesach są również niewinni, ale nie kłopoczę się o to, mamy bowiem księcia bardzo skrupulatnego, który wciąż nas przynagla. Musi on być świadom tego, co rozkazuje, i z pewnością zważył to przedtem w swoim sumieniu. Już on dopatrzy, a moją rzeczą jest tylko słuchać». Podobnie na moje upomnienia odpowiedział mi już dawniej inny urzę­dnik. Obaj byli w służbie tego samego księcia”. O księciu tym — był nim prawdopodobnie elektor koloński — Spee pisał ju’ż przedtem, że zwykł był on zrzucać odpowiedzialność na swoich urzędników. I Spee ciągnie dalej: „Doprawdy śmiech pusty bierze... Książę powiada, już tam moi urzędnicy dopilnują, a urzędnicy mówią, już tam nasz książę dopatrzy. Cóż to za błędne koło? Ale kto za to odpowie przed Bogiem? Bo tam, gdzie mieli dopilnować urzędnicy i dopilnować miał książę, tam nikt w ogóle nie pilnuje!”

Akta sądowe — jeżeli książę i jego doradcy poprzestają tylko na lekturze i nie zadają sobie trudu, by skontrolować, jaki był rzeczywi­sty przebieg sprawy — dają obraz zupełnie fałszywy. W aktach bowiem roi się od przeinaczeń i kłamstw. Stwierdza się na przykład, że oskar­żeni przyznali się do winy z własnej nieprzymuszonej woli, bez tortur, są zatem bez wątpienia winni. Co oznacza tu owo „bez tortur”? Spee zbadał to w jednym przypadku:

„Wówczas przekonałem się, że wszystkich ich poddano torturom”. Opisuje też okrutne tortury, jakie zastosowano wobec podsądnych. „Sprawiają one rzeczywiście nieznośny ból, którego wytrzymać nie mogą nawet najbardziej wytrwali ludzie. I to się nazywa, że «przyznali się do winy bez tortur»-. I tak ogłasza się to ludności, tak informuje się księcia... Jakże więc tu mają orzekać i rozstrzygać uczeni, do których zwrócono się o opinię, a którzy nie rozumieją nawet języka fachowych terminów, jakich używają sędziowie czarownic?”

Spee pisze o torturach: „Muszę wyznać, że nie potrafiłbym znieść takich katuszy. Z pewnością od «razu przyznałbym się do każdego prze­stępstwa, jakie by mi zarzucono, i raczej wybrałbym śmierć niż takie męczarnie, gdyby mnie wzięto na spytki... To samo słyszałem od wielu

246

uczciwych ludzi, którzy skądinąd wykazują wielki hart ducha 1 nie­pospolite męstwo... Czegóż więc można oczekiwać po stworzeniu tak słabym, jak kobieta?”

„Żaden szlachcic niemiecki nie zniósłby, żeby się tak znęcano nad jego psem myśliwskim. Któż więc może się pogodzić z tak okrutnym pastwieniem się nad człowiekiem?”

„I nikt się też tym nie przejmuje, że nadużywa się tortur ponad wszelką miarę, zarówno jeśli idzie o stosowane sposoby, jak i czas ich trwania. Jest rzeczą znamienną, że co się tyczy innych wykroczeń, zawsze zdarzają się urzędnicy, (którzy przy spowiedzi przyznają się do popełnionych nadużyć, nie zdarza się jednak, żeby w tych sprawach ktoś się ze swoich naditóyć wyspowiadał, nie ma też spowiednika, który by o to pytał”.

„Tortury należy znieść całkowicie i nie stosować ich więcej. Albo przynajmniej należy usunąć to, co czyni z tortur proceder tak groźny”.

Tortury, tak jak się je stosuje w procesach czarownic, są groźne dla wszystkich niewinnie oskarżonych. Pachołkom katowskim wolno nie zważać na wstyd i nakazy przystojności, nie obowiązują ich prze­pisy prawa świeckiego i kościelnego. Spee opisuje, jak kat przystę­pując do tortury bierze oskarżoną na stronę i poddaje szczegółowym oględzinom jej nagie ciało: „Golą i wypalają jej włosy na całym ciele, również w miejscu, którego się nie wymienia, aby nie ranić wstydli­wych uczuć... Czemuż by zresztą nie mieli postępować tak z kobietami, skoro nie oszczędzają nawet osób duchownych w tym względzie? Co więcej, sędziowie śledczy książąt biskupów i prałatów są w tej materii największymi mistrzami. Do papieskiej Bulla Coenae przywiązuje się tyleż wagi, co do błyskawicy bez grzmotu”.

Bulla Coenae zakazywała wszczęcia postępowania sądowego prze­ciw osobie duchownej bez specjalnego zezwolenia papieża. W proce­sach czarownic nie liczono się wcale z tą bullą.

Spee demaskuje absurdalność całego postępowania dowodowego. Bo też albo oskarżona przyznaje się na mękach, a wtedy jest winna, po­nieważ się przyznała, albo się nie przyznaje, a wtedy również jest winna, ponieważ wytrzymała straszliwe męczarnie, których żaden czło­wiek “bez pomocy diabła wytrzymać nie zdoła. Użyła zatem tak zwa­nych czarów milczenia, czym dowiodła, że jest czarownicą.

Na ławie tortur musi oskarżona wskazać osoby współwinne. I znów: albo nie jest ona czarownicą, nie mogła zatem brać udziału w sabacie czarownic i nie mogła widzieć żadnych „osób współwinnych”, albo jest czarownicą, a więc sługą ducha kłamstwa, wymieni tedy osoby nie­winne. Jest zatem rzeczą nie do pomyślenia, aby można było za pomocą tortur uzyskać nazwiska osób rzeczywiście winnych.

Ale właśnie to wskazywanie osób rzekomo współwinnych, wymu­szane torturami na oskarżonych, te „denuncjacje” tak zwanych czarow­nic prowadzą do tego, że każdy proces zatacza coraz szersze kręgi i za­mienia się w niekończące się polowania na czarownice.

247

„Jeżeli ma to trwać dalej, to nie będzie końca paleniu czarownic, dopóki się cały kraj nie wylfldni". Książęta — oświadcza Spee w in­nym miejscu — „gorzej jeszcze pustoszą swe kraje, niżby to kiedy­kolwiek uczyniła wojna, a przecież nic przez to nie potrafią wskórać”. Bo też nie zdarzyło się jeszcze, żeby prześladowcy mogli obwieścić, że torturami i paleniem ludzi osiągnęli swój cel, że wytępili wszystkie czarownice i zażegnali niebezpieczeństwo. Z reguły „musieli w końcu książęta przerywać toczące się procesy. Do dziś dnia tylko rozkaz zwierzchności może położyć kres każdemu takiemu procesowi; nigdy nie kończy się on sam przez się”.

Jako spowiednik rzekomych czarownic niósł ojciec Spee ostatnią pociechę skazanym kobietom. „Mogę zaświadczyć pod przysięgą, że nie zdarzyło mi się jeszcze towarzyszyć prowadzonej na stos czarownicy,

1. której mógłbym powiedzieć, uwzględniając wszystkie okoliczności

2. punkty widzenia, że jest naprawdę winna”.

Wertował akta sądowe i badał rzekome dowody winy, rozma­wiał osobiście z sędziami i za każdym razem dochodził do tego samego wniosku, że niewinnych uznaje się za winnych i że „zawsze mógł się przekonać tylko o niewinności skazanych”.

Oskarżone nie miały jednak żadnej możliwości obrony, nie mogły wykazać, że są niewinne. Sędziom czarownic nie przychodziło nawet na myśl, że oskarżoną można uniewinnić. „Kiedy niedawno w gronie sądowników była o tym mowa — pisze Spee — pewien zacny a do­ciekliwy człowiek zadał im pytanie, w jaki sposób mógłby odzyskać wolność ktoś, kto w rzeczy samej znalazł się w więzieniu za winy niepopełnione. Rozmówcy jego nie umieli dać na to zadowalającej od­powiedzi, kluczyli przez czas dłuższy..., aż wreszcie odrzekli, że prze­myślą to sobie przez noc”. I Spee ciągnie dalej: „A więc ludzie, którzy już tyle ofiar wysłali na stos, prowadzili procesy w sposób tak urąga­jący wszelkiej sprawiedliwości i prawu, że nawet teraz nie umieli wska­zać, jak człowiek naprawdę niewinny mógłby się wydostać z ich rąk”.

Czy można przyjąć, że czarownice rzeczywiście istnieją? Spee sam ulegał dawniej temu urojeniu. Żądny wiedzy, studiował pilnie i cenił wysoko dzieła uczonych łowców czarownic, Remigiusza, Binsfelda tu­dzież brata swego w zakonie, Delrio. Później jednak zdał sobie sprawę, że wszyscy ci tak poważni autorzy nie zasługują na wiarę. „Cała ich nauka opiera się jeno na bajeczkach i zeznaniach wymuszonych tor­turami”.

Początkowo jednak nie chciał posunąć się za daleko, nie przeczył, że czarownice mogą się tu i ówdzie pojawiać w niewielkiej liczbie. „Teraz jednak, kiedy przyjrzałem się bliżej działalności sądów, zaczy­nam nabierać coraz więcej wątpliwości, czy czarownice w ogóle istnieją”.

Fryderyk Spee nie powiedział jeszcze wszystkiego, co mu leżało na sercu. Uważał, że „nie nadszedł jeszcze po temu czas”. Obawiał się, że to, co ma do powiedzenia, „mogłoby Niemcy przerazić”. „Nie śmiem

248

więc jeszcze tego wypowiadać, odkładani to do sposobniejszych czasów i może do następnej rozprawy”.

. Podobne zapowiedzi trafiają się również w kilku innych miej­scach. Spee nosił się z myślą napisania w stosownym czasie drugiej książki, w której wyjawiłby to, co przezornie przemilczał w Coutło criminalis.

W książce tej przedstawił w całej rozciągłości praktyki proce­sowe, na podstawie których piętnuje się jako czarownice osoby nie­winne. Atakował w niej te praktyki, atakował postępowanie sądowe, ale nie wiarę w istnienie czarownic. Tej właśnie kwestii zamierzał być może poświęcić następną książkę.

W Cautio criminalis zbyt daleko idącc rozważania na ten temat były­by nie na miejscu, już choćby dlatego, że książka ta zwracała się do łudzi, którzy nie tylko nie wątpili, lecz byli do głębi przeświadczeni o istnieniu czarownic i nie daliby się żadną miarą odwieść od tej wiary. Chodziło o to, aby i takich ludzi wierzących w czarownice, zwłaszcza ludzi sprawujących władzę, przekonać, że również w sprawach z oskar­żenia o czary należy stosować rozsądne i ludzkie, zgodne z prawem postępowanie sądowe. Wówczas okazałoby się w niedługim czasie, że czarownic jest bardzo niewiele, potem czarostwo stałoby się niesły­chanie rzadkim występkiem, aż w końcu znikłoby całkowicie. Innymi słowy, należy przede wszystkim zaprzestać torturowania i palenia na stosie, a położy to kres rzekomej pladze czarownic.

Jednakże ojciec Spee wierzy również w istnienie autentycznych sojuszników diabła. Ale w jego oczach są nimi nie czarownice, lecz pachołki katowskie i sędziowie czarownic. Pachołki katowskie używają podejrzanych środków diabelskich, aby zmusić do mówienia swe zdręt­wiałe z bólu ofiary. A sędziowie czarownic mogą tylko z pomocą diabła prowadzić swoje procesy, każą bowiem mniemanym czarownicom wska­zywać rzekomych towarzyszy występku. Gdyby nie te denuncjacje, procesy utknęłyby od razu na martwym punkcie. Jeżeli sędziowie rze­czywiście wierzą, że mają do czynienia z prawdziwymi czarownicami, to muszą również przyjiąć, że zeznają one za podszeptem diabła i obwi­niają niewinnych. „Diabeł pragnie tego i nie szczędzi starań, żeby do tego doprowadzić, bo gdy tylko znajdzie takiego instygatora, zaraz mu się jego królestwo niebywale pomnaża”.

„Mnie się jednak wydaje to śmieszne, gdy sobie wmawiamy, że w Niemczech jest tak nieprawdopodobne mnóstwo czarownic, skoro w taki właśnie sposób prowadzimy procesy”.

¡We Włoszech, Hiszpanii i innych krajach wykazuje się więcej ostrożności i rozwagi, nie postępuje się tam tak bezwzględnie i nie­sprawiedliwie, i dlatego jest tam o wicie mniej czarownic. „Wstyd mi za Niemcy, że w sprawie tak poważnej nie • potrafimy myśleć roz­tropniej”.

Zły duch jest inspiratorem w procesach czarownic, myśl ta nasuwa

249

się również ojcu Spee, jakkolwiek, jak się zdaje, nie czytał on „Oma­mień demonów” doktora Wierusa. W każdym razie nigdy o nich nie wspomina. Wszak dzieło doictora Wierusa figurowało w wykazach ksią­żek zakazanych, katolikom nie wolno było go czytać.

Najcięższe zarzuty wysuwa Spee w swej „Księdze sumienia” prze­ciw spowiednikom książąt. Spowiednikami tymi byli jezuici, jezuitów również powoływano do spowiadania czarownic. Jednym i drugim za­rzuca jezuita Spee, że uchybiają oni swoim powinnościom duszpaster­skim. Oskarża przede wszystkim przełożonych swego zakonu, że do­bierają niewłaściwie spowiedników, nie pouczają ich należycie, jak powinni spełniać swoje zadania, ani też nie wglądają, jak się ci spo­wiednicy ze swych obowiązków wywiązują.

„Biada książętom, którzy chcieliby ścigać sądownie czarownice, a nie zwracają czujnej uwagi na ich sędziów... Ale co mamy robić? Ich do­radcy i spowiednicy milczą i równie mało wiedzą o tym, co się na­prawdę dzieje. Dlatego nie odzywa się ich własne sumienie ani też nie przemawiają innym do sumienia... Boleję nad książętami, którzy mają tak spokojne i niefrasobliwe, a przy tym w najwyższym stopniu za-, grożone sumienie, bo nawet ich właśni spowiednicy nie potrafią im nic poradzić... Okropne to, że milczą ci wszyscy, których powinno to obchodzić. Oni jedni znaleźliby życzliwy posłuch, gdyby się zdecydo­wali przemówić”.

Z oburzeniem pisze Spee w wielu miejscach swej książki o spo­wiednikach czarownic i ich zachowaniu. Spowiednicy ci sprzeniewie­rzają się swej powinności, żądają od każdej uwięzionej kobiety, żeby się w swej spowiedzi przyznała do winy, i nie chcą nic innego słyszeć. Poddają oni udręczonych na ciele więźniów dodatkowej tor­turze duchowej każąc im powtórzyć kłamstwa wymuszone na mękach, bo inaczej „zdechną jak te psy nie wyspowiadawszy się i nie przy- jąwszy komunii”. Słowa te padły z ust jednego z takich spowiedników, który odprowadził na stos co najmniej dwieście nieszczęsnych kobiet obwinionych o czary.

Komisarzom prowadzącym procesy czarownic byli potrzebni tacy właśnie spowiednicy. Spowiednik sumiennie traktujący swoje obowiązki nie był przez nich tolerowany. „Jeżeli chcesz spełnić swój obowiązek — mówi Spee — sędziowie zaraz zrobią wszystko, żeby się ciebie pozbyć i uzyskać innego”. Mówił to z własnego doświadczenia. Liczba czarow­nic, do których go dopuszczono jako spowiednika, nie była wcale tak duża, jak się przeważnie podaje.

Duchownym przełożonym spowiedników zarzuca Fryderyk Spee wielokrotnie, że nie wywiązują się ze swych obowiązków i ponoszą całkowitą odpowiedzialność za niewłaściwe postępowanie swoich pod­władnych. „Nie wiem przeto, co mam myśleć o waszych zwierzchni­kach duchownych, nie rozumiem, jak potrafią oni być w zgodzie ze swoim sumieniem, jeżeli nie poświęcają tym sprawom najmniejszej uwagi”, oświadcza Spee uskarżając się na spowiedników, którzy za­

250

chowują się tak, jakby mieli być pomocnikami łowców czarownic. A w innym kontekście, kiedy mowa o uchybieniach spowiedników książęcych, pisze on o „wielce uczonych księżach zakonnych", którzy swoimi fałszywymi wnioskami „wprowadzają w błąd zwierzchność i książąt, 'lecz nigdy ich nie zawrócą z złej drogi, do czego też nie skłaniają ich przełożeni, którzy również nie mają żadnego rozeznania’’.

Szeregowy zakonnik nie szczędził więc ostrych słów potępienia przełożonym własnego zakonu i książętom Kościoła. Na domiar owa „Księga sumienia o procesach przeciw czarownicom” ukazała się dru­kiem bez zezwolenia przełożonych, a mimo to nikt nie pociągnął za to autora do odpowiedzialności. Jakież więc chroniły go siły?

(Można by przypuszczać, że Spee działał w cichym porozumieniu z możnymi osobistościami, które aprobowały jego 'książkę. Ale przy­puszczenie to obala doktor Hugo Zwetsloot S. J., autor interesującej pracy Friedrich Spee und die Hexenprozesse (Trewir 1954). Książka ta — praca doktorska na uniwersytecie w Nijmegen — wydobywa wiele nie znanych dotąd okoliczności i rzuca nowe światło na pewne sprawy.)

Spee musiał wprawdzie wytłumaczyć się z tego, że jego rozprawa o procesach czarownic ukazała się z pominięciem cenzury zakonnej. Przełożeni jego byli skonsternowani i nie ukrywali swej dezaprobaty, okazali jednak w całej tej sprawie niezwykłą łagodność i powściągli­wość. Spee oświadczył na swe usprawiedliwienie, że książka została oddana do druku bez jego zgody i wiedzy. Spisał on swoje myśli, ręko­pis krążył w zaufanym gronie przyjaciół. Jeden z nich zatrzymał go widać i oddał do druku w Rinteln nad Wezerą. „Zbożny złodziej” ze swej strony usprawiedliwiał ten samowolny postępek w posłowiu do czytelników:

„Ponieważ autor tej pracy nie dał się nakłonić do wydania jej drukiem, uważałem, że wolno mi dla ogólnego pożytku popełnić zbożną kradzież. Popełniłem ją więc i wysłałem czym prędzej pracę do dru­karni. Jeżeli postąpiłem źle, odpowiedzialność spada na mnie. Autor niech mi łaskawie wybaczy...”

Jest to fakt poniekąd paradoksalny, że miejscem wydania Cautio criminalis było miasto Rinteln. Rada miejska tego protestanckiego mia­sta i miejscowy uniwersytet były opanowane przez zagorzałych prze­śladowców czarownic. Hermann Gohausen, profesor prawa tego uniwer­sytetu, był autorem krwiożerczego kompendium dla sędziów prowadzą­cych procesy czarownic, które ukazało się niedawno nakładem drukarza Luciusa w Rinteln (pod tytułem Processus iuridicus contra sagas et veneficos, Rinteln 1630). Nakładem tego samego drukarza i wydawcy ukazało się w rok później pierwsze wydanie Cautio criminalis (1631 r.). Zawierało już ono rozdział, w którym Spee ostro rozprawiał się z Go- hausenem i jego absurdalnymi twierdzeniami mającymi uzasadnić wia­rygodność denuncjacji wymuszanych na czarownicach torturami.. Ale uniwersytet trwał niezachwianie w swoim obskurantyzmie i nie wy- zbył się go również po śmierci Gohausena (1632 r.). Burmistrz i rada

251

miasta Rinteln, prowadząc procesy czarownic, z reguły zwracali się

1. opinię do fakultetu prawa. *1 fakultet orzekał za każdym razem, że ludzi podejrzanych należy poddać próbie wody w Wezerze (wynik jej już z góry nie ulegał wątpliwości!), następnie wziąć na tortury i zmu­sić do wskazania współwinnych, po czym bez litości palić na stosie. Obłędne prześladowania nie wygasały tam przez wiele dziesiątków lat. ©słabły dopiero po 1673 r., kiedy to na całym c jszarze księstwa Hessen-Kassel, do którego należało hrabstwo Schaumburg wraz z mia­stem Rinteln, stosunki uległy zmianie na lepsze. Rinteln, gniazdo roz­bestwionych prześladowców czarownic, było więc dość osobliwym miej­scem wydania książki anonimowego teologa katolickiego, który z całą ostrością piętnował szatański sposób prowadzenia procesów. Jednakże drukarz uniwersytecki Lucius nie uważał, jak widać, wydania tej książki za czyn specjalnie ryzykowny. Wydał ją otwarcie pod własną, a nie fikcyjną firmą, jak to się często w takich przypadkach zdarzało.

Kto był tym przyjacielem, który wybrał właśnie drukarza Luciusa

1. wystąpił niejako w roli wydawcy, pozostało po dziś dzień tajemnicą.

W środowisku zakonnym myśli nurtujące Speego krążyły już od dawna. Daremnie jednak usiłował on znaleźć posłuch u przełożonych, pozyskać ich aprobatę. Przeciwnie, naraził się tylko na zarzut, że wy­wiera niepożądany wpływ na młodych braci zakonnych, a zwłaszcza na swoich uczniów. Było więc nie do pomyślenia, żeby przełożeni ze­zwolili mu na druk książki potępiającej procesy czarownic. Jego zaś obowiązywał nakaz posłuszeństwa. Odczuł to więc zapewne jako speł­nienie utajonego marzenia, gdy „zbożny złodziej”, nie pytając go wcale, opublikował na własną rękę jego demaskatorską rozprawę.

Przełożeni wszczęli długo ciągnące się śledztwo, usiłując dojść, czy to Spee sam spowodował druk swego dzieła. W końcu uznali, że nie oczyścił się on całkowicie z podejrzeń, iż jest współodpowiedzialny za opublikowanie książki, ograniczyli się jednak do upomnienia, aby na przyszłość był ostrożniejszy z wypożyczaniem własnych rękopisów. Nie obeszli się więc zbyt surowo z autorem Cautio criminalis, dzieła, w któ­rym wszak wyczytać można było ostre zarzuty przeciw starszyźnie za­konnej.

Generał jezuitów w Rzymie, ojciec Mutius Vittelleschi, zapropono­wał nawet kompromisowo, aby cenzura zakonna wykreśliła w książce wszystkie drażliwe miejsca, po czym Spee mógłby ją wydać ponownie, tym razem już za oficjalną zgodą. Jednakże bezpośredni przełożeni w Paderbornie i Kolonii nie przyjęli tej propozycji. Zakon, twierdzili, nie powinien mieć z tą książką nic wspólnego i nie może brać na siebie żadnej za nią odpowiedzialności.

„Przełożeni mieli ważkie po temu powody, by przeciwdziałać roz­powszechnianiu poglądów Speego”, pisze we wspomnianej pracy doktor­skiej Zwetsloot. „To, co Spee atakował, było nie tylko poglądem wielu spowiedników czarownic i uczonych teologów zakonu, lecz również, i to przede wszystkim, postępowaniem aprobowanym przez książąt

252

w codziennej praktyce... Właśnie w XVII w. znaleźli jezuici w kato­lickich książętach najżyczliwszych protektorów. Książęta bawarscy, biskupi Kolonii, Paderbornu i Bambergu fundowali im liczne kościoły i kolegia... Ci sami książęta, którzy ofiarowali jezuitom... tak hojne dary, byli również często zapamiętałymi prześladowcami czarownic... I oto Spee chciałby, żeby spowiednicy tych książąt odsłaniali przed nimi zło, jakie się dzieje, aby przemawiali im do sumienia i przypominali

1. obowiązkach, jakie na nich ciążą... Tymczasem właśnie w Kolonii zakon miał w tych latach wiele do zawdzięczenia księciu elektorowi. Książę Ferdynand wespół z bratem Maksymilianem Bawarskim pokrył w znacznej części koszty budowy nowego kościoła jezuitów oraz kole­gium... Zarazem tenże Ferdynad był inspiratorem procesów kolońskich. Kiedy Spee zaczął propagować swoje wywrotowe poglądy, przełożeni jego zaniepokoili się, że mogą utracić owe subwencje. Spee zaś nic uważał, że powinien powstrzymać się z tego powodu od głoszenia praw­dy o haniebnych procesach. Sprawiedliwość była mu droższa niż fawory

2. pieniądze księcia...”

Po ukazaniu się Cautio criminalis Spee został przeniesiony z Pader­bornu do Kolonii, gdzie powierzono mu katedrę teologii moralnej. W elektoracie kolońskim trwały jeszcze z niesłabnącą siłą prześladowa­nia czarownic, które jak wiadomo pociągnęły za sobą również wiele ofiar wśród duchowieństwa. W tym czasie ukazało się drugie wydanie „Księgi sumienia” (1632 r.). Wydawcą jego był drukarz Johannes Gro­naus we Frankfurcie nad Menem. Pisze on w przedmowie, że pierwsze wydanie tej głośnej książki rozeszło się całe w ciągu kilku miesięcy i że wielu ludzi oświeconych, w tej liczbie radcy Sądu Rzeszy i Naj­wyższego Trybunału, dopominało się o jej wznowienie. Drukarz Gronaus uczynił więc zadość temu życzeniu, przy czym również działał na własną rękę, nie pytając autora, którego nazwisko i tym razem nie zostało wymienione na karcie tytułowej. Prawdopodobnie drukarz nie znał go nawet, bo też znać nie musiał, gdyż przedruki książek i bro­szur bez upoważnienia autorów były w owych czasach rzeczą całkiem powszednią.

Okazało się jednak, że to drugie wydanie nie jest dosłownym prze­drukiem z pierwszego, lecz że zawiera wstawki i w niektórych miej­scach zawiera ostrzejsze jeszcze słowa, które niewątpliwie pochodzić musiały od autora. Gronaus otrzymał egzemplarz do przedruku od przyjaciela z Marburga. Wygląda na to, że znów popełniona została „zbożna kradzież” i że sprawca jeji dostarczył drukarzowi we Frank­furcie egzemplarz pierwszego wydania, który był w posiadaniu Speego i do którego wprowadził on własnoręcznie pewne uzupełnienia i zmiany.

Odpowiedzialnością za ukazanie się drugiego wydania obarczono oczywiście Speego. Koloński profesor teologii, ojciec Piotr Roestius, chciał wprowadzić Cautio do indeksu książek zakazanych, zapobiegł temu jednak generał jezuitów. Ale zarówno generał, jak i prowincjał zakonu Goswinus Nickel uznali, że jednak będzie najlepiej jeżeli nie­

253

sforny autor wystąpi z zakonu. Ponieważ nie dopełnił on jeszcze ostat­nich ślubów zakonnych, dałoby się to przeprowadzić bez większych trudności. Prowincjał zaproponował Speemu, by sam złożył podanie

1. zwolnienie go z zobo/viązań zakonnych. Spee odmówił jednak, gdyż chciał pozostać w zakonie. Przełożeni nie wydalili go wobec tego.

Bądź co bądź nie można go było pozostawić w Kolonii, (kiedy uka­zanie się drugiego wydania ponownie zwróciło uwagę na jego książkę

1. zawarte w niej oskarżenia, których książę elektor koloński i jego łowcy czarownic nie mogli — w pewnej części przynajmniej — me wziąć do siebie. Speego przeniesiono więc czym prędzeji do Trewiru (jesienią 1632 r.).

Sprawujący podówczas rządy w Trewirze elektor-arcybiskup Krzy­sztof von Sötern był i tak jezuitom nieprzychylny i nieraz im to oka­zywał. Nie mieli tu więc nic do stracenia. Spee działał w Trewirze przez kilka lat jako profesor tamtejszego uniwersytetu, jako spowiednik i kaznodzieja, a w wolnych chwilach uprawiał poezję.

W tym czasie zakończył Spee pracę nad swoim Trutz — Nachtigall, zbiorem pieśni religijnych w języku niemieckim. Znalazła w nich wy­raz żarliwość uczuć twórcy, jego szczera pasja. Dzięki tym pieśniom wszedł Spee do historii literatury niemieckiej jako dużej miary poeta liryczny.

Wojna trzydziestoletnia nie oszczędziła Trewiru. Długo toczyły się tam boje uliczne między armią francuską i wojskiem cesarskim. W mie­ście wybuchnął głód i zaraza.

Fryderyk Spee zaraził się pielęgnując z samozaparciem jeńców fran­cuskich i zmarł 7 sierpnia 1635 r. w czterdziestym piątym roku życia. Grób jego mieści się w krypcie dawnego kościoła jezuitów.

WPŁYW TANNERA I SPEEGO

Siły opiekuńcze, które uchroniły Fryderyka Speego i jego dzieło przed zemstą zawziętych prześladowców czarownic, działały po cichu i niepostrzeżenie. One to sprawiły m. in., że bezpośredni przełożeni, zwierzchnicy prowincji zakonnej, powierzali mu do końca życia za­szczytne obowiązki nauczycielskie, mimo że budził ich niezadowolenie i gniew swą hardą postawą. Znamienny jest również stosunek do jego książki. Nie została ona objęta zakazem i nie zażądano od autora, aby odwołał te czy inne sformułowania. Zachowanie generała zakonu w Rzy­mie świadczyłoby, że upomnienia i przestrogi wypowiadane w Cautio pod adresem książęco-biskupich protektorów prześladowców czarownic w Niemczech nie spotkały się z jego dezaprobatą. O pozytywnym sto­sunku do książki wskazywałaby również reakcja papieża, który wkrótce po jej ukazaniu się wydelegówał dwóch kardynałów do Okrutnie nęka­nego procesami elektoratu kolońskiego.

Znamienna, jak na owe czasy, była również instrukcja dotycząca prowadzenia procesów czarownic, wydana przez kongregację Świętej

254

Inkwizycji w Rzymie. Najwyższy organ Inkwizycji papieskiej przy­znaje bez ogródek, że w procesach czarownic od dłuższego czasu dzieją się rzeczy niedopuszczalne, że inkwizytorzy nie liczą się z reguły z po­stanowieniami i przepisami prawa, że wszczynają postępowanie karne na podstawie na niczym nie opartych podejrzeń i bez skrupułów wymuszają zeznania, na których żadną miarą nie może się opierać sprawiedliwy wyrok.

W instrukcji Inkwizycji papieskiej znalazły wyraz zapatrywania, jakie w tym samym mniej więcej czasie wypowiadała również Suprema Inkwizycji hiszpańskiej. Tak więc na przykład instrukcja głosiła, że odprawianie praktyk czarodziejskich nie zawsze świadczy o przymierzu z diabłem i dlatego nie może być z góry traktowane jako występek czarostwa. Przestrzegała również, by nie dawano pochopnie wiary ze­znaniom, w których mowa o lataniu czarownic i ich sabatach. A już żadną miarą nie można się opierać na twierdzeniach oskarżonych, że widzieli tę lub inną osobę na sabacie czarownic, ponieważ nie jest to nic innego, jak wierutne kłamstwo. Dla tej samej przyczyny od­rzucać należy oskarżenia o czarostwo pochodzące od ludzi opętanych przez diabła. Szatan posługuje się bowiem kłamstwem i kieruje podej­rzenia przeciw niewinnym.

Jednakże to stanowisko kongregacji rzymskiej, zdecydowanie po­tępiające praktyki procesów czarownic, nie od razu przeniknęło do wiadomości powszechnej. Instrukcja krążyła we Włoszech w postaci rękopiśmiennej (jeden z odpisów, datujący się z 1635 r., roku śmierci Fryderyka Speego, odnaleziono w Lucernie). Ogłoszono ją drukiem, jako Instructio pro formandis processibus in causis strygum dopiero po wielu latach, dokładnie w 1657 r., w Rzymie. Dopóki poprzestawano na odpisach, mogła kongregacja instruować jedynie inkwizytorów du­chownych. Ale nie oni prowadzili procesy czarownic w Niemczech. We wszystkich krajach niemieckich, nie wyłączając księstw duchow­nych, procesy te należały do kompetencji świeckich sędziów czarow­nic. Dla nich i ich książęcych mocodawców „instrukcja rzymska” w ogóle po prostu nie istniała. Bądź co bądź instrukcja ta była zna­mienna dla nastrojów panujących w wysokich sferach kościelnych Rzymu, zaniepokojonych rozmiarami, jakie przybrały obłędne polowa­nia na czarownice. Nie rozwiał się jednak jeszcze wpływ Młota na czarownice, który w tych latach właśnie doczekał się w Niemczech kilku przedruków, i pamiętano też o długim ciągu buli papieskich nawołujących do tępienia czarownic. Sprzeciwy ograniczały się przeto do sporadycznych i powściągliwych przejawów niezadowolenia.

Atmosfera ta sprzyjała jednak bez wątpienia ojcu Spee, który miał odwagę wypowiadać głośno to, o czym na szczytach hierarchii kościel­nej i zakonnej myślano nieśmiało i skrycie. Nie był on zresztą w za­konie osamotniony. Miał też poprzednika w osobie ojca Adama Tan­nera S. J., profesora teologii na uniwersytetach w Ingolstadt i Mona­chium w Bawarii.

255

Spee na wielu stronicach swej książki powołuje się na rozprawę ojca Tannera. Ukazała się ona w cztery lata wcześniej niż Cautio (1627 r.). Tanner opisał w niej nadużycia, jakie zakorzeniły się w po­stępowaniu karnym pęgeciw* czarownicom. Nie przeczył, że czarowni- ctwo jest zjawiskiem realnie istniejącym i że powinno 'być karane. Żądał jednak, aby nie stosowano tortur na podstawie pochopnych obwi- nień, lecz przede wszystkim badano sumiennie i z rozwagą każde oskarżenie. Gdyby żądania jego zostały spełnione, uniemożliwiłoby to sądzenie i skazywanie rzekomych czarownic.

(Rozprawa Tannera potępiająca łamanie prawa w procesach cza­rownic stanowi dwudziestostronicowy rozdział jego czterotomowego traktatu Theologia Scholastica. Ukazała się ona ponadto jako osobny druk w 1629 r. w Kolonii.)

Tanner i Spee byli rzecznikami tego samego poglądu i zmierzali do tego samego celu. A jednak dzieło Tannera uzyskało w Bawarii aprobatę cenzury zakonnej i zostało za zgodą przełożonych wydane sumptem uniwersytetu w Ingolstadt. Przy tym sytuacja jezuitów w Ba­warii nie przedstawiała się inaczej niż w Nadrenii i Westfalii, które były terenem działalności Speego. Również w Bawarii panował książę, który był zajadłym prześladowcą czarownic i z którego protekcji i hoj­nych subsydiów jezuici bynajmniej nie mieli ochoty rezygnować. Ale Tanner wprawdzie potępił otwarcie, i to w ostrych słowach, praktyki sędziów czarownic i ich pachołków katowskich, przypomniał również książętom i dostojnikom świeckim i duchownym o ciążącej na nich odpowiedzialności, nie oskarżył jednak książąt bezpośrednio i nie za­rzucił im winy tak ostro, jak Spee. Nie było więc obawy, że wywody Tannera wzbudzą gniew księcia elektora bawarskiego.

Plaga prześladowań ciężko doświadczyła Bawarię. Zaczęły się tam one stosunkowo późno, dopiero pod sam koniec XVI w., a więc w tym samym czasie, kiedy rozpętano również pierwsze wielkie polowanie na czarownice w kilku innych dzielnicach Niemiec, które dotąd nie zaznały jeszcze tej plagi.

Dla Bawarii zbrodniczy występek czarostwa był wówczas również czymś nowym. Podkreślił to w 1590 r. uniwersytet w Ingolstadt w swej odpowiedzi księciu Wilhelmowi I, który chciał wytępić czarownice i w tym celu zwrócił się o opinię do swoich świeckich i duchownych doradców.

Uniwersytet w Ingolstadt, w którym ton nadawali jezuici, udzielił następującej rady: ponieważ zbrodniczy występek czarostwa jest dla sędziów bawarskich zjawiskiem nowym, potrzebne im są instrukcje do­tyczące postępowania procesowego. Znajdą je w Młocie na czarownice, wydanym przed stu przeszło laty, i we współczesnej książce Piotra Binsfelda z Trewiru. Przekład niemiecki pisanego po łacinie dzieła tego uczonego oprawcy ukazał się właśnie w Monachium na użytek sądów bawarskich.

W Schongau, które podlegało jurysdykcji księcia Ferdynanda, jedne­

256

go z braci Wilhelma, ścięto już lub spalono sześćdziesiąt trzy kobiety, kiedy prześladowania przerzuciły się stamtąd do Werdenfels.

Hrabstwo Werdenfels należało.do biskupstwa Freisingu. Mianowano tu sędzią czarownic Kaspara Poissla, który mówił o sobie skromnie, że jest człowiekiem „nieuczonym”. Zachwalał on nadzwyczajne zdol­ności kata Georga Abriela, który dał się poznać już w Schongau. Czło­wiek ten, jak podnosił Poissl, posiadał jakiś cudowny dar, gdyż po­trafił od razu rozpoznać czarownicę w każdej kobiecie. Ponadto sto­sował jeszcze ten tropiciel czarownic także próbę igły, za co pobierał solidną opłatę. Czterylkroć więcej otrzymywał za każdą egzekucję. Roz­winął on taką aktywność, że wkrótce nie mógł uporać się sam z na­wałem katowskiej roboty. Przydzielono mu więc do pomocy innego jeszcze „doświadczonego w sprawach czarowskich człowieka”, kata z Bi- berach, a potem jeszcze kata z Hall w Tyrolu. W latach 1590 i 1591 spośród ludności liczącej ogółem cztery tysiące siedemset mieszkańców spalono czterdzieści dziewięć kobiet, większość z nich żywcem, a męża jednej z nich łamano kołem.

Czarownicami, jak zwykle, były w większości przypadków biedne, stare kobiety, ale znalazło się wśród nich również kilka niewiast z za­możnych rodzin mieszczańskich z Garmisch, Partenkirchen i Mitten- waldu.

Ze środowiska tego odezwały się głośne protesty, dały się słyszeć głosy, że kaci swoimi okrutnymi torturami produkują bez porównania więcej czarownic niż ich rzeczywiście jest w kraju. Poissl uskarżał się w jednym ze swoich sprawozdań {z sierpnia 1591 r.), że tak już jest w sądzie i gminie znienawidzony, iż wszędzie napotyka ogromne tru­dności. Na domiar koszty procesów wzrosły niepomiernie. Poissl żądał, by mu wreszcie pokryto przedstawione rachunki. W rubryce kosztów figurowały w nich takie na przykład pozycje: „Za to, co przejedzono i przepito, kiedy kobiety trzymano w areszcie na zamku Werdenfels, i potem, kiedy je spalono jako czarownice”. Skonfiskowany majątek oskarżonych i kwoty pieniężne wyegzekwowane od rodzin ofiar nie wy­starczały już na pokrycie tych kosztów.

W końcu sam „nieuczony” sędzia czarownic Poissl uznał, że tak dalej trwać nie może. Z początkiem 1592 r. zaproponował swoim prze­łożonym w Freisingu przerwanie dalszych dochodzeń. Gdyby się bowiem miało uwzględnić wszystkie denuncjacje, trzeba by było wziąć na męki większość kobiet w hrabstwie Werdenfels, „co moim skromnym zda­niem, byłoby nie do wykonania, a co więcej byłoby niepomiernie szko­dliwe i zgubne dla kraju”.

Mimo tych niezbyt zachęcających doświadczeń w hrabstwie Werden­fels, w dalszym ciągu płonęły stosy w coraz to innych miejscowościach Bawarii. Nie zaprzestano również palenia czarownic, kiedy książę Wil­helm V wstąpił do klasztoru <1597 r.), a rządy objął syn jego Maksy­milian.

Maksymilian I otrzymawszy w 1623 r. Palatynat Górny i związaną

17 — Czarownico

257

z nim godność elektorską, został pierwszym 'księciem-elektorem Ba­warii. Był on osobistością wybitną, przywódcą — obok cesarza Ferdy­nanda II — partii katolickiej w wojnie trzydziestoletniej, twórcą no­wego systemu administracji w Bawarii, mecenasem sztuk pięknych, a jednocześnie najzacieklejszym spośród wszystkich książąt niemiec­kich prześladowcą czarownic. Żaden- inny władca nie przynaglał tak sędziów coraz nowymi rozporządzeniami i dekretami do bezlitosnego ścigania czarownic, jak czynił to w czasie swego długiego panowania (1597-1651) książę elektor ‘bawarski Maksymilian I.

Za rządów tego właśnie księcia opublikował jezuita Tanner swój traktat, w którym piętnował procesy czarownic i domagał się ich za­niechania.

Adam Tanner urodził się w 1572 r. w Innsbrucku w Tyrolu, wstą­pił w młodych latach do zakonu jezuitów, studiował teologię w Irigol- stadt. Cesarz Ferdynand II, który mianował protestanta Keplera swoim matematykiem nadwornym, powierzył jezuicie Tannerowi urząd kancle­rza uniwersytetu w Pradze, która była siedzibą dworu cesarskiego. Tanner zyskał sobie imię nie tylko jako teolog, lecz także jako astro­nom. Po latach znalazł się ponownie w Ingolstadt, tym razem ja'k‘o profesor. Ciężko chory postanowił powrócić do rodzinnego Innsbrucku. Zmarł jednak w drodze w pobliżu Salzburga przeżywszy lat sześćdzie­siąt (1632 r.).

Jak podają relacje źródłowe, mieszkańcy domu w Unken, w którym zmarł Tanner, znaleźli wśród pozostałych po nim rzeczy osobliwy przed­miot, który nazywali szkłem powiększającym. Sądząc z opisu był to mikroskop. Tanner otrzymał go w darze od znanego astronoma Schei- nera, również jezuity. Mikroskop został stosunkowo niedawno (ok. 1590 r.) wynaleziony w Holandii. Szczęśliwym trafem miejscowy ksiądz słyszał już, jak widać, o tym wynalazku. Mieszkańcy Unken zaglądali bowiem ciekawie w tajemniczy przyrząd. Był w nim osadzony komar, który w powiększeniu prezentował się jako wielki kosmaty potwór. Mógł to być tylko diabeł, którego ów obcy człowiek uwięził w szkle, jeden z owych diabłów ze szklanej kuli, o których z dawien dawna krążyły niezliczone opowieści. Czarownicy i czarownice posiadali za­zwyczaj takie szklane diabły. Nieboszczyka, uważali ludzie, żadną miarą nie wolno pochować w poświęconej ziemi cmentarza. Proboszcz jednak zdołał ich uspokoić, wydobył bowiem komara, zademonstrował go im na dłoni, a potem pokazał innego owada w powiększeniu. W ten spo­sób udało mu się uchronić ojca Tannera przed pośmiertnym pomówie­niem o czarostwo, o które za życia jeszcze daremnie usiłowali go po­mówić jego zawzięci wrogowie, sędziowie czarownic.

Dwaj sędziowie, dowiedziawszy się o rozprawie Tannera domaga­jącej się położenia kresu procesom czarownic, oświadczyli głośno, że gdyby się tylko dostał w ićh ręce, to by już potrafili wydobyć z niego na torturach wyznanie, że sam jest czarownikiem. Speę słyszał o tej

258

pogróżce pod adresem Tannera, znał też zapewne nazwiska obu łajda­ków. W swojej Cautio criminalis taką im dał odprawę:

„Osobiście jestem głęboko przekonany, że owi sędziowie czarownic; którzy oświadczyli, że należy teologa Tannera wziąć na tortury, sami są bez wątpienia czarownikami. Nie brak mi na to dowodów".

Rozwścieczeni łowcy czarownic musieli poprzestać na czczych po­gróżkach. Nie zdołali przeciw Tannerowi nic wskórać. Powierzano mu wciąż bardzo odpowiedzialne urzędy, które dawały mu duży wpływ wychowawczy na młody narybek zakonny i w ogóle na studiującą młodzież 'katolicką. Przy tym pogląd jego na procesy czarownic był przełożonym zakonu znany, zanim jeszcze ogłosił swą pracę. Gdyż, jak sam pisze, często prowadził na ten temat rozmowy.

Tanner zwalczał procesy czarownic jako człowiek głęboko wierzący i prawowierny katolik. Nie miał on w sobie nic z nowatora. Nie szukał nowych dróg ani w teologii, ani w nauce. Jako astronom poczynił wiele interesujących obserwacji, ale stojąc niezachwianie na gruncie tradycji i nauki Kościoła nie chciał uznać niezbicie wynikających z nich wniosków, aby nie znaleźć się w sprzeczności z Arystotelesem, Tomaszem z Akwinu i Biblią. Brat jego w zakonie, Krzysztof Scheiner, najznakomitszy spośród jezuitów astronom (odkrył on m. in. plamy na Słońcu), był bardziej odważny. Wypowiadał głośno wątpliwości, ja­kie budziła w nim tradycyjna nauka o budowie świata. Ojciec Tanner złożył nawet na niego doniesienie generałowi zakonu. Generał napisał do ojca Scheinera, aby się trzymał uznanych teorii i „nie dawał po­słuchu poglądom pewnych nowatorów” (była to aluzja do Kopernika i Galileusza).

Przykład Tannera i jego^ nietolerancyjnego stosunku do Scheinera- świadczy dobitnie, że nie musiało się być oświeconym libertynem, żeby dostrzec całą absurdalność procesu czarownic. Wśród zdecydowanych przeciwników obłędnych prześladowań nie brak było ludzi surowej wiary zarówno po stronie katolickiej, jak protestanckiej. Stanowisko, jakie zajął Tanner w stosunku do sędziów czarownic potępiając ich niegodziwe postępowanie, wypływało logicznie z nakazów wiary, któ­rej służył. Jego czterotomowa Theologia Scholastica była od początku do końca oparta na Summa theologica św. Tomasza z Akwinu. Trzeci tom Tannera, opublikowany w 1627 r., zawierał rozdział „O sprawiedli­wości”. Częścią integralną tego rozdziału były rozważania o „sądzeniu zbrodni wyjątkowych, a w szczególności zbrodni czarostwa”.

Jako sojusznik ideowy Tannera wymieniany jest często jezuita Pau­lus Laymann, profesor prawa kanonicznego w Monachium i Ingolstadt. Nie odpowiada to jednak prawdzie, jak tego dowiódł Zwetsloot. Ten bliski kolega Tannera, zalecając zachowanie umiaru, dostarczał zara­zem prześladowcom czarownic wszelkich potrzebnych im pozorów.

Laymann, podobnie jak Tanner, urodził się w Innsbrucku (1575 r.). Zmarł w 1635 r. w Konstancji w czasie epidemii dżumy. W swojej

259

Theologia moralis, której pierwsze wydanie ukazało się w 1625 r. w Monachium, głosił, że w wątpliwym przypadku lepiej jest unie­winnić osobę podejrzaną, niż .stracić niewinnego może człowieka. Ale wyjąwszy to jedno rozumne zastrzeżenie, reprezentuje on w swym traktacie jak najbardziej niedorzeczne poglądy na temat konieczności procesu czarownic i metod, jakie należy w nim stosować. Kiedy uka­zało się się później dzieło Tannera, Laymann przerobił wprawdzie w trzecim wydaniu z 1634 r. rozdział o występku czarostwa i złagodził niektóre sformułowania, nie należy go jednak zaliczać do autentycz­nych bojowników walki z plagą procesów czarownic. Wpływ jego w XVII w. przyniósł w sumie więcej szkody niż pożytku. Dzieło Lay- manna ukazało się oczywiście nie bez przyzwolenia cenzury zakonneji.

Jakkolwiek Adam Tanner, również za zgodą cenzury zakonnej, wy­kazał dobitnie, jak oszukańczy charakter mają procesy czarownic i jak groźne są one dla ludzi niewinnych, nie zrobiło to najmniejszego wra­żenia na władcy jego kraju, księciu elektorze 'bawarskim. Elektor opierał się na opiniach i radach innych jezuitów.

Prześladowcy czarownic, których nie brak było w zakonie jezuitów, mieli bez porównania większy wpływ na księcia elektora Maksymiliana I niż ojciec Tanner. Wszak jezuitą również był wielce uczony Martinus Delrio, profesor w Lowanium i autor nowszego, szeroko rozpowszech­nionego kompendium dla prześladowców czarownic. Od niego to jeszcze otrzymał Maksymilian swego czasu orzeczenie, które potwierdzało, że oskarżonych należy torturować bez pobłażania tak długo, aż wymienią Wreszcie osoby współwinne. Ponadto mógł się on również powołać na opinię uczonych prawników świeckich z uniwersytetu w Padwie, którzy orzekli, że w przypadku przestępstwa tak ciężkiego, jak czarostwo, sędzia nie może i nie powinien zważać na przepisy prawa, że „obowią­zuje go tu nakaz nieliczenia się z przepisami”. Obydwa orzeczenia ukazały się później drukiem.

Jezuita Jeremiasz Drexel był kaznodzieją nadwornym księcia elek­tora i szczególnie zawziętym rzecznikiem prześladowań. Każdemu, kto podawał w wątpliwość procesy czarownic, odmawiał on prawa do miana chrześcijanina. „Czy mamy więc uznać, że te tysiące czarownic spalono niewinnie?” pytał z oburzeniem. Był to stary, wypróbowany chwyt prześladowców. Przed tą fałszywą konkluzją pasowali ludzie, których nurtowały wątpliwości. Nie chcieli dopuścić do siebie myśli, że wszyst­kie te procesy, wyroki skazujące i egzekucje były ciężkim grzechem wobec Boga i ludzi. Woleli więc, 'by rzeczy toczyły się daleji dotych­czasowym trybem.

Napomnienia i przestrogi Tannera, wyłożone w trudnym traktacie, przeznaczonym dla teologów, niewiele by zdziałały przeciw tej mało­duszności, gdyby nie podjął ich Spee, który spopularyzował je w szero­kich kołach społeczeństwa. Umiał on znaleźć stosowne słowa, słowa powszechnie zrozumiałe, mocne, apelujące donośnie do sumień władców i przełożonych.

260

Wpływ Cautio criminalis zaznaczył się przede wszystkim w tym, że wkrótce po ukazaniu się pierwszego wydania niektórzy książęta zanie­chali procesów. Informuje o tym w przedmowie Johann Gronäus, wy­dawca drugiego wydania.

Książę Wolfgang Wilhelm, władca księstwa Kleve-Jülich-Berg, z pewnością powitał ukazanie się Cautio z prawdziwym zadowoleniem i satysfakcją. W 1631 r. wydał on dekret, w którym nakazywał bur­mistrzom i rajcom swego kraju, aby w postępowaniu karnym przeciw czarownicom kierowali się umiarem i rozwagą. Książę zastrzegał sobie decyzję we wszystkich tego rodzaju sprawach. Księstwo, które ku ubo­lewaniu doktora Wierusa stało się swego czasu widownią obłędnych prześladowań, było więc teraz chronione przed samowolą rozpasanych sędziów czarownic. Powodem dekretu była atmosfera strachu i prze­rażenia, jaką w sąsiednich krajach, za przyzwoleniem zaślepionych władców, szerzyli niestrudzeni w tropieniu swych ofiar łowcy czarownic.

1. dwóch takich oprawcach, sędziach czarownic nazwiskiem Schultheiss

2. Buirmann, będzie jeszcze mowa. Ich książęcy protektorzy i mocodawcy byli głusi na przestrogi 1 upomnienia, które głosił „jakiś tam katolicki teolog” w książce pod tytułem Cautio criminalis.

Pierwszy swój wielki triumf odniósł Spee już zza grobu,, gdy jego wierny uczeń, Filip von Schönborn, został arcybiskupem i elektorem.

Arcybiskup von Schönborn zakazał procesów czarownic na rozległym terytorium podległym jego jurysdykcji, które oprócz arcybiskupstwa mogunckiego obejmowało księstwa biskupie wormackie oraz würzbur- skie, to ostatnie tak ciężko dotknięte prześladowaniami (1647 r.). Opo­wiadał on później Leibnizowi, jak czcigodny jego nauczyciel, Fryderyk Spee, naprowadził go jako młodego kapłana na właściwą drogę. Oto relacja Leibniza:

„Jan Filip Schönborn zaprzyjaźnił się z nim [Speem] za młodu, kiedy był jeszcze kanonikiem w Würzburgu. Zapytał go on pewnego razu, czemu to wielebny ojciec duchowny tak przedwcześnie posiwiał. Spee odrzekł mu na to: przyczyniły się do tego czarownice, którym towarzyszyłem w ich ostatniej drodze... W żadnej z tych nieszczęsnych kobiet prowadzonych na stos nie zdołał dopatrzyć się niczego, co by go mogło przekonać, że słusznie obwiniona została o występek czarostwa... Toteż później, kiedy go wyniesiono do godności biskupa i księcia, Schönborn, ilekroć obwiniono jakiegoś mężczyznę lub kobietę o czary, kazał sobie każdą taką sprawę przedłożyć do wglądu i pomny na słowa Speego zabronił palenia na stosie w zasięgu swej władzy”.

Tyle o Schönbornie Leibniz. (Przytoczony fragment wyjęty jest z listu opublikowanego w 1708 r.; tę samą relację powtarza Leibniz w swoim wydanym w 1710 r. Essai de Thiodicie, § 97.)

,Kiedy elektor-arcybiskup Filip von Schönborn zniósł procesy cza­rownic, wielu poddanych nie mogło się z tym oswoić. Ludzie lękliwego usposobienia obawiali się, że będą teraz pozbawieni obrony przed za­machami złośliwych popleczników diabelskich. Niepokój wśród ludności,

261

która nie wyzbyła się wiary w czarownice, rósł zwłaszcza w należącej do elektoratu części Odenwaldu, aż wreszcie znalazł wyraz w petycji obywateli miasteczka Amorbach, do której przyłączyli się również mieszkańcy pobliskich okolic (1657 r.). Uskarżali się oni na starostę Daniela von Frankensteina, który odmówił wszczęcia dochodzenia prze­ciw czarownicom. Twierdzono, że to one sprowadziły nocne przymrozki i wyniszczyły przez to winorośle. W kilku gminach schwytano już i uwięziono wiele czarownic. Ale starosta nie dawał się nakłonić do zarządzenia śledztwa sądowego przeciw aresztowanym i wytoczenia im procesu. Ze skargą na to zwróciła się więc miejscowa ludność do elektora.

Elektor w odpowiedzi wydał polecenie niezwłocznego zwolnienia aresztowanych. Było to najlepsze remedium. Z chwilą, kiedy ludzie przekonywali się, że rzucanie podejrzeń jest bezcelowe, ustępował powoli ich lęk przed czarownicami.

Elektor Filip von Schönborn zmarł w 1673 r. Filozof Leibniz, który był od niego o przeszło czterdzieściS lat młodszy, zaczął publikować swoje zapiski po 1700 r. Wówczas dopiero — po upływie siedemdzie­sięciu pięciu lat od śmierci Speego — dowiedziała się opinia publiczna w Niemczech, kto był anonimowym autorem Cautio criminalis. Do tego czasu nawet wydawcy i tłumacze nie znali przeważnie nazwiska autora dzieła, którego nowe wydania ukazywały się ich staraniem.

Anonimowy autor opierał się, jak się o tym każdy czytelnik mógł od razu przekonać, na swoich przeżyciach i doświadczeniach w środo­wisku katolickim. Ale jego sugestywne wywody stosowały się równie dobrze do protestanckich prześladowców czarownic. Wszyscy wybitni orędownicy walki z obłędem prześladowań powoływali się też w czasach późniejszych na Cautio criminalis. Była ona do końca XVII w., do czasów Baltazara Bekkera i Christiana Thomasiusa, najwybitniejszym dziełem polemicznym wymierzonym przeciw pladze procesów czarownic, i to zarówno w krajach katolickich, jak protestanckich.

W ciągu stu lat, od 1631 do 1731 r., ukazało się trzynaście wydań Cautio criminalis. Były to po części wznowienia łacińskiego oryginału, po części przekłady na język niemiecki, holenderski, polski oraz francuski.

Johann Seifert w Ulm, kapelan wojskowy w służbie szwedzkiej, był autorem pierwszego tłumaczenia niemieckiego. Ukazało się ono jiako wydanie skrócone w 1647 r. w Bremie i było zadedykowane królowej Szwecji Krystynie i jej oficerom. Jak już wiemy, za panowania króla Gustawa Adolfa, w czasie wojny trzydziestoletniej, dowódcy szwedzcy wszędzie, gdzie wkraczali na czele swych wojsk, zakazywali wytaczania procesów o czary. Nic się pod tym względem nie zmieniło, gdy na tron wstąpiła córka Gustawa Adolfa, Krystyna. Kapelan Seifert oznajmiał na karcie tytułowej, że dzieło* to adresowane jest „do wszystkich władz zwierzchnich w Niemczech” i. bardzo im będzie przydatne. W szczegól­ności polecał je do czytania „generałom i gubernatorom arcybiskupstw

262

i biskupstw Bremy i Vöhrden”. Adnotacja ta- była dobrze wycelowana.

Luterański Superintendent Henryk Rimphoff w biskupstwie Verden poczuł się ugodzony. Opublikował więc czym prędzej broszurę polemicz­ną, którą zatytułował Drachen-König („Król wiedźm”). Obrzucał on w niej Seiferta i jego towarzyszy ideowych najgorszymi wyzwiskami, nazywał ich „wilkami piekielnymi”, „pomiotem diabelskim”, „wrogami wszelkiej sprawiedliwości”. Anonimowego autora Cautio criminalis piętnuje jako oszczercę, 'który przezornie zataił swoje imię, żeby uniknąć kary. Całą swą złość i gniew wylewa jednak Rimphoff na głowę tłumacza Seiferta, który swoim dopiskiem spotwarzył sędziów i kaznodziejów w Verden.

W Verden i okolicy toczyły się w owych latach liczne procesy cza­rownic. Drachen-König wylicza egzekucje, jakie miały miejsce w tym protestanckim okręgu, po to, żeby wyprowadzić stąd sławetny wniosek wszystkich prześladowców czarownic: „skoro się pali czarownice na stosie, znaczy to, że czarownice istnieją”. Broszura ta, w której mówi się wiele o przeróżnych sprawkach diabelskich i knowaniach czarownic i która, jak wyjaśnia autor, napisana została „wszelakim opiekunom czarownic ku przestrodze”, wyszła w 1647 r., jak na urągowisko, u tego samego drukarza Piotra Luciusa w Rinteln, którego nakładem ukazało się pierwsze wydanie Speego.

Hermann Schmidt z Siegen wydał wkrótce potem pełny przekład niemiecki Cautio (drukowany we Frankfurcie nad Menem, 1649 r.). Tłumacz, który przez wiele lat był sekretarzem kilku hrabiów von Nassau, zadedykował swe dzieło hrabiemu Maurycemu von Nassau- Katzenelnbogen, generałowi porucznikowi kawalerii w służbie nider­landzkiej. Herman Schmidt prosi go o opiekę, ponieważ obawia się napaści. W Niemczech bowiem „wciąż jeszcze unosi się swąd spalenizny”. Trzeci przekład niemiecki ukazał się z inicjatywy Christiana Thomasiusa w jego wspomnianej już serii wydawniczej (1703 r.).

Do grona protestanckich tłumaczy Cautio należy również duchowny niderlandzki, Nicolaus Borremans. W wyzwolonej protestanckiej części Niderlandów od dawna już nie stawiano czarownic przed sądem. Ale w sąsiedniej katolickiej Flandrii procesy były jeszcze na porządku dziennym. Przekład Borremansa ukazał się w 1657 r. w Amsterdamie. Nie podpisał go on swoim nazwiskiem, lecz tylko inicjałami.

Ferdynand Bouret z Besançon, tłumacz pierwszego wydania fran­cuskiego, które wyszło w 1660 r. w Lyonie, był jeszcze ostrożniejszy, ukrył się bowiem pod nieprzejrzystym pseudonimem. Osobliwym trafem Bouret wywiedział się, co też podał w przedmowie, że dawno zmarłym autorem Cautio był jezuita nazwiskiem Spee. Informacja ta nie prze­niknęła jeszcze wtedy do Niemiec.

W Polsce dzieło Speego wzbudziło niezwykle żywe zainteresowanie. W oryginalnym tekście łacińskim wydano je w 1647 r. w Poznaniu. W 1680 r. ukazało się tamże tłumaczenie polskie, wydane później w 1714 r. w Gdańsku.

Wznowienia oryginału łacińskiego ukazały się później w 1695 r.

263

i 1718 r. w Sulzbach, wciąż jeszcze bez podania autora. Wreszcie w 1731 r. wyszło w Augsburgu wydanie łacińskie opatrzone pełnym imieniem i nazwiskiem autora. Jako aneks dodana tu została wspo­mniana już instrukcja rzymska Inkwizycji papieskiej. Na karcie tytuło­wej widnieje nadruk: „Cum licentia superiorum” („Za zgodą prze­łożonych”).

Jednakże nawet i w tych czasach procesy czarownic ’ nie ustały jeszcze całkowicie. Gdy sie zesitawi daty ukazywania się nowych wydań i tłumaczeń, można się przekonać, że „Księga sumienia” Fryderyka Spee wznawiana była na przestrzeni stu lat właśnie w momentach napięcia, kiedy trzeba było podjąć nowy wysiłek, aby położyć tamę pladze procesów.

Wyjątek stanowiła Anglia, książka Speego nie ukazała się tam w tłumaczeniu. Nie da się to wytłumaczyć niechęcią Anglików do kato­lickiego autora, jak sądzą niektórzy autorzy. Protestanccy prześladowcy czarownic w Anglii nie gardzili bynajmniej książkami katolickich prze­śladowców, takich na przykład, jak Bodinus. Bliższe prawdy wydaje się przypuszczenie, że angielscy przeciwnicy procesów czarownic nie widzieli potrzeby tłumaczenia książki Speego, ponieważ przedstawiała ona obraz piekła, które było obce Anglikom. Anglia nie znała ani ka­towni, których ponurą grozę odsłaniał Spee, ani komisarzy do spraw czarownic, których samowolę i rozpasanie piętnował Spee w najostrzej­szych słowach. W przeciwieństwie do Francji dysponowano w Anglii dziełami rodzimych autorów, które niemniej stanowczo rozprawiały się z prześladowcami czarownic, a były lepiej dostosowane do panujących w kraju stosunków.

Spośród protestanckich poprzedników i następców Speego warto wymienić kilku, których nazwiska- pozostały w cieniu, choć z racji przejawionej odwagi zasłużyli na więcej uznania niż im przypadło w udziale. Przyczyną tego był być może ich rozwlekły sposób pisania, nadmiar dywagacja odbiegających od właściwego tematu. Nawet pro­testanccy przeciwnicy prześladowań przekładali nad ich rozprawy wznowienie zwięzłej i celnej książki katolickiego teologa Speego.

Antonius Praetorius, pastor Kościoła reformowanego w Lauterbach, już w 1598 r. ogłosił w swojej „Dokładnej relacji o czarach i czarowni­cach” (Gründlicher Bericht von Zauberey und Zauberern), że więźniów nawet jeżeli są winni, należy raczej nawracać niż pozbawiać życia. Wprawdzie gubi się on w wielostronicowych, nazbyt drobiazgowych opisach różnych rodzajów czarów, ale za to znajduje słowa proste, lecz mocne, jakby zaczerpnięte z Biblii, gdy rzuca w twarz sędziom czarow­nic i ich zwierznikom.

„Alboż mniemacie, wy, którzy sprawujecie sądy, że sami ujść'zdo­łacie przed sądem Bożym? — O nie, o nie, dostojni panowie, to się wam nie uda..."

Pobłaża się wszelkim możliwym grzechom, takim jak obżarstwo, rozpusta, pijaństwo, zabobon, wróżenie ze snów, bałwochwalstwo, jak

264

¹ gdyby jedynie czarostwo było grzechem niewybaczalnym — powiada ■ Praetorius i taką daje admonicję książętom:

„Dostojni panowie, wy, którzy tak rozmiłowani jesteście w próżności wszelkiej i którym lube jest każde kłamstwo! Dopokąd to jeszcze cześć Boska będzie u was w takim pohańbieniu?”

Książka ta, utrzymana w stylu popularnego kazania wzywającego do pokuty za grzechy, była dwukrotnie wznawiana (Heidelberg 1602 r. i 1613 r.).

Theodorus Thummius, luterański profesor teologii w Tybindze, na­pisał po łacinie suche, uczone dzieło, którego tytuł w przybliżeniu tak można by przetłumaczyć: „O bezbożności czarownic, niemożności czy­nienia przez nie szkód i ciężkich 'karach, jakie na nie spadają” (Tybinga 1621 i 1667). Przyznawał on wprawdzie sędziom czarownic daleko idące kompetencje, domagał się jednak rozważniejszego prowadzenia procesów i złagodzenia stosowanych w nich metod, przede wszystkim zaś odma­wiał wartości dowodowej zeznaniom czarownic obciążających rzekomych towarzyszy występku.

Johann Matthäus Meyfart, protestancki profesor teologii w Erfurcie, powitał Cautio criminalis z gorącą aprobatą. Wkrótce po ukazaniu się jej pierwszego (łacińskiego) wydania, napisał w jędrnej niemczyźnie dziełko owiane podobnym duchem (Christliche Erinnerung..., Erfurt 1635).

„Posłuchajcie, wy, chciwi pieniędzy sędziowie, i wy, żądni krwi prześladowcy”, apostrofuje Meyfart organizator procesów czarownic. Już czas najwyższy, powiada, żeby władcy dobierali lepszych sędziów i słu­chali bardziej powściągliwych kaznodziejów. Położy to kres wszystkim złudom i omamieniom diabelskim.

Meyfart kieruje swoje zarzuty i napomnienia pod adresem zwierzch­ności i duchowieństwa w Turyngii i Frankonii. Był on obecny na kilku procesach, asystował przy egzekucjach i gotów byłby — tak pisze — dać tysiąc talarów, byle tylko móc zapomnieć, co widział. Opisuje on jako świadek naoczny potworne sceny tortur. Kiedy udręczona, skatowana ofiara popadała w omdlenie, Meyfart z przerażeniem oczekiwał chwili, gdy powróci ona do przytomności i pachołki katowskie na nowo zaczną się nad nią znęcać. Jest pełen podziwu dla odwagi, wiedzy, doświad­czenia i poczucia odpowiedzialności moralnej autora Cautio, a jego za­patrywania są w dużej mierze zbieżne z poglądami Speego.

Dzieło Speego nie wywołało polemiki, nie ukazały się książki, które by/ je atakowały. Jedyny wyjątek stanowił wspomniany już wyżej Drachen-König superintendenta Rimphoffa z Verden, broszura ta nie cieszyła się jednak większą poczytnością. Inaczej działo się w czasach, kiedy kampanię przeciw procesowi czarownic podjął doktor Wierus. Chwycili wówczas za pióro występując przeciw Wierusowi i jego bez­pośrednim następcom, Cornelisowi Loosowi i -Reginaldowi Scotowi, naj­znamienitsi prześladowcy czarownic. Dzieła ich nadal służyły sędziom czarownic jako księgi podręczne. Niektóre i teraz jeszcze ukazywały się w nowych wydaniach (na przykład Delrio), a nawet w przekładach

265*

niemieckich (Bodin). Natomiast Spee i jego towarzysze ideowi byli przez ■ prześladowców czarownic parających się piórem kompletnie ignorowani.

I choć elektor Filip von Schönborn i paru innych książąt wzięło sobie do serca nauki Cautio criminalis, to pozostało jeszcze wielu wład­ców, którzy byli głusi na ten głos przestrogi. Nie przyjmowali też oni do wiadomości ostrzeżeń Speego przed „niegodziwymi, brutalnymi i ciemnymi ludźmi”, których mianowali (komisarzami do spraw o czary, wyposażając ich w nieograniczone i groźne pełnomocnictwa. Komisarze tacy nadal grasowali w terenie, i wszędzie, gdzie się pojawiali, zmuszali da posłuchu miejscowych sędziów i ławników.

SĘDZIOWIE X ŁAWNICY

Komisarz do spraw o czary Heinrich Schultheiss słyszał w Pader­bornie o Cautio criminalis Speego. Uważał jednak, że byłoby to poniżej jego godności wziąć tę książkę do ręki. Czytał natomiast wywody Tan- nera. Ale i jego książkę odsunął na bok lekceważącym gestem. Był doświadczonym sędzią czarownic i nie potrzebował niczyich pouczeń.

Schultheiss, doktor obojga praw, świeckiego i kościelnego, przez wiele lat z rzędu wydawał na tortury i palił na stosie całe gromady ludzi w arcybiskupstwie kolońskim, jako też w Paderbornie i innych okolicach Nadrenii i Westfalii. W Paderbornie znalazło się wśród jego ofiar niemało ludzi zamożnych. Schultheiss obłowił się tam obficie na konfiskatach mienia (1631 r.). W książce swojej zaatakował z obu­rzeniem zuchwałych krytyków, którzy śmieli mu zarzucić nieczyste sprawki. Elektor-arcybiskup Moguncji, Piotr Ostermann, wyraził dla tej książki całkowitą aprobatę. Pisana częściowo po łacinie, częściowo po niemiecku, ukazała się pod tytułem Ausführliche Instruktion, wie in Inquisitionssachen des greulichen Lasters der Zauberei... zu proze­dieren („Wyczerpująca instrukcja, jalc w sprawach inkwizycyjnych dotyczących straszliwego występku czarostwa... postępować należy”) w 1634 r. w Kolonii, w niedługi czas po opublikowaniu Cautio criminalis.

„Wyczerpująca instrukcja” doktora Schultheissa ocieka faryzeuszow- ską obłudą. W wielu miejscach wstawione są w tekście modlitwy. Ale wskazówki, jakich udziela ów świętoszek, okrucieństwem swym prze­ścigają rady innych zawodowych łowców czarownic. Warto też zauwa­żyć, iż książka ta potwierdza raz jeszcze, że czołowym prześladowcom czarownic znane były wszystkie obiekcje i zastrzeżenia, jakie ich sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem postępowanie budziło w umysłach ludzi myślących, lecz że świadomie byli na nie głusi. Doktor Schultheiss przyznaje więc z całym spokojem, że zeznania torturowanych czarownic dotyczące rzekomych osób współwinnych sa przeważnie pełne sprzecz­ności i mogą się wydawać niedorzeczne i niewiarygodne. Wkłada on te zarzuty w usta rozmówcy, z którym prowadzi dialog w swojiej lisiążce i którego wywody uznaje za 'öbalone, powtarzając w kółko najdziksze brednie zrodzone z obłędnych urojeń.

206

Schultheiss omawia również w swojej „Instrukcji" pozycją i rolą komisarzy do spraw o czary. Są oni wp&wdzie przydzieleni sędziom tylko jako fachowi doradcy, biegli w sprawach „ożarowskich”. Ale, ciągnie dalej Schultheiss, „gdyby sędziowie mieli coś orzec wbrew pra­wu, jest wówczas powinnością komisarza uświadomić im, czego wymaga prawo, musi on także sformułować w imieniu sądu sentencję wyroku”.

A jeżeli sędzia asesor nie chciał się podporządkować posłusznie i po­wołując się na przepisy prawa zgłaszał zastrzeżenia i kwestionował spo­sób prowadzenia procesu przez komisarza? Co wtedy? Schultheiss daje na to odpowiedź na przykładzie, który miał służyć jako przestroga.

Pewien ławnik, który ośmielił się sprzeciwić komisarzowi, został oskarżony o czary. Kat zaczął od tortury pierwszego stopnia, polegającej na zaśrubowaniu nóg. Ławnik, starzec blisko siedemdziesięcioletni, stra­cił przytomność. Schultheiss formułuje to inaczeji, twierdzi, że nieszczę­śliwy „rychło zapadł w sen”. Takie przypadki utraty przytomności tłumaczyli sędziowie czarownic jako „czary milczenia”. Ofiara sama się zdradzała w ten sposób jako sprzymierzeniec diabła. Kiedy sędziwy ławnik po paru tygodniach wyzionął ducha w więzieniu, zwłok jego nie pochowano na cmentarzu.

Komisarze do spraw czarownic nie wszyscy władali piórem, jak doktor Schultheiss, przeważnie byli to ludzie niewykształceni, prostaki. Ale zarówno ci wykształceni, jak i ci niewykształceni niewiele się przejmowali książkami Speego.Praetoriusa czy Meyfarta. Mimo wszystko jednak był to postęp, że książki takie, odważnie oskarżające łowców czarownic, mogły się ukazywać bez narażenia autorów na śmiertelne niebezpieczeństwo. Ale biada sędziom i ławnikom sądzącym sprawy czarownic, którzy by próbowali powoływać się na te książki. Byli oni zdani na łaskę i niełaskę narzuconego im komisarza. Nie brak było i wśród nich ludzi obdarzonych rozsądkiem i poczuciem sprawiedliwości, którzy dostrzegali całą absurdalność procesu czarownic. Ale niechby tylko oprawca, chełpiący się swoimi uprawnieniami, zauważył, że nie pochwalają oni jego sprzecznego z prawem postępowania, oznaczałoby to dla nich z pewnością niechybną śmierć.

Ławnik Hermann Löher z Rheinbach w Nadrenii był jednym z sie­dmiu ławników miejscowego sądu. W miasteczku, odkąd sięgała pamięć ludzka, nigdy nikogo nie więziono ani nie skazano pod zarzutem czarów. Ale pewnego dnia zjawił się w Rheinbach sędzia czarownic Pranz Buir- mann i niebawem w miasteczku zapłonęły stosy (1631 r.). Ławnik Löher i inni obywatele zebrali większą kwotę i.ofiarowali ją łowcy czarownic, żeby sobie powędrował dalej. Buirmann przyjął pieniądze i opuścił miasteczko, wrócił jednak po 'kilku latach (1636 r.) i polowanie na czarownice zaczęło się na nowo.

Burmistrz, jak również Löher i inny jeszcze ławnik sprzeciwili się Buirmannowi, nie znaleźli jednak w miasteczku należytego poparcia. Löher przewidział z góry, co grozi tym, którzy ściągnęli na siebie gniew komisarza, i zbiegł z rodziną do Amsterdamu. Mienie jego, wszystko

267

czego nie zdołał ze sobą zabrać* Buirmann zarekwirował czym prędzej.

Hermann Löher przyjął obywatelstwo holenderskie, na powrót do­robił się w Amsterdamie majątku, ale pamięć o tym, co przeżył, nie dawała mu spokoju. Napisał tedy książkę, pragnąc wstrząsnąć sumie­niem ludzi sprawujących rządy w krajach niemieckich. Władze i szersza publiczność, pisał, dowiadują się tylko z rzadka o zbrodniach sądowych, jakie popełniane są na prostych ludziach w małych miasteczkach i po wsiach. Książęta mogliby temu łatwo zapobiec, gdyby znieśli pokaźne opłaty, jakie otrzymuje sędzia czarownic za każdą skazaną czarownicę, i ograniczyli stosowanie tortur. Na torturach najbardziej nawet nie­winni muszą kłamać. Löher przyrównuje ich cierpienia i'śmierć mę­czeńską do losu męczenników spośród pierwszych chrześcijan.

Dominikanin Johannes Freylink, który również był rodem z Rhein- bach, polecił uwadze Löhera Cautio criminalis, „w którym bezprawne postępowanie komisarzy odmalowane jest w żywych barwach”. Słyszał również Löher o wywodach ojca Tannera. Był tedy świadom, że bar- dzieji od niego uczeni mężowie całkowicie się z nim zgadzają. A mimo to burmistrze i ławnicy, którzy ośmielą się sprzeciwić łowcy czarownic, padają ofiarą jego gniewu. Löher wymienia z nazwiska wielu takich męczenników, między innymi ławnika, którego przykładem posłużył się komisarz Schultheiss w swojej „Wyczerpującej instrukcji”.

Emigrant Hermann Löher nie musiał się w swej nowej ojczyźnie obawiać łowców czarownic i ich zemsty. Mimo to wahał się długie lata, zanim się zdecydował opublikować swą książkę. Obawiał się, że ci, którzy palili czarownice, jego samego okrzyczą za opiekuna czarownic. Miał już osiemdziesiąt jeden lat, kiedy wreszcie, jak pisze, poszedł za głosem chrześcijańskiej miłości bliźniego i oddał swe dzieło do druku, by wydać je własnym sumptem. Ukazało się ono pod tytułem Hochnötige untertänige wehmütige Klage der frommen Unschuldigen („Poddańcza skarga żałosna ludzi pobożnych a niewinnych w opresji wielkiej będą­cych”), na krótko przed jego śmiercią, w 1676 r. w Amsterdamie. Tekst ilustrują ryciny przedstawiające sceny tortur; rysownik wykonał je prawdopodobnie według wskazówek Löhera.

O dalszych kolejach i zbrodniach nikczemnego komisarza Franza Buirmanna Löher nic już, jak się zdaje, w Holandii nie słyszał. A prze­cież mściwy los dosięgał czasem tego lub innego spośród tych opraw­ców. Sędzia czarownic doktor Schultheiss wspomina w swojej książce o innym jeszcze komisarzu, niejakim Kasparze Reinharde, który około 1630 r. grasował w diecezji kolońskiej. Nazbierało się tyle skarg na jego grabieże i wymuszenia, że w końcu zwolniono go z urzędu. Wów­czas rozwścieczony tłum przypuścił szturm do jego mieszkania i zatłukł go na śmierć. Ale zanim do tego doszło, nikczemnik ten wymordował przeszło osiemset ludzi. j

Komisarz Franz Buirmann przez wiele lat jeszcze uprawiał swój morderczy proceder przenosząc się z miejsca na miejsce. Wynika to z relacja datującej się z 1648 r., ostatniego, roku wojny trzydziestoletniej.

268

Pochodzi ona z Siegburga i podaje, że ludzie zmówili się tam przeciw sędziemu czarownic Buirmannowi i tak go poturbowali.- że miał zła­maną rękę.

Nie należy jednak wnosić z takich przejawów ludowej sprawiedli­wości, że ludzie, którzy dokonywali samosądu na osobie znienawidzonego komisarza, nie wierzyli już w czarownice, a tym mniej, że wyzbyli się strachu przed nimi.

Pokój westfalski położył kres wielkiej wojnie, która przez trzydzieści lat pustoszyła Niemcy (1648 r.). Ale procesy czarownic nie ustały jeszcze i teraz, w drugiej połowie XVII w.

Magistrat Nysy na Śląsku kazał wybudować piec, aby uśmiercać czarownice w sposób udoskonalony technicznie. W ciągu jednego tylko 1651 r. spalono w nim na popiół czterdzieści dwie kobiety, wśród nich również młode dziewczęta. Ogólna liczba śmiertelnych ofiar na obszarze podległym jurysdykcji biskupa wrocławskiego wzrosła w ciągu kilku lat do wielu setek.

W biskupstwie Paderborn lęk przed czarownicami nasilił się do tego stopnia w atmosferze płonących stosów, że w 1656 r. doszło tam do wybuchu istnej epidemii zaburzeń nerwowych, do zbiorowej psychozy opętania. Jezuita Loper cieszył się dużym wzięciem jako doświadczony egzorcysta wypędzający z ludzi zadanego im diabła. Ale skutek jego egzorcyzmów był taki, że opętanych tylko przybywało. Demony prze­mawiające z ich ust wymieniały m. in. burmistrza Paderbornu i miej­scowych kapucynów jako przyjaciół czarownic. Na żądanie przeora kapucynów egzorcysta Lóper został wydalony z miasta, ale i to nie pomogło. •

Gromady opętanych, liczące po trzydzieści do stu osób, wykrzyki­wały na ulicach imię jakiejś kobiety, rzekomej sprawczyni ich niedoli. Diabły, które zagnieździły się w innych grupach rzucały dla odmiany nazwiska mężczyzn, których oskarżały o kumanie się z czarownicami. Obwinieni przyznawali się oczywiście przed sędziami czarownic, że za­dali demony wielu osobom. Nie przyczyniło się to jednak do zahamo­wania epidemii. Szerzyła się ona dalej rozprzestrzeniając się po całej prowincji. Gromady opętanych kobiet i dziewcząt przeciągały przez okolice Paderbornu i pograniczne okręgi westfalskie. Doszło do starć i zaburzeń.

Władze, przerażone, interweniowały brutalnie. Kilku sprawców nie­pokoju stracono, innych poddano chłoście, napiętnowano żelazem, wy­siedlono z kraju. W końcu epidemia wygasła.

Biskupstwo Paderbornu należało do prowincji szczególnie dotknię­tych prześladowaniami czarownic. Ale niepokój nękał również ludność dzielnic, które do tej pory znacznie mniej ucierpiały. Bo i w tych dziel­nicach ludzie musieli być każdej chwili na to przygotowani, że może się pojawić nagle jakiś łowca czarownic i rozniecić stos. Zdarzało się to często w małych osiedlach i po wsiach, przy czym świat zewnętrzny,

269

jak słusznie podnosił to w swojej książce ławnik Löher, mógł nic o tym nie wiedzieć. Następujący przykład — przez przypadek tylko wydobyty z zapomnienia — ilustruje walkę, jaką w obronie własnej stoczyć mu­siało małe osiedle z nikczemnym komisarzem do spraw czarownic.

Rządca Georg Ludwig Geiss był żołnierzem w czasie wojny trzy­dziestoletniej. Był człowiekiem prymitywnym, zdziczałym. Umiał jednak pisać, choć tylko z błędami. Wystarczyło to, by mu powierzono stano­wisko rządcy w miejscowości Lindheim.

Lindheim w Wetterau było osiedlem grodowym, które w 1661 r., kiedy Geiss rozpoczął wielkie polowanie na czarownice, liczyło nie wię­cej niż sześćset mieszkańców. Panowie zamku, których osiedle było wspólną własnością dziedziczną, mieszkali z dala od Lindheim. Pozwa­lali oni swemu rządcy gospodarować według własnego uznania. Już nieraz toczyły się w Lindheim procesy czarownic. Geiss chciał je teraz poprowadzić z większym rozmachem i tak, żeby mogła być z tego ko­rzyść. Wysłał więc do swoich panów list, w którym pisał, że gdyby tylko jaśnie wielmożni przyzwolili na palenie, to mogłoby to przynieść dużo pieniędzy. Większość mieszczan, jako że odczuwają wielki lęk przed czarownicami, dostarczy chętnie drewna na stosy i w ogóle pokryje wszelkie koszty. Za pieniądze, które zgarnie się przy tym polowaniu, mogliby panowie doprowadzić do należnego stanu zamek i kościół. Po­nadto mogliby wówczas opłacać lepiej swoje sługi, a przede wszystkim, rzecz prosta, swego rządcę. Geiss zaznacza, że tropiąc czarownice można by się dobrać również do właścicieli domów i innych zamożnych ludzi, i że własność czarownic i czarowników podlega, jak wiadomo, konfi­skacie. Jedna trzecia łupu przypaść by miała Geissowi jako sędziemu czarownic, dwie trzecie zaś „jaśnie wielmożnym panom”.

List był adresowany do Hermanna von Oynhausen, starosty w służ­bie brunszwicko-lüneburskieji. Pan von Oynhausen wyraził zgodę w imieniu dziedziców. Geiss wyposażony w pełnomocnictwa komisarza do spraw czarownic ani myślał powołać na ławników statecznych oby­wateli, lecz wyszukał sobie czterech łotrów spod ciemnej gwiazdy, któ­rych mianował swymi „ławnikami gardłowymi”.

Czy nikczemne to przedsięwzięcie przyniosło panom miasteczka obiecywane zyski, jest rzeczą raczej wątpliwą. Geiss prowadził jedynie księgę, w której zapisywał wydatki poniesione na kredyt. Między innymi figuruje tu rachunek za biesiadę w gospodzie w pobliżu Lindheim, którą „komisja w czasie polowania na czarownice” kazała zapisać na kredyt, przy czym dosłowny zapis brzmi: „za to, co przepito tam w ciągu dwóch dni”. Inna pozycja pochodzi również z okolicznej gospo­dy: „za to, co strzelcy tropiący, królową czarownic tamże przepili...”

Natomiast nie prowadził Geiss ewidencji bydła, które zabierał oskar­żonym poddanym z obór. On i jego kompani wymordowali w czitsie polowania na czarownice trzydzieści osób. W lochu przesiadywało jeszcze więcej więźniów, których czekał taki sam los.

Wśród więźniów tych znajdował się zamożny młynarz Johann Schü-

270

ler wraz z żoną. Schülerowa powiła przed rokiem martwe dziecko. Po pewnym czasie oskarżono położną, że zabiła umyślnie dziecko, żeby z trupka sporządzić maść czartowską. Miało jej w tym pomagać sześć innych kobiet. Poddawano je dopóty torturom, aż się wszystkie przy­znały.

Schülerowa, której początkowo nie wytaczano sprawy, zapewniała, że nie podejrzewa położneji i że dziecko jej nie zostało zamordowane. Mąż jej zażądał otwarcia trumny. Znalezione w niej zwłoki dziecka nie nosiły żadnych śladów gwałtownej śmierci. Geiss jednak miał czelność twierdzić, że nie są to autentyczne zwłoki dziecka, lecz zamienione czarami przez diabla, i że wobec tego zeznania złożone przez siedem torturowanych kobiet pozostają w mocy. Oskarżone spalono też nie­zwłocznie na stosie (1663 r.).

Później schwytano pod zarzutem czarostwa trzęsącą się staruszkę. Groźbami i obietnicami nakłaniano ją do wskazania innych jeszcze sąsiadek jako sojuszniczek diabła, a wśród nich Schülerowej. Ta, wzięta na męki, nie tylko przyznała się sama, ale oskarżyła również męża o czary.

Schüler wszakże wymknął się tymczasem z Lindheim i pospieszył do Würzburga, do kanonika Hartmanna von Rosenbach, jednego ze współwłaścicieli osiedla, aby go błagać o pomoc. Kiedy wrócił do Lind­heim, czyhali już tam na niego siepacze. Wtrącono go do lochu w pod­ziemiach słynnej wieży czarownic tamtejszego zamku. Po pięciu dniach przyprowadzono go do katowni. Dwukrotnie odwoływał po przyjściu do siebie wymuszone przyznanie się do winy. Zanim kat zdążył po raz trzeci wziąć go na spytki, mieszkańcy osiedla wszczęli tumult przeciw łowcom czarownic.

Niespodziewane zamieszanie, jakie w związku z tym powstało, umożliwiło Schülerowi ucieczkę z więzienia. Udało się również zbiec kilku uwięzionym kobietom. Powlokły się do Spiry, siedziby Sądu Rzeszy (luty 1664 r.). Procesja umęczonych postaci krocząca ulicami miasta wywołała wielkie poruszenie. Znany adwokat, który wystąpił jako rzecznik zbiegów, skłonił Sąd Rzeszy do szybkiego nadania biegu skardze, złożonej przez ogół mieszkańców gminy Lindheim na rządcę Geissa.

Sąd Rzeszy nakazał niezwłoczne przerwanie procesów w Lindheim.

Podczas gdy Schüler przebywał w Spirze, żona jego, która nie zdo­łała już ratować się ucieczką, została żywcem spalona. Kiedy jednak jeden z „ławników gardłowych” usiłował potem zawlec żonę innego mieszczanina do wieży czarownic, już mu się to nie udało. Mieszczanin ów rozrąbał mu ramię siekierą. Ludność z odwagą rozpaczy broniła się przeciw oprawcom.

Geiss musiał czym prędzej uciekać, a jego wystraszeni ławnicy po­chowali się po swoich domach.

Dziedzice władający osiedlem ociągali się początkowo, w końcu musieli się jednak odżegnać od swego rządcy. Za namową kanonika

271

von Rosenbacha z Würzburga starosta Oynhausen wysłał do Geissa pismo składające go z urzędu (1666 r.).

Sędzia czarownic Geiss ledwo uszedł z życiem z miasteczka, pędząc co koń wyskoczy. Zrodziła się później legenda, że spadł on z konia przeskakując przez rów i kark sobie skręcił. Pokutuje za swoje krwawe zbrodnie snując się jako duch. Pojawia się w okolicy nocą w postaci czarnego psa, zwłaszcza w pobliżu rowu, który miejscowa ludność prze­zwała Czarcim Rowem.

Legenda utrzymała się długo. Posłyszał ją jeszcze po stu pięćdzie­sięciu latach młody pastor luterański imieniem Georg Konrad Horst, pełniący obowiązki duszpasterskie w Lindheim. Opowieść zaintereso­wała Horsta. Obudził się w nim duch szperacza. Wydobył on z archiwum akta z owego ponurego okresu dziejów miasteczka (wiele ich dochowało się jeszcze do tego czasu) i opublikował treść ich w przyczynku Der Hexenturm zu Lindheim — ein historisches Dokument („Wieża czarownic w Lindheim — pomnik dziejowy przeszłości”). Nie poprzestał jednak na tym, lecz kontynuował studia archiwalne i wyniki swych rozległych badań spisał w dwutomowej pracy Geschichte des Glaubens an Zauberei und dämonische Wunder, Frankfurt nad Menem 1818 („Dzieje wiary w gusła, czary i cuda diabelskie”) oraz w swojej Zauberbibliothek (Moguncja 1821-1826).

Geiss nie skręcił sobie karku w ucieczce. Dowodem akta, które miał w ręku Horst. Znalazła się w tych aktach obszerna skarga, nad którą Geiss długo musiał pracować. Unieszkodliwiony oprawca nie zadowolił się tym, że zdołał ujść bezkarnie, lecz skarżył się z oburzeniem, że po­traktowano go niesprawiedliwie. i domagał się cofnięcia wymówienia. Żądał, by mu nadal wypłacano pobory.

OBŁĘD NIE USTAJE W NIEMCZECH

Księstwo Hessen-Darmstadt było wielkim sąsiadem małego, lecz nie­zależnego jeszcze wówczas lenna dziedzicznego Lindheim, w którym obcy przybłęda promowany na sędziego czarownic mógł sobie bezkarnie drwić z prawa. W Hessen-Darmstadt rząd sprawował nadzór nad pro­cesami czarownic. Akta śledztwa przeciw oskarżonej osobie musiały być przedkładane do zaopiniowania fakultetowi prawa uniwersytetu w Gies­sen, który opiniował również wyrok. Wyrok nie mógł być wykonany, zanim nie zatwierdził go landgraf.

Podobne zarządzenia obowiązywały również w kilku innych księ­stwach. Celem ich było zapewnienie zgodnego z prawem postępowania sądowego. Nie odnosiły one jednak większego skutku, skoro w dalszym ciągu skazywano na śmierć niewinnych ludzi pomówionych o konszachty z diabłem. Działo się tak dlatego, że fakultety prawa większości uniwer­sytetów niemieckich wciąż jeszcze wydawały spekulatywne orzeczenia umożliwiające wydawanie oskarżonych w ręce pachołków katowskich.

Jedno z takich niefortunnych orzeczeń wydał w 1672 r. fakultet

272

prawa uniwersytetu w Giessen w sprawie niejakiej Elżbiety Schmidt i z Burkhardsfelden w dolinie Busecke. Sprawa przybrała jednak później zupełnie nieoczekiwany obrót. Zaczął się zaś ten proces podobnie jak wiele innych.

Kilka nieszczęsnych kobiet oskarżonych o czary wymieniło Elzą Schmidt jako wspólniczkę. Elza kuro wała swoimi naparami ziołowymi wrzody i inne pomniejsze dolegliwości. Jak twierdził w akcie oskarżenia fiskał (oskarżyciel publiczny), cytując przy tym całe ustępy z ksiąg uczonych prześladowców czarownic, takich jak Bodin, Binsfeld, Delrio, kuracja jej mogła się okazać skuteczna jedynie dlatego, że uprzednio sama czarami sprowadzała te dolegliwości na swoich pacjentów. Akta zgodnie z obowiązującym zarządzeniem przekazano fakultetowi w Gies­sen. Miał on orzec, czy są to indycja wystarczające, aby wydać kobietę na męki.

Elza Schmidt miała u boku obrońcę, co dawniej w procesach cza­rownic nie było dozwolone. Adwokat złożył obszerny memoriał, w któ­rym wykazywał, że zarzuty wysunięte przeciw oskarżonej są całkowicie bezpodstawne. Profesorowie w Giessen odrzucili jednak wywody obrońcy i uznali, że zastosowanie wobec oskarżonej tortur jest uzasadnione.

Dzielna kobieta zniosła wszystkie wyrafinowane męczarnie i do niczego się nie przyznała. Jednakże jeji nadludzka nieledwie siła woli i wytrzymałość potraktowane zostały jako jeszcze jedna poszlaka, że to diabeł przyszedł jej z pomocą. Elzę Schmidt wtrącono do więzienia.

Za więzienia dla czarownic służyły przeważnie mroczne pomieszcze­nia podziemne. Już samo przebywanie w tych „cuchnących lochach”, jak określał je Spee, było prawdziwą męczarnią. Więźniowie skrępowani łańcuchami i powrozami poniewierali się we własnych nieczystościach, nie mogli się opędzić od robactwa i szczurów. W tych warunkach, wcześniej czy później, załamywali się nawet najdzielniejsi. Zaczynali stopniowo przyznawać się do wszystkiego, czego żądano. Ale Elza Schmidt tkwiła już w lochu od półtora roku i wciąż nic nie wskazy­wało na to, że powie choćby jedno słowo za podszeptem swych dręczy­cieli. W końcu więc poddano ją w obecności dwóch ławników próbie igły i wykryto oczywiście piętno diabelskie na ciele. W związku z tym miano ją ponownie wziąć na tortury. Wymagało to jednak ponownego orzeczenia fakultetu prawa.

Tym razem sąd zwrócił się nie do heskiego uniwersytetu w Giessen, lecz do uniwersytetu w Moguncji, stolicy sąsiedniego elektoratu.

Rozumna opinia fakultetu mogunckiego musiała podziałać jak grom z jasnego nieba. Głosiła bowiem, że niesłusznie, odrzucono argumenty obrońcy i że już poprzednio zastosowane tortury były bezprawiem. Dalej cytujemy dosłownie:

„I nie ma to nic do rzeczy, że prześwietny fakultet prawa w Giessen wydał oskarżoną Elżbietę na pierwszą torturę, stała się bowiem tej biednej starej kobiecie krzywda, że ją, jak to wynika z protokołu..., tak dotkliwie męczono”. Jeszcze większą krzywdą i bezprawiem było, że

J8 — Czarownice

273

fiskał nie uwolnił kobiety po pierwszych bezskutecznych torturach, lecz \ zażądał ponownej tortury, jeszcze ostrzejszej.

Żeby „niewinnie oskarżona Elżbieta” nie wniosła przeciw fiskałowi • powództwa o należne jej odszkodowanie, powinno się czym prędzej załatwić z nią rzecz polubownie. Należy ją ułagodzić oświadczeniem,' „że zażąda się od pana fiskała pokrycia kosztów procesu”. Ponieważ zaś wiadomo było z doświadczenia, że kobieta, która raz już stanęła przed sądem jako czarownica, była narażona na to, że po powrocie do domu stronić od niej będą sąsiedzi, a nawet życie jiej znajdzie się w niebez­pieczeństwie, profesorowie z Moguncji doradzali, by obiecano Elzie Schmidt, że „ogłosi się we wszystkich miejscowościach gminy Busecke zakaz grożący wysoką karą pieniężną i innymi surowymi karami każ­demu, kto ośmieli się uwłaczyć czci jej lub czci jej dzieci”.

„Jeżeli wymieniona Elżbieta, jak się spodziewać należy, skłonna będzie się tym zadowolić, uchroni to pana fiskała od wielkiego nie­bezpieczeństwa...”

„Że powyższa treść zgodna jest z prawem cesarskim (tzn. z „Caro- liną”), poświadcza się przyłożoną poniżej pieczęcią naszego fakultetu (15 czerwca 1674 r.).

Na rok przed wydaniem tego orzeczenia zmarł elektor moguncki Filip von Schönborn, który zdecydowanie wcielał w życie wskazania swego mistrza, Fryderyka Speego. Wytkniętą przez elektora drogą kro­czył fakultet prawa uniwersytetu w Moguncji. Był on tak dufny w sie­bie, że nie zawahał się skarcić bratniego wydziału w Giessen. Ale był to' przypadek wyjątkowy, uczeni juryści z innych uniwersytetów, jak przedtem, tak i potem, wydawali z reguły jak najbardziej opaczne » orzeczenia.

(Palenie czarownic znów się tymczasem nasiliło (od 1660 r. mniej więcej), zwłaszcza w Niemczech środkowych i północnych. Choć rządy poszczególnych krajów pilnowały, aby sądy miejscowe zasięgały w pro­cesach czarownic opinii prawnej pobliskiego uniwersytetu, to jednak niewiele pomagało to oskarżonym, dopóki fakultety prawa w większości wypadków zawodziły tak haniebnie. Prześladowania czarownic trwały więc dalej pod płaszczykiem skrupulatnie uregulowanego postępowania.

Bądź co bądź jednak nie tolerowano już teraz zbyt jaskrawej samo­woli rozpasanych prześladowców czarownic. Kiedy na przykład w 1686 r. właściciel dóbr Krzysztof von Rantzow jednego dnia wysłał na stos w swoich posiadłościach w Szlezwigu-Holsztynie szesnaście czarownic, pociągnięto go do odpowiedzialności. Przysługiwało mu wprawdzie prawo do własnej jurysdykcji, ale sprawując ją naruszył najbardziej elementarne zasady prawa. Ukaranó go za to wysoką grzywną. I na tym poprzestano.

Przezorniej postąpił w 1701 r. właściciel jednego z wielkich mająt­ków w Marchii Brandenburskiej. Kiedy posądzono tam o czary piętnasto­letnią dziewczynę, która prawdopodobnie cierpiała na zaburzenia umy­słowe, dziedzic uznał za stosowne zasięgnąć opinii uniwersytetu pruskie-

274

go w Greifswaldzie. Treść orzeczenia zdawała się upoważniać dziedzica [do wszczęcia postępowania karnego przeciw podejrzanej. Sprawa toczyła [się więc zwykłym trybem. Tymczasem władze w Berlinie spojrzały na Hen przypadek inaczej. Uchyliły orzeczenie profesorów z Greifswaldu [i uznały za rzecz karygodną, że dziewczynę oddano pod sąd, zamiast odesłać ją do lekarza jako osobę cierpiącą na „melancholię”.

Odczuwa się tu jakby powiew nowego wiatru. Bo też wreszcie, około 1700 r., walka przeciw procesom czarownic przybrała zdecydowanie na sile. Przede wszystkim szło o to, by przywołać do przytomności prawni­ków uniwersyteckich, którzy w większości przypadków wciąż jeszcze wydawali orzeczenia wprowadzające w błąd, a w podręcznikach swoich udzielali zgubnych wskazówek co do prowadzenia procesów o czary. Gdy walka z głupotą i bezmyślnością przybraną w uczone szaty roz­gorzała z całą mocą w pierwszych latach nowego, XVIII wieku, zaczęła maleć stopniowo liczba procesów czarownic, aż w końcu stały się one rzadkim zjawiskiem. Upłynęło jednak jeszcze dużo czasu, zanim ustały całkowicie.

Tak więc bieg wydarzeń w XVII w. przyniósł w różnych 'krajach Europy różne rezultaty. W Anglii zdołano w ciągu tego stulecia zlikwi­dować całkowicie procesy czarownic. Śladem Anglii poszła Francja. W Niemczech natomiast nie opanowano tej plagi. Niemcy nie były jednak w Europie wyjątkiem, procesy czarownic zdarzały się jeszcze również w Szwajcarii.