Rozwój emocjonalny - Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym w stosunku do wcześniejszych faz rozwojowych, cechuje się wzbogaceniem i zróżnicowaniem życia uczuciowego. Związane jest to zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego, jak i z wpływem oddziaływań środowiskowych. Aczkolwiek już w okresach poprzednich można zaobserwować wyodrębnienie pierwszych uczuć dziecka, to jednak prawdziwy rozkwit uczuć ich bogactwo przypada na okres przedszkolny. W tym wieku dziecko przeżywa takie uczucia jak zazdrość, gniew, strach, lęk, radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie, ciekawość. Zaczynają także kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne. Do 6 roku życia uczucia dzieci cechuje afektywność i impulsywność. Emocje są silne, gwałtowne i pomimo, że są krótkotrwałe to łatwo powstają, a ich wybuch skierowany jest na zewnątrz. Reakcje przy tym mogą być niewspółmierne do siły bodźca, a powstające uczucia są zmienne i nietrwałe (labilność uczuciowa). Nadal zauważalny jest silny związek uczuć z funkcjami organizmu dziecka. Znane już we wcześniejszym okresie rozwojowym uczucia takie jak: gniew, strach, radość, zazdrość itd., które do tej pory były często niewyraźne, a także niejednoznaczne, w wieku przedszkolnym nabierają wyrazistości. Cecha charakterystyczną jest to, iż dziecko nie potrafi maskować i tłumić swoich przeżyć emocjonalnych, co widać w jego zachowaniu, ruchach, gestach, w słowach. Emocja strachu jest jedną z tych, które krystalizują się w swej specyficznej formie najwcześniej. Źródła jej tkwią w aktualnym stanie organizmu. Nagła utrata równowagi, krzyk czy tez inny silnie działający bodziec wywołują przykre stany emocjonalne. Można zaobserwować w pierwszej fazie strachu napięcie i znieruchomienie, w drugiej zaś wyładowanie przez krzyk, płacz czy też rozproszone ruchy całego ciała. Tę dwufazowa formę reakcji strachu spotykamy we wczesnym okresie życia, gdy niemowlę nie reaguje jeszcze na nowe bodźce odruchem orientacyjnym. W okresie, w którym dziecko nabywa już pewnej ilości doświadczeń indywidualnych, nie każdy nowy bodziec traktowany jest jako źródło zagrożenia. Gdy zatem działa jakiś bodziec, dziecko reaguje nań odruchem orientacyjno – badawczym. W zależności od oceny sytuacji następuje albo eksploracja bodźca bądź też brak dalszego zainteresowania nim.

Strach u dzieci wywołują najczęściej bodźce działające nagle i niespodziewanie. Emocje dziecka przejawiają się w sposób bardzo ekspresyjny. Mimika i pantomimika przeżyć emocjonalnych jest bogata. Dziecko uzewnętrznia radość, gniew czy strach w śmiechu i płaczu, w żywych gestach, ruchach, słowach, w którym nadaje w zależności od przeżycia emocjonalnego odpowiednia informację. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania – dziecko jest bardzo pobudliwe. Dlatego tez nawet słabe bodźce mogą wywoływać zarówno przykre, jak i przyjemne stany emocjonalne. W okresie przedszkolnym dziecko już potrafi obdarzać trwałym uczuciem osoby opiekujące się nim. Przywiązuje się także do zwierząt domowych, otacza je serdecznością i opieką. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętności powściągania afektów, co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. Obserwuje się w tym wieku wydatny rozwój uczuć wyższych – intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. W miarę upływu lat dzieci przeżywają radość nie tylko podczas działania, a raczej cieszy je końcowy etap działania – wynik. Do prawidłowego rozwoju emocjonalnego człowieka niezbędna jest równowaga między emocjami pozytywnymi i negatywnymi. Małe dziecko wychowane w kochającej je rodzinie doznaje znacznie więcej emocji pozytywnych niż negatywnych, ponieważ dorośli chronią je przed przykrymi przeżyciami. Im jednak staje się starsze i bardziej samodzielne, tym bardziej wzrasta możliwość zetknięcia się z różnymi sytuacjami niosącymi w sobie zagrożenie, z nie zawsze życzliwymi ludźmi, z trudnymi, a niekiedy niewykonalnymi zadaniami. Dziecko musi uczyć się radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Nadmiar miłości, którym darzą dziecko rodzice, wiążący się z usuwaniem z jego drogi wszelkich sytuacji mogących doprowadzić do przykrych przeżyć, powoduje skupienie miłości nie na innych ludziach, a na sobie samym. Powoduje to egoizm, nieumiejętność współbrzmienia emocjonalnego z otoczeniem i wczuwania się w przeżycia innych osób. Nadmiar emocji negatywnych utrudnia dziecku przystosowanie się społeczne. Dziecko odbiera cały otaczający świat jako zagrażający jego poczuciu bezpieczeństwa. Staje się nieśmiałe, bojaźliwe, przejawia tendencje do niskiej samooceny.

Rozwój społeczny - Na rozwój uczuciowy dziecka ogromny wpływ mają kontakty społeczne, gdyż treść i bogactwo uczuć dziecka rozszerzają się pod wpływem współżycia społecznego, zdobywania wiedzy o świecie, obcowania ze sztuką, pięknem przyrody. Żadne dziecko jednak nie rodzi się istotą społeczną, stopniowo zdobywa ono dojrzałość do współżycia w społeczeństwie; uczy się dostosowywać do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji, co jest procesem trudnym i wymaga pewnego poziomu umiejętności. Aby dziecko mogło uczyć się społecznego współżycia z innymi, musi mieć możliwości ku temu. Rodzice bardzo wcześnie powinni stwarzać okazje do odpowiednich kontaktów dziecka z innymi, co ułatwi mu przystosowanie się do grup społecznych. W ciągu wieku przedszkolnego

zachodzi ogromna zmiana w świecie społecznym dziecka. Przechodząc z rodziny do przedszkola dziecko staje się jednym z wielu członków licznej grupy społecznej, w której wszyscy mają te same prawa i obowiązki. W przedszkolu zmienia się relacja dorosły - dziecko. W domu zazwyczaj to dziecko było punktem centralnym otoczonym przez wielu dorosłych, a ich zachowania w stosunku do dziecka miały charakter spontaniczny, ekspresywny. W przedszkolu natomiast punktem centralnym jest osoba dorosła - wychowawczyni otoczona przez wiele dzieci, której zachowania i działania o charakterze impresywnym cechuje celowość i profesjonalizm. Dlatego w tym okresie wąski świat dziecka, który dotąd ograniczał się tylko do rodziny, rozszerza się i wzbogaca o doświadczenia zdobyte w grupie rówieśników. Tam również po raz pierwszy dziecko spotyka się z wielością ról społecznych, jest bowiem kim innym w domu, a kim innym w przedszkolu. Dziecko coraz mniej czasu spędza z dorosłymi, a z każdym rokiem wzrasta jego zainteresowanie towarzyszami zabaw w tym samym wieku. Przed drugim rokiem życia dzieci bawią się indywidualnie, obok siebie, bez współdziałania. Kontakt z innymi polega

jedynie na ich obserwowaniu i naśladowaniu. Od trzeciego do czwartego roku życia wzrastają zabawy społeczne. Dzieci zaczynają bawić się razem, rozmawiać ze sobą podczas zabawy oraz samodzielnie wybierać dzieci, z którymi chcą się bawić. Wzrasta również liczba uczestników zabawy, od dwóch w wieku trzech lat, do trzech, czterech w wieku sześciu lat. Zabawa z innymi dziećmi uczy je dostosowywać się do życia grupowego, dzielić się swą własnością, przestrzegać panujących reguł, a także przygotowuje do pełnienia ról społecznych. W latach wczesnego dzieciństwa dziecko w swym zachowaniu jest egocentryczne, co wpływa na przebieg jego kontaktów społecznych. Egocentryzm dziecięcy, który cechuje dziecko przedszkolne, podobnie, jak np. brak myślenia abstrakcyjnego, nie pozwala mu wyjść poza własny punk widzenia. W początkowym okresie wieku przedszkolnego dziecko dąży do zaspokojenia własnych potrzeb, uzyskania zadowolenia, nawet kosztem innych. Później reaguje podobnie do reakcji osób dorosłych z jego otoczenia. Pod koniec tego okresu dziecko uwzględnia w swym postępowaniu potrzeby innych, a wpływ grupy rówieśniczej zaczyna odgrywać

coraz większą rolę. Wówczas można mówić o wzroście poziomu uspołecznienia dziecka, u którego źródeł leży potrzeba akceptacji. Dziecko postępuje zgodne z wymaganiami dorosłych czy oczekiwaniami rówieśników, by uniknąć dezaprobaty; jest to przejaw tzw. konformizmu dziecięcego. Charakterystyczną dla tego okresu jest również tendencja do naśladownictwa i identyfikacji, drogą których dziecko uczy się określonych zachowań i stosunku do nich oraz przyjmuje je niejako na własność. Warto wspomnieć, że w trakcie rozwoju społecznego każde dziecko przejawia formy zachowania, które można uznać za aspołeczne, są to: negatywizm, upór, agresywność, rywalizacja, zazdrość, zachowanie władcze. Formy te jednak mają ogromne znaczenie w procesie uspołeczniania i odgrywają określone role w przekształcaniu dziecka, które w okresie przedszkolnym od drugiego do

szóstego roku życia rozwija się z jednostki egocentrycznej i aspołecznej w jednostkę wyraźnie uspołecznioną.

Rozwój moralny - Początki moralnego rozwoju człowieka wiążą się z poznaniem reguł obowiązujących w grupie społecznej. W wieku przedszkolnym dziecko pozostaje pod wpływem nakazów i zakazów dorosłych. Starsze dzieci traktują zachowanie zgodnie z regułami jako instrument do uzyskania nagrody. Piaget uważa, że pierwsza moralność jest oparta na posłuszeństwie. To właśnie szacunek wywołuje jednostronne wartościowanie i prowadzi do moralności polegającej na niewolniczym dostosowaniu się do narzuconych przez innych reguł, moralności heteronomicznej. W okresie moralności heteronomicznej dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnego. W myśl tej zasady należy postępować zgodnie z literą, a nie duchem prawa; nie są dopuszczalne żadne odstępstwa od reguły. Stąd dziecko może niekiedy postępować nielogicznie. Na przykład, zgodnie z regułą „ nie należy innemu dziecku zabierać zabawek”, nie odbiera młodszemu bratu nożyczek mimo że brat może zrobić sobie krzywdę. Dziecko nie bierze pod uwagę intencji sprawcy. Uważa, że każde odstępstwo od reguły powinno być ukarane. Rozwój moralny wiąże się także z odróżnianiem dobra od zła. Małe dziecko odróżnia wygląd przedmiotu zgodny z przyjętą „normą” od przedmiotu uszkodzonego. Potrafi odróżnić to, co dobre od tego, co złe. Od około 4 r. ż. Dzieci zaczynają odczuwać wewnętrzny „powściąga”, choć nie rozumieją jeszcze podstawy nakazów i zakazów. Istotną rolę w tym względzie odgrywa rozumienie przeżyć innych osób oraz rozwój takich uczuć jak wstyd i wina.

Rozwój osobowości - Rozwój osobowości dzieci postępuje równocześnie z ich rozwojem społecznym, emocjonalnym i poznawczym. Procesem, który odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu się osobowości jest socjalizujący proces identyfikacji. To dzięki temu procesowi dziecko próbuje widzieć, czuć i działać jak znaczące osoby w jego otoczeniu. Proces ustalania tożsamości płciowej przypada właśnie na wiek przedszkolny. Zgodnie z koncepcją S. Freuda dzieci już w 1 r. ż. Są w stanie rozpoznawać obiekty podobne do siebie- proces ten nazywa się pierwotną identyfikacją. Wtórna identyfikacja występuje po 3 r. ż. Jako usiłowanie upodobnienia się do modela. Małe dziewczynki zaczynają identyfikować się z matką, natomiast chłopcy z ojcem. Z kolei L. Kohlberg dowodzi, że pojęcie roli płciowej jest wynikiem strukturowania własnego doświadczenia, a nie biernego treningu społecznego. W wieku przedszkolnym rozwija się zdolność samokontroli, czyli działania zgodnie z oczekiwaniami autorytetów, nawet w sytuacji braku zewnętrznej kontroli. Dzieci w 4 r. ż. zaczynają świadomie kontrolować intensywność swoich emocji. Młodsze dzieci w sytuacji rozwiązywania zadania polegającego na wyborze figury podobnej do modelu spośród wielu podanych, odpowiadają szybko, bez namysłu i zwykle popełniają błędy, podczas gdy starsze dzieci powoli zapoznają się z sytuacją, analizują warunki zadania i dzięki temu polepszają swoje wyniki. Zdolność samokontroli zaczyna się rozwijać między 3 a 6 r. ż. . Dzieci stają się zdolne do planowania swoich działań, działają systematycznie, są w stanie dostosować się do próśb i zaleceń rodziców oraz kulturowych norm, bez konieczności zewnętrznej kontroli. Dzieci wchodzą w okres średniego dzieciństwa ze świadomością własnej odrębności. Zaczyna się rozwijać obraz własnej osoby jako zestaw przekonań o swoich własnych cechach. Na obraz własnej osoby składają się: imię, posiadane rzeczy, codzienne zachowania. Już dzieci w wieku 3; 6 próbują opisywać siebie uwzględniając swoje przekonania, emocje i cechy, jak np. pomocny, przyjazny czy prawdomówny. W sytuacjach konfliktów rówieśniczych używanie określenia „ to moje” nie tyle jest wyrazem samolubstwa dziecka, co znakiem wytyczania granic między „ja” a „inni”, a więc jest przejawem rozwoju osobowości. Odróżnienie siebie od innych pozwala małym dzieciom zarówno współdziałać ze sobą w zabawie, jak i rozwiązywać konflikty. Już dzieci w 2 r. ż. Potrafią zapowiadać czynności które wykonują. W wieku przedszkolnym kształtuje się również samoocena, czyli zespół sądów o własnej wartości. Samoocena zajmuje szczególne miejsce w rozwoju obrazu własnej osoby, powoduje, iż sądy opisowe na swój temat utrwalają się. Warto zaznaczyć, że dzieci przed 7 r. ż. Nie różnicują kompetencji w poszczególnych dziedzinach aktywności. Często oceniają swoje zdolności bardzo wysoko, nie doceniając trudności rozwiązywanych zadań.