Rząd I

1. Charakterystyka klasy dwuliścienne

Dwuliścienne — wyróżniany do niedawna takson obejmujący wszystkie rośliny okrytonasienne z wyjątkiem jednoliściennych. Nazwa tej grupy roślin wywodzi się od wspólnej dla nich cechy – obecności dwóch liści zarodkowych (liścieni Łodyga - Zdrewniała lub zielna, często silnie rozgałęziona. Wiązki przewodzące ułożone koncentrycznie (w pierścień), otwarte, z przyrostem wtórnym (łodyga przyrasta na grubość). U wczesnych dwuliściennych rozproszone. System korzeniowy - Palowy.

Liście - Całe lub złożone, często z przylistkami, zwykle z wyraźnym ogonkiem, często złożone, różnokształtne, zwykle z unerwieniem siatkowym, pochwy liściowe są rzadkością. Skórka górna (doosiowa) zaopatrzona w grubą warstwę kutikuli i włoski, skórka dolna (odosiowa) zawiera aparaty szparkowe, wytwarza włoski i cieńszą warstwę kutikuli niż skórka górna. Mezofil-zróżnicowany na palisadowy i gąbczasty.

Kwiaty - Najczęściej złożone z 5- lub 4-członowych okółków z kielichem i koroną. U wczesnych dwuliściennych znacznie prostsze, z 2- lub 3-członowych okółków, czasem o ustawieniu spiralnym (np. magnoliowce).

Nasiona - Bielmowe lub bezbielmowe, zarodek ma dwa liścienie.

1. Charakterystyka Cycadales (Sagowce), Gnetales (Gniotowce), Bennettitopsida (Benetyty)

Sagowcowe – monotypowa klasa roślin należąca do gromady nagonasiennych obejmująca jeden rząd sagowce (Cycadales). Naturalny zasięg i rozpowszechnienie tych roślin jest współcześnie ograniczony, jednak przodkowie sagowców podobni do żyjących obecnie odgrywali ogromną rolę w krajobrazie i stanowili podstawowe źródło pokarmu dla wielu dinozaurów. Współcześnie także niektóre gatunki stanowią źródło skrobi (tzw. sago) i one też zostały rozpowszechnione jako rośliny pokarmowe. Wielu przedstawicieli uprawianych jest także jako rośliny ozdobne. W klimacie Europy środkowej spotykane są jedynie w szklarniach i palmiarniach ogrodów botanicznych, niektóre (np. przedstawiciele rodzajów Cycas, Zamia) uprawiane są także jako rośliny pokojowe.

Sporofit podobny do pnia palm i jak u palm zakończony pióropuszem dużych, pierzastych liści. Rośliny wytwarzają duże, nagie nasiona (do 1 m długości) w narządach wyglądających jak zrośnięte liście. Plemniki uwicione, ale obecność wody nie jest niezbędna do zapłodnienia. Wyróżniają się obecnością kurczliwych (zwłaszcza u osobników młodych) korzeni, co pozwala na wciągnięcie i ochronę stożka wzrostu w sytuacji stresowej (np. w razie suszy lub pożaru). W korzeniach żyją symbiotyczne bakterie i glony dostarczające sagowcom związków azotu.

Gniotowce – grupa roślin o różnej randze systematycznej w zależności od klasyfikacji i ujęcia systematycznego. Współcześnie wg różnych autorów grupa opisywana jest w randze rzędu. Również pozycja systematyczna gniotowców jest dyskusyjna, umieszczane są w systemach jako jedna ze starszych linii rozwojowych nagonasiennych, dawniej zwłaszcza bywały uważane też za grupę siostrzaną okrytonasiennym. Pojawiły się też publikacje i dowody na to, że gniotowce nie dość że należą do nagonasiennych to stanowią grupę siostrzaną dla rodziny sosnowatych Pinaceae.

Do gniotowców należy niewiele, bo 94 gatunki roślin krzewiastych, ale o bardzo zróżnicowanej budowie. Do grupy tej należą tropikalne pnącza takie jak gniot (Gnetum) oraz niezwykła, pustynna welwiczja przedziwna (Welwitschia mirabilis). Wszystkie grupowane są w trzy monotypowe rodziny co oznacza, że wszystkie współczesne gniotowce reprezentowane są jedynie przez trzy rodzaje roślin.

Posiadają pewne cechy przypominające rośliny okrytonasienne, przez co niegdyś doszukiwano się wspólnego pochodzenia tych dwóch grup roślin. Gniotowe wykształcają przypominające nieco kwiat okrytonasiennych struktury tworzone przez mikrosporofile ułożone spiralnie.

Liście - Zawsze naprzeciwległe.

Kwiaty - Zebrane w kwiatostany wyrastają w kątach liści przykwiatowych. Kwiaty męskie posiadają szczątkowy okwiat i różną liczbę, od jednego do ośmiu pręcików. Kwiaty żeńskie składają się z pojedynczych makrosporofili otaczających zalążki. Zalążki te osłonięte są też jednowarstwowym integumentem na szczycie wyciągniętym w tzw. rurkę mikropylarną zakończoną mikropyle. Rurka ta jest tworem analogicznym do szyjka okrytonasiennych, a mikropyle jest odpowiednikiem znamienia. Pyłek przenoszony przez owady wychwytywany jest przez kropelkę płynu wydzielanego w mikropyle.

Benetyty – klasa roślin kopalnych należących do gromady nagonasiennych. Żyły w erze mezozoicznej od późnego triasu do połowy późnej kredy. Benetyty czasem uważane są za oddzielny typ (gromadę).

Przypominały nieco żyjące do dziś sagowce. Miały pnie walcowate lub kuliste, rzadko rozgałęzione, pokryte pozostałościami po ogonkach liściowych. Zalążki i pylniki benetytów ulokowane były razem w tworze przypominającym kwiat roślin okrytonasiennych. Miały kwiaty obupłciowe z zaczątkowym okwiatem. Przypuszcza się, że były one jednym z głównych źródeł pożywienia mezozoicznych zwierząt, w tym olbrzymich dinozaurów.

1. Charakterystyka Cupresaceae (Cyprysowate) + poznane gatunki

Należą tu zimozielone drzewa i krzewy o igłach lub łuskach ułożonych nakrzyżlegle lub po 3 w okółkach, często występuje heterofilia. Na siewkach liście zawsze w postaci igieł. Jednopienne (żywotnik, cyprysik) lub dwupienne (niektóre gatunki jałowca). Kwiaty są rozdzielnopłciowe: żeńskie mają pod każdą łuską nasienną 1-20 zalążków. Większość gatunków ma niewielkie, zdrewniałe szyszki, u niektórych natomiast (jałowiec) zrośnięte wtórnie owocolistki tworzą szyszkojagodę. Nasiona oskrzydlone lub bez skrzydełek. Siewka ma zwykle 2, rzadko 5 lub 6 liścieni.

Rodzaj Thuja – żywotnik:

Jednopienne, zimozielone drzewa lub krzewy. Pęd szczytowy wyprostowany, pędy z nakrzyżlegle ułożonymi łuskami, spłaszczone, na grzbiecie łusek występują gruczołki balsamiczne. Kwiaty żeńskie na wierzchołkach krótkich bocznych pędów, męskie drobnosiedzące w pachwinach liści. Szyszki małe, jajowate, wydłużone. Dwa nasiona pod każdą łuską. Dwustronnie uskrzydlone nasiona lub bez skrzydełek. Siewki mają dwa liścienie (Thuja occidentalis – żywotnik zachodni, Thuja plicata – żywotnik olbrzymi, Thuja orientalis – żywotnik wschodni).

Rodzaj Chamaecyparis – cyprysik:

Wysokie zimozielone drzewa z koroną stożkowatą. Pęd wierzchołkowy zwisający, gałązki spłaszczone rozłożone w jednej płaszczyźnie, pędy pokryte łuskami, dolna strona często z białym nalotem. Jednopienne: rozdzielnopłciowe kwiaty. Szyszki drobne. Kuliste, niewielkie wyrostki na grzbiecie tarczkowatych łusek. Dojrzewają w pierwszym roku. Nasiona wąsko uskrzydlone po brzegach. Siewki 2 liścienie (Chamaecyparis lawsoniana – cyprysik lawsona, Chamaecyparis nootkatensis – cyprysik nutkajski, Chamaecyparis pisifera – cyprysik groszkowy).

Rodzaj Juniperus – jałowiec

Zimozielone. Pędy pokryte igłami i łuskami. Igły po 3 w okółkach albo ułożone pojedynczo nakrzyżlegle. Dwupienne albo jednopienne. Szyszkojagody dojrzewają 1, 2 lub 3 rok. Siewki 2 lub 2 – 6 liścieni (Juniperus communis – jałowiec pospolity, Juniperus sabina – juniperus sabiński, Juniperus virginiana – jałowiec wirginijski).

1. Charakterystyka Salicaceae (Wierzbowate) i Aceraceae (Klonowate) + poznane gatunki

Wierzbowate: Drzewa i krzewy. Liście – ułożone skrętolegle, pojedyncze, czasami wrębne, z przylistkami. Rośliny dwupienne. Kwiaty – bez okwiatu lub z okwiatem bardzo zredukowanym, ukazujące się przed rozwojem liści lub razem z nimi. Kwiaty żeńskie – z jednym tylko słupkiem. Kwiaty męskie – z dwoma lub wieloma pręcikami, zebrane w kotki i bazie. Każdy kwiat osadzony w pachwinie przysadki. Owoc – niewielka torebka, pękające dwiema klapami (niekiedy czterema), z licznymi, bardzo drobnymi nasionami, otoczonymi srebrzystym puchem (aparat lotny). 3 rodzaje, z których 2 występują w florze Polski – topola i wierzba.

Rodzaj Populus – topola:

Pokrój korony kulisty, jajowaty lub piramidalny. Liście jajowate, jajowato lancetowate, ząbkowane lub całobrzegie, długoogonkowe. Dwupienność, kwiaty wiatropylne (zwisające kotki). Owoc – torebka, małe nasiona, zaopatrzone w pęczek szczecinkowatych włosków, szybko tracą zdolność kiełkowania. Bardzo szybki wzrost. Światłożądne i wilgociolubne. Drewno rozpierzchłonaczyniowe, beztwardzielowe (Populus alba – topola biała, Populus tremula – topola osika, Populus nigra – topola czarna).

Rodzaj Salix – wierzba:

Drzewa, krzewy, krzewinki. Pąki okryte jedną łuską, liście lancetowate, piłkowane lub całobrzegie, na ogonku występują gruczołki. Kwiaty owadopylne. Szybki wzrost. Światłożądność i wilgociolubność. Owoc – torebka (Wierzby wąskolistne: Salix fragilis – wierzba krucha, Salix alba – wierzba biała,

Wierzby szerokolistne: Salix caprea – wierzba iwa, Salix myrtilloides – wierzba borówkolistna, Salix lapponum – wierzba lapońska).

Klonowate: Drzewa, rzadziej krzewy. Liście – ułożone nakrzyżlegle, pojedyncze i zwykle dłoniastoklapowane lub pierzastozłożone z 3-7 listków. Kwiaty – poligamiczne, zwykle obupłciowe. Drzewa niekiedy dwupienne. W kwiatach klonów obserwujemy przejście od kwiatów obupłciowych i owadopylnych (klon pospolity) do rozdzielnopłciowych i wiatropylnych (klon jesionolistny). Płatków i działek zwykle po 5, czasem płatków brak. Pręcików zwykle 8, słupki. Z jednego kwiatu rozwijają się najczęściej 2 złożone orzeszki, każdy opatrzony jednostronnym skrzydełkiem, odpadają razem lub pojedynczo. 3 gatunki w Polsce – klon pospolity, klon jawor i klon polny.

Rodzaj Acer – klon:

Drzewa, krzewy. Liście pojedyncze, dłoniasto klapowane, ułożone nakrzyżlegle, w ogonku przewody mleczne. Jednopienność, czasem dwupienność. Kwiaty zwykle obupłciowe, poligamiczne. Owoc – dwa skrzydlaki (orzeszki opatrzone skrzydełkami). Drewno rozpierzchłonaczyniowe (Acer platanoides – klon pospolity, Acer pseudoplatanus – klon jawor, Acer campestre – klon polny, Acer saccharinum – klon srebrzysty, Acer negundo – klon jesionolistny)

1. Co wiesz o drzewach i krzewach iglastych objętych ochroną

Drzewa i krzewy iglaste objęte ochrona w Polsce to:

Cis pospolity (Taxus baccata) –Drzewo dorastające do ok. 15-20 m. kora szaro-wiśniowa charakterystycznie łuszcząca się płatami o nieregularnych zaokrąglonych konturach. igły dł. 2,5-3 cm osadzone na krótkich ogonkach, szablasto wygięte, ustawione na gałązkach skrętolegle. Trwałość igieł to około 6-8 lat. Cis jest drzewem dwupiennym, kwiaty męskie składają się z tarczkowatych pręcików z 5-8 pylnikami w każdym. Kwiaty żeńskie nieliczne i podobne do pąków liściennych. Nasiona cisa są zielone otoczone czerwoną osnówką. Cis jest roślina długowieczną najstarszy cisa w Polsce ma 1200 lat. Występowanie cisa jest związane z klimatem bardziej morskim. Pierwsze chronione drzewo w Polsce (od 1423 – Jagiełło objął go ochroną)

Sosna limba (Pinus cembra) – drzewo dorastające do ponad 20 metrów, ( w warunkach górskich przyjmuje formę krzewiastą), igły ciemnozielone po 5 na pędach skróconych, gęsto osadzone, długości 5-8 cm, sztywne i proste, 3 przewody żywiczne wewnątrz igły, trwałość igieł to 3-5 lat. Limba kwitnie w czerwcu, szyszki jajowate 6-8 cm dł. przed dojrzeniem zwykle fioletowe, dojrzewają po 2 latach. Nasiona długości 1 cm, jadalne. Drzewo długowieczne w Alpach potrafi żyć 1000 lat, bardzo powoli rośnie, wymaga żyznej gleby i dużo światła. W trzeciorzędzie była rozprzestrzeniona na terenie całe Euroazji. W Polsce występuje na oderwanych reliktowych wyspach zasięgowych ( np. od doliny Kościeliskiej do doliny rybiego potoku w Tatrach)

Sosna górska (Pinus mugo) – Krzewy dorastające do 3,5 m z gałęziami grubymi i, płożącymi się wznoszącymi się albo prostymi. Młode pędy początkowo zielone potem brązowieją , nagie. Pąki jajowato-cylindryczne, mocno ożywicowane długości 6 mm. Igły gęsto osadzone na gałązkach po 2 na krótkopędzie długości 3-8 cm, 2-6 przewodów żywicznych pod epidermą igły. Trwałości igieł 5-10 lat. Szyszki długości 2-5 cm i szerokości 1,5-2,5 cm, często sierpowate na bardzo krótkich szypułkach. Nasiona wypadają na 3 rok od zapylenia. Rośnie bardzo powoli żyje 200-300 lat. W Polsce występuje w Sudetach i Karpatach, w tatrach występuje na wysokości 1550-1800 m.n.p.m. Kosodrzewina ma minimalne wymagania , łatwo przystosowuje się do każdego rodzaju gleby, bardzo światłożądna. W górach pełni ważną funkcję ochronną. Chroni glebę prze erozją, oraz zimą ochranie niższe partie lasu przed lawinami.

Sosna błotna (P. mugo subsp. Rotundata) – mieszaniec kosodrzewiny i sosny zwyczajnej, Niewysokie krzewy lub drzewa, o pniu często łukowato wygiętym. Szyszki większe niż u kosodrzewiny, długości 5-7 cm. Tworzy liczne formy pomiędzy gatunkami rodzicielskimi, stąd duża zmienność w pokroju. Im wyżej rośnie tym podobniejsza do kosodrzewiny im niżej tym podobniejsza do sosny zwyczajnej. Roślina ginąca, przez to objęta ochroną. Występuje np.: w górach bystrzyckich, górach stołowych, oraz na dolnym śląsku.

Rząd II

1. Charakterystyka nagozalążkowych drobnolistnych (podgromada)

Nagozalążkowe drobnolistne (Pinophytina) - jednostka systematyczna w randze podgromady należąca do typu nagozalążkowych. Dzieli się na dwie klasy:

Klasa: kordaity, kordaitowe (Cordaitopsida):

Klasa roślin kopalnych należących do gromady nagonasiennych. Rosły w karbonie i permie. Były to duże drzewa (do 30 m wysokości) o bardzo dużych (do 1 m długości), lancetowatych liściach w kształcie jęzorów. Kwiaty zebrane były w kotkowate jednopłciowe kwiatostany. Prawdopodobnie w łagiewce pyłkowej wykształciły się gamety męskie, które były ruchome. Przypuszczalnie z nich wywodzą się szpilkowe.

Klasa: iglaste (Pinopsida Burnett, Coniferopsida)

1. Charakterystyka Tiliaceae (Lipowate) i Betulaceae (Brzozowate) + poznane gatunki

Lipowate: Należą tu drzewa, krzewy i wyjątkowo rośliny zielne, pochodzące głównie z krajów tropikalnych i podzwrotnikowych Azji, Ameryki, Afryki i Australii. We florze Polski reprezentowany jest tylko rodzaj Tilia – lipa: Liście - ułożone skrętolegle, zwykle sercowate, długoogonkowe. Pąki duże, okrągłe lub podługowate, tępo zakończone, pokryte 2 lub 3 łuskami. Kwiaty – obupłciowe, żółtawe lub białawe, zwykle zebrane w zwisające wierzchotki. Do osi kwiatostanu przyrośnięta jest (zwykle do połowy) wydłużona, języczkowata podsadka. Działek i płatków po 5, pręcików wiele, słupek . W kwiatach występują często prątniczki (staminodia) – sterylne pręciki przekształcone w płatki oraz miodowniki (rośliny owadopylne). Owoc – kulisty lub jajowaty orzeszek z 1, rzadziej z 2 lub 3 nasionami. Owocostan ze skrzydełkiem utworzony z pozostałej, trwałej podsadki (Tilia cordata – lipa drobnolistna, Tilia platyphyllos – lipa szerokolistna, Tilia tomentosa – lipa srebrzysta).

Brzozowate: Drzewa lub krzewy. Liście – opadające, pojedyncze, ułożone skrętolegle. Kwiaty – rozdzielnopłciowe, kwiaty pręcikowe zebrane w zwisające, a słupkowe w stojące kotki; kotki są kwiatostanami złożonymi z trójkwiatowych dwupromienistych wierzchotek osadzonych w pachwinach łuskowatych podsadek, w których jednak uległy redukcji niektóre podkwiatki, całe kwiaty lub poszczególne działki okwiatu lub pręciki. Kwiaty męskie z okwiatem, o wzorze P₂₊₂ A₂₊₂ , zebrane po 3 w wierzchotki. Kwiaty żeńskie bez okwiatu, po 2-3 w wierzchotce. Owocem jest drobny orzeszek, brzegiem dwustronnie oskrzydlony, położony na łusce utworzonej ze zrośniętych przykwiatków. Drzewa jednopienne, wiatropylne.

Rodzaj Betula – brzoza: Drzewa i krzewy, liście jajowate, brzegiem piłkowane, ząbkowane lub klapowane, jednopienność, kwiaty – to samo co w rodzinie, kotki pręcikowe wykształcają się jesienią i zimują, owoce – to samo co w rodzinie, drewno beztwardzielowe, rozpierzchłonaczyniowe (Betula pubescens – brzoza omszona, Betula pendula – brzoza brodawkowata, Betula humilis – brzoza niska, Betula nana – brzoza karłowata).

Rodzaj Alnus – olsza: Drzewa, krzewy, liście pojedyncze, piłowane lub ząbkowane, jednopienność, kwiatostany męskie zbudowane z trójkwiatowych wierzchotek, a żeńskie zbudowane z dwukwiatowych wierzchotek, owoc – orzeszek, wąsko oskrzydlony, zawarte w szyszkowatych owocostanach, drewno rozpierzchłonaczyniowe, niezróżnicowane (Alnus glutinosa - olsza czarna, Alnus incana – olsza szara, Alnus viridis – olsza zielona).

1. Charakterystyka jednoliściennych

Jest to grupa roślin okrytonasiennych o różnej randze systematycznej w zależności od systemu klasyfikacyjnego. Należą tu rośliny zielne, rzadziej drzewiaste. Często z łodygą przekształconą w kłącze, o sympodialnym typie wzrostu, z liśćmi zwykle niepodzielonymi, całobrzegimi, kwiatami trzykrotnymi. Wytwarzają tylko jeden liść zarodkowy liścień (cotyledon) i od tej cechy pochodzi ich nazwa. Należą tu m.in. pospolite rośliny cebulowe (ozdobne i użytkowe), trawy, ciborowate, storczyki i liliowate.

Łodyga - Zielna, rzadziej zdrewniała (np. bambusowe), słabo rozgałęziona, często wyrastająca z kłącza. Często łodygi są liczne a rośliny mają sympodialny typ wzrostu.

Liście - Zwykle pojedyncze, całe, wydłużone, mogą być siedzące lub pochwiaste, nie są zróżnicowane na ogonek liściowy i blaszkę liściową, pozbawione są też przylistków. Główne wiązki przewodzące równolegle lub łukowate, nie kończą się wolno. Liścień pojedynczy.

Kwiaty - Trójkrotne, okwiat w dwóch okółkach (po trzy listki), zwykle niezróżnicowany. Pręciki wyraźnie zróżnicowane na główkę i nitkę.

Nasiona - Przeważnie bielmowe, zarodek z 1 liścieniem.

System korzeniowy - Hipokotyl bardzo krótki. Korzeń pierwotny nie rozgałęziony. Korzenie przybyszowe bardzo liczne, stąd wykształca się zawsze system wiązkowy.

1. Charakterystyka Pinaceae (Sosnowate) + poznane gatunki

Rodzina ta obejmuje drzewa, rzadziej krzewy o igłach zimotrwałych lub sezonowych, ułożonych pojedynczo skrętolegle lub w pozornych okółkach na krótkopędach. Drzewa jednopienne, kwiaty rozdzielnopłciowe. Szyszki złożone z dwojakiego rodzaju łusek: nasiennych – zwykle większych i zdrewniałych z osadzonymi na nich nasionami, i wpierających (okrywowych) – mniejszych i cieńszych, zwykle niewidocznych, rzadko dłuższych od łusek nasiennych. Nasiona zwykle opatrzone skrzydełkami. Siewki mają 3-18 liścieni. Sosnowate rozpowszechnione są prawie wyłącznie na półkuli północnej. Dalej ku południowi są one ograniczone raczej do gór, ale także i tu na określonych wysokościach panują, zwłaszcza na granicy lasów.

Rodzaj Abies – jodła:

Zimozielone drzewa o prostych pniach, koronach stożkowatych, ułożonych w regularnych okółkach, w ciągu roku wyrasta tylko jeden okółek. Kora szara, u młodych cienka i gładka, a u starych gruba i spękana. Pąki okrągłe, jajowate, pokryte żywicą u większości (j. pospolita i kaukaska ma pąki bez żywicy), pędy prawie zawsze gładkie, rzadko bruzdkowane jak u świerków. Igły ułożone gęsto, skrętolegle, równowąskie i spłaszczone, aparaty szparkowe ułożone liniowo na dolnej stronie, chronione białym nalotem woskowym w postaci pasków. W igłach dwa przewody żywiczne. Wierzchołki igieł wycięte, rzadziej tępo zakończone lub zaostrzone. Igły u nasady zakręcone, zakończone stopką, pozostawiają na gałęziach płaskie blizny po odpadnięciu. Drzewa jednopienne, kwiaty męskie liczne, walcowate szyszki, osadzone zawsze pionowo, dojrzewają w ciągu jednego roku i rozsypują się (na gałęziach pozostają tylko trzpienie). Nasiona ze skrzydełkiem, siewka zawiera 4 – 10 długich liścieni z białymi paskami na stronie górnej, drewno miękkie bez przewodów żywicznych. Rośnie przeważnie w strefach umiarkowanych półkuli północnej (Abies alba – jodła pospolita, Abies nordmaniana – jodła kaukaska, Abies grandis – jodłą olbrzymia, Abies concolor – jodła kalifornijska).
Rodzaj Pseudotsuga – daglezja:

Zimozielone drzewa o nieregularnie ułożonych koronach, pędy po opadnięciu igieł pokryte owalnymi, nieco wystającymi bliznami, pąki duże, wydłużone i zaostrzone, wielołuskowe bez żywicy. Igły równowąskie, z dwoma jaśniejszymi paskami na dolnej stronie zwężającymi się u nasady, wierzchołki tępe lub nieznacznie zaostrzone, niewykrojone, ustawione spiralnie. Drzewa jednopienne, kwiaty męskie osadzone pojedynczo, w kątach zeszłorocznych igieł, żeńskie na wierzchołkach krótkich gałązek. Szyszki jajowate, lub jajowato wydłużone, zwisające, bardzo charakterystyczne wskutek długich trójzębnych łusek wspierających wystających ponad łuski nasienne, szyszki opadają w całości, liścieni 6 – 12 (Pseudotsuga menziesii – daglezja zielona).

Rodzaj Tsuga – choina:

Zimozielone wysokie drzewa ze stożkowatą koroną i nieregularnie ułożonymi konarami, gałązki zwykle cienkie, na końcach zwisające. Pąki niewielkie, pędy pokryte drobnymi podstawkami igieł – trzonkami, nagie lub owłosione. Igły zwykle spłaszczone, z rowkiem na górnej i z dwoma białymi paskami na dolnej stronie. Wierzchołki igieł tempo zaostrzone, zaokrąglone, wykrojone, cienkie ogonki. Drzewa jednopienne, kwiaty męskie kuliste w kątach igieł, żeńskie pojedyncze na wierzchołkach krótkich bocznych gałązek. Szyszki zwisające, małe, z ukrytymi łuskami wspierającymi, dojrzewają w pierwszym roku, ale na drzewach są do 2 lat, nasienie małe, ze skrzydełkami. 3 – 6 liścieni, brak przewodów żywicznych (Tsuga canadensis – choina kanadyjska).

Rodzaj Picea – świerk:

Zimozielone, wysokie, proste o stożkowatych koronach, konary ułożone prawie okółkowo, ale mniej regularnie niż u jodeł, kora cienka, gładka, a potem łuszcząca się tarczowato. Pędy gęsto bruzdkowane, igły po uschnięciu szybko opadają, pozostawiając na pędach trzonki, pąki zwykle po 3 – 5 na wierzchołkach pędu, w większości nie pokryte żywicą. Igły czworokątne, na przekroju romboidalne, z równomiernie rozłożonymi aparatami szparkowymi, lub spłaszczone z białymi paskami na dolnej stronie, ale nigdy nie wykrojone na wierzchołkach. Blizna po opadłej igle kształtu rombowego, drzewo jednopienne, kwiaty męskie w kątach igieł, a żeńskie na wierzchołkach pędów zeszłorocznych. Szyszki wydłużone, jajowate, zwisające, opasają w całości po wysypaniu nasion, nasiona ze skrzydełkami. System korzeniowy powierzchniowy, ma przewody żywiczne w korze i drewnie (Picea abies – świerk pospolity, Picea omorica – świerk serbski, Picea pungens – świerk kłujący, Picea orientalis – świerk kaukaski).

Rodzaj Larix – modrzew:

Drzewa z wąskostożkowatą, rzadką w młodości koroną o nieregularnie ułożonych konarach, kora gruba spękana, pędy wydłużone i skrócone. Na pędach wydłużonych igły osadzone pojedynczo i spiralnie, a na pędach skróconych igły skupione pozornym okółku, pędy skrócone zamierają po kilku latach, suche pozostają na gałęziach. Pąki małe, jajowate z kilkoma łuskami, trzy rodzaje pąków: szczytowy, boczny (w kątach igieł) i pąk krótkopędu (jedyny), ze szczytowego wyrastają zwykle długopędy, z bocznych zwykle krótkopędy, z ostatniego wyrastają krótkopędy, rzadko pędy wydłużone. Igły sezonowe, miękkie, cienkie, występuje aparat szparkowy na dolnej stronie igły lub dookoła. Drzewo jednopienne, kwiaty męskie i żeńskie na krótkopędach, męskie – żółte skierowane do dołu, żeńskie – zielone lub czerwone skierowane ku górze i otoczone u nasady wieńcem igieł, szyszki zawsze na krótkopędach wzniesione do góry, niewielkie, kuliste, na bruzdkowatej szypułce, nasiona małe, z szerokimi skrzydełkami. Zwykle liścieni 6 (Larix decidua – modrzew europejski, Larix decidua ssp. polonica – modrzew polski).

Rodzaj Pinus – sosna:

Zimozielone drzewa, od płożących się krzewów (kosodrzewina) do wysokich z prostą strzałą, gałęzie ułożone w pozornych okółkach, w ciągu roku przyrasta jeden okółek, pomiędzy okółkami brak gałęzi w odróżnieniu od świerka, gruba spękana korkowina, pąki duże, okryte łuskami, na wierzchołkach, prawie zawsze pokryte żywicą. Igły w siewkach osadzone pojedynczo, później zróżnicowane na niepozorne błonkowate łuski oraz liście definitywne (igły), na przekroju trójkątne lub półkoliste, wierzchołek igły zaostrzony, często piłkowane. Drzewa jednopienne, kwiaty męskie kłosowate zebrane licznie u nasady tegorocznego młodego pędu, żeńskie szyszeczkowate na wierzchołku tegorocznego pędu złożone z łusek okrywowych i nasiennych z dwoma zalążkami na każdej łusce nasiennej, szyszki dojrzewają zwykle w drugim roku od zapylenia, rzadziej w trzecim, łuski nasienne zakończone zgrubiałą romboidalną tarczką, z niewielkim zgrubieniem na końcu lub na środku (piramidka), szyszki wiszące bądź siedzące, nasienie z długim półksiężycowatym skrzydełkiem, zaostrzonym na szczycie, ciężkie nasiona nie mają skrzydełek. 4 – 15 liścieni, korzeń palowy, drewno z żywicą, bielem i twardzielem, małe wymaganie glebowe, temperatura od ciepłolubnych do mrozoodpornych, światłożądna, odporna na suszę, głównie północna półkula (Pinus cembra – sosna limba, Pinus strobus – sosna wejmutka, Pinus brigida – sosna smołowa, Pinus banksiana – sosna banksa, Pinus nigra – sosna czarna, Pinus sylvestris – sosna pospolita, Pinus mugo – sosna górska).

1. Wypisać rodzime gatunki jednoliściennych (polski, łacina)

kosaciec żółty (Iris pseudacorus L., syn. Iris pseudoacorus L.)

lilia złotogłów Lilium martagon

czworolist pospolity Paris quadrifolia

ciemiężyca biała Veratrum album

ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum

ciemiężyca czarna Veratrum nigra

tomka wonna Anthoxanthum odoratum

moczarka kanadyjska Elodea canadensis

Rząd III

1. Charakterystyka szpilkowych (iglastych)

Są to rośliny wyłącznie drzewiaste (drzewa, rzadziej krzewy), o monopodialnym typie wzrostu. W ich pniu znajduje się niewielki rdzeń, a większość masy pnia stanowi drewno wtórne zbudowane głównie z cewek i miękiszu (naczyń i włókien mechanicznych brak). Liście mają budowę kseromorficzną, są najczęściej zimotrwałe, rzadziej sezonowe. Liście mają postać igieł (np. modrzew, cypryśnik, metasekwoja), a niekiedy łusek (np. żywotnik, cyprysik). Łuskowate liście są cechą wtórną, o czym świadczy fakt, że u młodocianych okazów tych gatunków występują liście w postaci igieł, a dopiero stopniowo w następnych latach pojawiają się liście łuskowe. Liście przeważnie ustawione są na pędach pojedynczo skrętolegle, rzadziej w okółkach. U niektórych gatunków tworzą się krótkopędy z liśćmi w pozornych okółkach (np. sosna, modrzew, cedr). Cechą specyficzną w budowie liści jest występowanie tkanki transfuzyjnej otaczającej wiązki przewodzące. W budowie organów rozrodczych występuje duża różnorodność. Kwiaty iglastych są zawsze rozdzielnopłciowe i wiatropylne, a rośliny na ogół jedno-, rzadziej dwupienne (np. cis). U większości gatunków zalążki umieszczone są na łuskach nasiennych wyrastających w kątach łusek wspierających i osadzone są skrętolegle na osi kwiatostanu zwanego szyszką (np. w rodzinie sosnowatych) lub nakrzyżlegle (np. tarczkowe łuski u cyprysików). Często łuska nasienna zrasta się z łuską wspierającą. Rzadziej łuski mięśnieją i wtórnie się zrastają otaczając nasiona i tworzą specyficzny utwór zwany szyszkojagodą (np. u jałowców). U większości gatunków nasiona zaopatrzone są w skrzydełka, ułatwiające rozsiewanie przez wiatr, u niektórych występuje mięsista osnówka (np. u cisa), co sprzyja roznoszeniu nasion przez zwierzęta. Siewki iglastych są przeważnie wielościenne (jedynie gatunki z rodziny cisowatych i cyprysowatych maja tylko po dwa liścienie). Drzewa iglaste obejmują swym zasięgiem głównie obszary o klimacie umiarkowanym lub zimnym. W górach drzewa i krzewy iglaste sięgają do granicy lasów. Występowanie iglastych w strefie klimatu zimnego wiąże się ściśle z ich przystosowaniem ekologicznym, a mianowicie słaba transpiracją w okresie spoczynku zimowego i dużą odpornością na mróz. W leśnictwie drzewa iglaste odgrywają bardzo ważną rolę dzięki niedużym wymaganiom siedliskowym oraz zaletom technicznym drewna. Proste strzały, drewno lekkie, elastyczne i trwałe, decydują o tym, że dostarczają one niezastąpionego surowca drzewnego.

1. Charakterystyka Rosaceae (Różowate) i Ulmaceae (Wiązowate) + poznane gatunki

Różowate: Należą tu rośliny zielne, krzewy i drzewa o liściach opadających lub zimotrwałych. Pąki okryte łuskami. Liście zwykle ułożone skrętolegle z wyraźnymi przylistkami. Kwiaty obupłciowe (rzadko rozdzielnopłciowe), z płaskim i rozszerzonym lub kieliszkowatym albo wypukłym dnem kwiatowym. Działek i kwiatów po 5 (rzadko 4), pręcików 5 lub więcej, słupek 1 lub więcej. Owocem jest mieszek, niełupka, pestkowiec lub owoc rzekomy. W zależności od budowy kwiatów i owoców rodzinę dzieli się na 4 podrodziny: tawułowe, jabłkowe, różowe i śliwowe.

Podrodzina tawułowe:

Należą tu przeważnie krzewy pozbawione cierni i kolców. Liście pojedyncze lub złożone, bez przylistków. Kwiaty zwykle drobne (rzadko duże), zebrane w duże kwiatostany. Słupków zwykle 5, niezrośniętych z dnem kwiatowym. Owoce – mieszki o 2 lub więcej nasionach. Spośród licznych należących u rodzajów tylko rodzaj tawuła ma przedstawicieli w rodzimej florze Polski. Gatunki: tawuła średnia, tawuła wierzbolistna.

Podrodzina jabłkowe:

Należą tu drzewa i krzewy o liściach pojedynczych lub złożonych, zwykle z wyraźnymi przylistkami. Kwiaty występują pojedynczo lub w kwiatostanach. Słupków 2-5, zalążnie umieszczone na dnie kubkowatego dna kwiatowego i zrośnięte z nim. Owocem jest owoc rzekomy: jabłkowaty lub głogowaty. Rodzaje: Rodzaj jabłoń - drzewa lub krzewy, liście pojedyncze, piłkowane lub klapowane, kwiaty zebrane w baldachogronach, owoc rzekomy – jabłkowaty (jabłoń dzika). Rodzaj grusza - drzewa, krzewy, pędy ociernione, liście pojedyncze, piłkowane lub całobrzegie, owoc typu jabłkowego (grusza pospolita). Rodzaj jarząb - drzewa, krzewy, liście pojedyncze lub pierzaste, piłkowane lub klapowane, skrętolegle ułożone, kwiaty zebrane w baldachogrona, owoc jabłkowaty (j. pospolity, szwedzki, brekinia, mączny). Rodzaj głóg - krzewy, małe drzewa, pędy cierniste, liście z przylistkami, piłkowane lub klapowane, skrętolegle ułożone, kwiaty zebrane w baldachogrona, owoc – głogowaty z kościstymi orzeszkami, drewno rozpierzchłonaczyniowe (głóg dwuszyjkowy, głóg jednoszyjkowy).

Podrodzina różowe:

Należą tu poza roślinami zielnymi przeważnie krzewy, rzadko drzewa. Niekiedy na gałęziach występują kolce. Liście są często złożone i opatrzone przylistkami, czasem zimotrwałe. Słupki liczne, umieszczone na wypukłym dnie kwiatowym lub wewnątrz dzbankowatego dna kwiatowego. Owoce zwykle zbiorowe: drobne niełupki, orzeszki, rzadziej pestkowce; przy udziale dna kwiatowego powstaje niekiedy owoc rzekomy różowaty. Rodzaje: Rodzaj róża - krzewy, pędy kolczaste, liście pierzasto złożone z przylistkami, kwiaty zebrane w baldachogrona lub wiechy, owoc pozorny z niby owocnią, owocki – niełupki (róża dzika, róża pomarszczona). Rodzaj jeżyna, malina - wieloletnie rośliny zielne, pędy kolczaste, liście pojedyncze lub dłoniasto złożone, kwiaty zebrane w kwiatostany, owoc pozorny złożony z drobnych pestkowców (malina właściwa, jeżyna popielica).

Podrodzina śliwowe:

Drzewa lub krzewy o liściach opadających lub zimotrwałych. Pędy czasem cierniste. Liście zawsze pojedyncze, piłkowane, rzadko całobrzegie. Kwiaty białe lub różowe, występujące pojedynczo, w pęczkach lub gronach. Płatków i działek po 5, pręciki liczne, słupek 1, górny. Owocem jest 1-nasienny pestkowiec suchy lub mięsisty. Wewnętrzna, kamienista część owocni jest mięsista i okrywa nasienie. Rodzaje: Rodzaj śliwa, wiśnia, czeremcha - krzew, małe drzewo, pędy cierniste, liście eliptyczno jajowate, tępe na szczycie, drobno karbowane lub piłkowane, kwiaty pojedyncze lub zebrane w grona, owoc – pestkowiec, drewno zróżnicowane (śliwa tarnina, czereśnia ptasia, czeremcha pospolita, czeremcha amerykańska).

Wiązowate: Drzewa, rzadziej krzewy. Pąki okryte łuskami. Liście pojedyncze, zwykle niesymetryczne u nasady, piłkowane, rzadko całobrzegie, ułożone skrętolegle. Drzewa jednopienne. Kwiaty wszystkie obupłciowe lub żeńskie i obupłciowe. Okwiat zwykle niezróżnicowany na kielich i koronę. Owocem jest uskrzydlony orzeszek lub pestkowiec. W Polsce reprezentowany jest tylko rodzaj Ulmus – wiąz: Drzewa, liście podwójnie piłkowane, niesymetrycznie u nasady, kwiaty obupłciowe. Owoc – spłaszczony orzeszek, dookoła oskrzydlony, drewno pierścieniowo naczyniowe, zróżnicowane na biel i twardziel. (Ulmus laevis – wiąz szypułkowy, Ulmus galabra – wiąz górski, Ulmus minor – wiąz polny).

1. Najstarsze, pomnikowe drzewa liściaste w Polsce

Dąb Bartek Przemysła, ok. 500 lat, rosnący przy murze przyklasztornym w wielkopolskiej miejscowości Owińska

Jesion wyniosły w Rybniku

lipa na rynku w Brdowie (posadzona 3 maja 1919 r., pomnik przyrody od 1991 r.)

pomnikowe drzewa w Ogrodzie Zoobotanicznym w Toruniu:

platan klonolistny (pierśnica – 422 cm, wysokość – 25 m)

sosna czarna (pierśnica – 234 cm, wysokość – 17 m)

dąb szypułkowy (pierśnica – 324 cm, wysokość 27,5 m).

Cis Henrykowski – najstarsze drzewo w Polsce, wiek szacowany na 1200-1300 lat

Lub: Co wiesz o drzewach i krzewach liściastych objętych ochroną

brzoza karłowata (Betula nana)

brzoza niska (Betula humilis)

brzoza ojcowska (Betula x oycoviensis)

jarząb szwedzki (Sorbus intermedia

jarząb brekinia (Sorbus torminalis

wierzba borówkolistna (Salix myrtilloides

wierzba lapońska (Salix lapponum

wiśnia karłowata (Prunus fruticosa

rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides

kłokoczka południowa (Staphylea pinnata

wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum

kalina koralowa (Viburnum opulus

kruszyna pospolita (Frangula alnus

1. Charakterystyka Taxaceae (Cisowate) + poznane gatunki

Do rodziny tej należą drzewa i krzewy o liściach zimozielonych, najczęściej w formie igieł. Zwykle są to rośliny dwupienne, o kwiatach żeńskich osadzonych pojedynczo (nie w kwiatostanach) na szczycie krótkiej osi pędu bocznego i zawierające jeden prosty zalążek. U podstawy zalążka znajduje się tkanka merystematyczna, z której rozwija się kubkowata, mięsista, barwna osnówka, otaczająca jajowate nasienie. Siewki mają po dwa liścienie. Kwiaty męskie są drobnymi pędami kwitowymi i maja u dołu po kilka łuskowatych listków, a na nagim trzoneczku większą liczbę tarczkowatych pręcików. We florze Polski reprezentowany jest tylko rodzaj cis. Rodzaj: Taxus – cis: Drzewa, krzewy o czerwonobrązowej korze, łuszczącej się charakterystycznie cienkimi płatami o falistym brzegu. Gałęzie ułożone nieregularnie, pączki drobne okryte łuskami. Drzewa dwupienne, kwiaty rozwijają się wczesną wiosną, pąki kwiatowe męskie liczne na wiosnę pękate i żółte, pąki żeńskie mniejsze i smuklejsze, mniej liczne. Nasiona jajowate otoczone mięsistą osnówką. Igły spłaszczone, równowąskie z wystającym nerwem na górnej stronie, wierzchołek zaostrzony, krótki ogonek przylegający do pędu, górna strona zielona i błyszcząca, dolna jaśniejsza z aparatami szparkowymi. Brak żywicy, trujący alkaloid – toksyna brak jej tylko w osnówce. (Taxus baccata – cis pospolity).

1. Teorie kwiatowe (szyszko kwiatowa i kwiatostanowa)

Kwiat jest organem typowym dla roślin okrytonasiennych. Powszechnie uznaje się, że jest to skrócony i przekształcony pęd, którego poszczególne części związane są mniej lub bardziej bezpośrednio z rozmnażaniem płciowym i w toku ewolucji ulegały w różnym stopniu specjalizacji. Uważa się, iż kwiaty okrytonasiennych powstały z jakiejś grupy prymitywnych nagozalążkowych. Istnieje kilka teorii wyjaśniających drogę powstania kwiatu.

Teoria euancjum (szyszkokwiatowa, antostrobilowa) zakłada, że kwiat jest skróconym pędem z bardzo zredukowanymi międzywęźlami i z przekształconymi liśćmi pełniącymi rozmaite funkcje w rozmnażaniu, powstał z jednoosiowego, końcowego odcinka pędu, niosącego organy rozmnażania w postaci liści zarodnionośnych, powstał ze strobila (szyszki), nagozalążkowych, prawdopodobnie sagowców (Cycadopsida), gniotowych (Gnetopsida) lub benetytów (Bennettitopsida).

Teoria pseudancjum (kwiatostanowa) zakłada, że kwiat powstał z jednopłciowych kwiatostanów poprzez redukcję płonych części wszystkich kwiatów kwiatostanu, kwiaty obupłciowe powstały poprzez pojawienie się zalążków w szczytowej części prymitywnych kwiatostanów męskich, słupek powstał przez otoczenie zalążków przez przysadki lub podsadki kwiatostanowe, owocolistki są homologiczne tworom płonnym tj. przysadkom lub podsadkom.