Biorąc pod uwagę tematykę przedmiotu postanowiłam napisać pracę na temat funkcjonowania modeli doradztwa zawodowego w dwóch krajach Unii Europejskiej a dokładnie Francji oraz Niemczech i zestawić je z systemem jaki funkcjonuje w Polsce. W swojej pracy chciałaby skupić się głównie na doradztwie i poradnictwie zawodowym w szkole.

Doradztwo i poradnictwo we Francji. Pisząc na temat doradztwa i poradnictwa zawodowego we Francji należy na samym początku zaznaczyć, państwo to posiada podwójną sieć Narodowych Centrów Zasobów Orientacji Zawodowej. Pierwsza jest zarządzana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, druga z kolei przez Ministerstwo Zatrudnienia i Solidarności.

1) Sieć podlegająca Ministerstwu Edukacji Narodowej. W skład sieci, które podporządkowane są pod to Ministerstwo wchodzą centra, których podstawowym zadaniem jest udostępnianie obywatelom francuskim oraz cudzoziemcą wiadomości dotyczących ponadnarodowej mobilności w dziedzinie dotyczącej: szkoleń, studiów oraz praktyk zawodowych. Zasób wiedzy obejmujący swoim zasięgiem inne kraje europejskie są dostarczane przez Centra Informacji i Orientacji ( CIO). Takie centra bardzo często nazywane są " pośrednikami Europy". Najczęściej prowadzą swoją działalność w konkretnych regionach. Każde Centrum utrzymuje stały kontakt oraz współprace z odpowiednim partnerem w konkretnej grupie państw członkowskich. ¹Można wyróżnić cztery Narodowe Centra Zasobów Poradnictwa Zawodowego:

1. "Centrum Informacji i Poradnictwa Zawodowego Haguenau ( Specjalizuje sie w krajach: Niemcy, Austria, Luksemburg),

2. Centrum Informacji i Poradnictwa Zawodowego La Madeleine ( Specjalizuje się w krajach: Belgia, Irlandia, wielka Brytania),

3. Centrum Informacji Międzynarodowej w Lyonie ( specjalizuje się w krajach: Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia, Niderlandy, Szwecja),

4. Centrum Informacji i Poradnictwa Zawodowego Marseille 2 ( Specjalizuje się w krajach: Hiszpania, Grecja, Włochy, Portugalia."²

2) Sieć podlegająca Ministerstwu Zatrudnienia i Solidarności. W skład sieci instytucji, które są podporządkowane pod to ministerstwo wchodzą cztery Interinstytucjonalne Centra Bilansu Kompetencji , które znajdują się dokładnie w tych samych miastach co i regionach co Centra Ministerstwa Edukacji Narodowej. Obejmują one swoją specjalizacją te same państwa. Ich podstawowe działania dotyczą przede wszystkim mobilności pracowników , a szczególnie ewaluację ich kompetencji. ³Wyróżniamy następujące Centra:

1. "Interinstytucjonalne Centrum Bilansu Kompetencji (CIBC) w Strasbourgu,

2. Interinstytucjonalne Centrum Bilansu Kompetencji (CIBC) w Lille,

3. Interinstytucjonalne Centrum Bilansu Kompetencji (CIBC) w Lyonie,

4. Interinstytucjonalne Centrum Bilansu Kompetencji (CIBC) w Marsylii".⁴

We Francji istnieje szereg instytucji centralnych stanowiących źródło informacji dla praktyków poradnictwa zawodowego. Należą do nich m.in.:

1. - Krajowe Biuro Informacji o Kształceniu i Zawodach- podlega ono Ministerstwu Edukacji Narodowej . Ważniejsze zadanie jakie wykonuje to publikacje z zakresu poradnictwa zawodowego,

2. - Krajowe Centrum Instytucji Uniwersyteckich i Edukacyjnych - świadczy usługi w imieniu Ministerstwa Edukacji Narodowej. Najważniejsze zadanie to obsługa obcokrajowców, którzy otrzymują stypendium oraz udzielania informacji studentom zagranicznym, którzy chcą studiować we Francji,

3. Centrum Informacji - główne zadanie to udzielanie informacji osobą pracującym oraz kontynuującym naukę,

4. - Krajowa Agencja ds. Zatrudnienia,

5. - Centrum Informacji i Dokumentacji Młodzieży- podlega Ministerstwu Młodzieży i Sportu. Udziela przede wszystkim informacji o możliwościach spędzania wolnego czasu, sporcie, kulturze, nauce i szkoleniach. Udostępnia swoje działania w głównej siedzibie w Paryżu.

6. Biuro Migracji Międzynarodowych - zajmuje się głównie dziedziną polityki związaną z migracją oraz wspieraniem obywateli francuskich pracujących za granicą,

7. Centrum Studiów i Badań nad Kwalifikacjami. ⁵

Dodatkowo na poziomie regionalnym można wyróżnić również szereg instytucji, które wspierają działania z zakresu poradnictwa zawodowego. możemy wyróżnić:

1. "Regionalne Centra Informacji,

2. Lokalne Agencje Zatrudnienia,

3. Regionalne Biura Ministerstwa Zatrudnienia i Solidarności,

4. Centralne Biura Służb Poradnictwa,

5. Lokalne Serwisy Informacji Akademickiej i Poradnictwa. ".⁶

Do najważniejszych instytucji świadczących usługi w zakresie poradnictwa zawodowego we Francji należą:

1. Centra Informacji i Poradnictwa (CIO) - jest ich około pięciuset. Grupa docelowa to : uczniowie szkół średnich (gimnazjum i liceum), ich rodzice, studenci szkół wyższych, dorośli. Zatrudniają około 5000 doradców zawodowych. Zakres działania: dokumentacja, informacje i porady, doradztwo, porady indywidualne, poradnictwo grupowe, współpraca z personelem pedagogicznym.

2. Centrum Informacji i Dokumentacji Młodzieży (CIDJ) – grupa docelowa to głównie ludzie młodzi. Zakres działania to dokumentowanie, szybka informacja na różne tematy, w tym kursy szkoleniowe i zawodowe.

3. Centra Ogólnych Informacji Uniwersyteckich i Poradnictwa Zawodowego (SCUIO) - grupa docelowa to studenci. Zakres działalności to dokumentacja, informacja, doradztwo.

4. Lokalne Misje - prowadzące poradnictwo i pomoc w zawodowej i społecznej integracji młodzieży w wieku 16 – 25 lat, która opuściła system edukacyjny bez kwalifikacji zawodowych.

5. Krajowa Agencja ds. Zatrudnienia (ANPE) - grupa docelowa to dorośli poszukujący pracy oraz poszukujący awansu zawodowego. Zakres działania to pośrednictwo pracy, zbieranie informacji, dokumentowanie,

6. Stowarzyszenie ds. Szkolnictwa Zawodowego Dorosłych ( AFPA)- grupa docelowa to dorośli. Zakres działalności to pośrednictwo w zakresie szkoleń, poradnictwo, zbieranie informacji, dokumentowanie

7. Stowarzyszenie ds. Zatrudnienia Kadr Kierowniczych (APEC) - grupa docelowa to menadżerowie i absolwenci uczelni uniwersyteckich. Zakres działań to informacja, dokumentacja, poradnictwo w zakresie szkolenia dla poszukujących pracy.

8. Stowarzyszenie do spraw Zatrudnienia Kadr Inzynierów i Techników Rolnictwa ( APECITA) - grupa docelowa to menedżerowie i technicy w dziedzinie rolnictwa i ogrodnictwa. Zakres działań to: informacja, dokumentacja, poradnictwo i pośrednictwo pracy.

9. Interinstytucjonalne Centrum Bilansu Kompetencji (CIBC)- grupa docelowa to osoby aktywne zawodowo , poszukujące pracy. Zakres działań to pogłębiony bilans kompetencji, informacje oraz poradnictwo.⁷

Ze względu na fakt, ze system poradnictwa we Francji został podporządkowany edukacji, to właśnie szkoła stała się najważniejszą instytucją na , której spoczywa odpowiedzialność za przygotowanie uczniów do podejmowania decyzji edukacyjno- zawodowych. Do 1993 roku w szkołach za doradztwo zawodowe odpowiedzialny był w głównej mierze doradca informacyjny. Najczęściej rolę tą sprawowała osoba spoza szkoły, która większość swoich działań opierała o różnego rodzaju testach, które miały za zadanie "dopasować" ucznia do danego zawodu. Zatem uczeń traktowany był raczej w sposób przedmiotowy i nie miał zbyt wiele do powiedzenia w procesie planowania swojej przyszłości edukacyjno- zawodowej. Po 1993 roku nastąpiły zmiany i to wychowawca szkolny stał się odpowiedzialny za wiedzę z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego.

Decyzje edukacyjne za uczniów we Francuskim systemie podejmuje Rada w skład, której wchodzą: dyrektor szkoły, wychowawca oraz doradca zawodowy, który jest zapraszany z zewnętrznej instytucji. Należy jednak zaznaczyć, iż nie oznacza to, że uczeń jest pozbawiony pomocy przy planowaniu kariery ścieżki zawodowej. Program nauczania z zakresu poszczególnych przedmiotów uwzględnia treści dotyczące orientacji zawodowej. dodatkowo uczeń, który ma nadal problemy z podjęciem decyzji edukacyjno zawodowej ma możliwość skorzystania z usług doradcy zawodowego przy Kuratorium Oświaty. Może również skorzystać z zajęć prowadzonych na terenie jego szkoły przez Centrum Informacji i doradztwa.⁸

Doradztwo i poradnictwo w Niemczech. Zagadnienia związane z poradnictwem zawodowym oraz pośrednictwem pracy podlegają przede wszystkim pod Federalny Urząd Pracy i wszystkie jego biura. Jego głównym zadaniem jest zarządzanie pracą sieci urzędów pracy. Świadczenia związane z poradnictwem oraz informacją zawodową udzielane są przez doradców zawodowych zatrudnionych w Centrach Informacji Zawodowej. Warto zaznaczyć, że poza uzyskaniem informacji krajowej w takich centrach można również otrzymać informacje dotyczące możliwości kształcenia oraz szkolenia również na terenie innych krajów europejskich.⁹ Federalny Urząd Pracy (BA) jest to jednostka samorządowa publiczna. Jest swojego rodzaju ogniwem, które łączy ze sobą pracodawców, pracowników oraz władze publiczne. Jednostka ta składa się między innymi z urzędu centralnego ,który znajduję się w Norymbergii, landowych urzędów pracy jak również lokalnych biur pracy. Na jego czele stoi zarząd, któremu przewodniczy Dr. rer. pol. h. c. Frank-J. Weise. Według prawa Federalny Urząd Pracy jest zobligowanyy do zagwarantowania wysokiego poziomu zatrudnienia oraz wzrostu na rynku pracy w celu promocji wzrostu ekonomicznego. Urząd ten udziela kompleksowych informacji, które są związane ze społecznymi stosunkami pracy, w postaci masowej ilości publikacji odnoszącymi się do zakresu jego jego usług oraz wyników działalności. Zarządzany przez Federalny Urząd Pracy publiczny serwis poradnictwa zawodowego przekazuje informacje na temat wszystkich pytań dotyczących kształcenia początkowego, wyboru zawodu oraz możliwości wsparcia finansowego. Urząd jest także odpowiedzialny za pośrednictwo w znajdowaniu miejsc praktyk zawodowych wewnątrz systemu dualnego. Usługi prowadzone przez Urząd są bezpłatne dla użytkowników i są finansowane z ustalonych ustawowo składek wnoszonych przez pracodawców i pracowników.¹⁰

Do podstawowych zadań Federalnego Urzędu Pracy należą takie zadania jak :

• "pośrednictwo w zakresie edukacji i zatrudnienia,

• poradnictwo zawodowe dla osób szukających pracy,

• poradnictwo dla pracodawców

• wspieranie kształcenia zawodowego

• wspieranie integracji zawodowej osób niepełnosprawnych,

• działania zorientowane na tworzenie nowych miejsc pracy

• świadczenia pieniężne w postaci np. zasiłku dla bezrobotnych"¹¹

Ponadto Federalny Urząd Pracy jest również odpowiedzialny za:

• "rozwój kształcenia zawodowego,

• rozwój usług związanych z rehabilitacją zawodową,

• usługi związane z utrzymaniem i tworzeniem miejsc pracy,

• wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych oraz dla bezrobotnych z bankrutujących firm,

• - wypłacanie świadczeń na dzieci."¹²

Od 1 stycznia 1995 r. pojawiła się w Niemczech możliwość świadczenia prywatnych usług w zakresie poradnictwa zawodowego oraz pośrednictwa pracy. Federalny Urząd Pracy dysponuje prawem autoryzacji innych instytucji, między innymi agencji pośrednictwa, w dziedzinie poradnictwa indywidualnego oraz. agencji artystycznych.¹³

W Niemczech zakładane są również specjalne Centra Informacji Zawodowej (BIZ). Oprzyrządowanie i struktura Centrów zorientowane są w głównej mierze na samoobsługę klienta. Wszyscy zainteresowani mogą uzyskać pełną informację na temat różnego typu zawodów bez pomocy doradcy – poprzez przeglądanie folderów informacyjnych zawierających informacje o zawodach, książek, kaset wideo, filmów o zawodach, slajdów czy też różnego rodzaju programów komputerowych związanych z wyborem zawodu. Dodatkowo w Centrach można uzyskać informacje o alternatywach kształcenia i udziału w szkoleniach w krajach Europy, informacje na temat wolnych miejscach pracy i miejscach szkoleń są do dyspozycji zainteresowanych poprzez komputerowe bazy danych.¹⁴

W każdym kraju Unii Europejskiej funkcjonują tak zwane Narodowe Centra Zasobów Poradnictwa Zawodowego, których zadaniem jest głównie gromadzenie i wymiana informacji, które są związane z ponadnarodową mobilnością w dziedzinie kształcenia, szkolenia oraz praktyk zawodowych pomiędzy państwami należącymi do Unii Europejskiej. Również w Niemczech istnieje takie Narodowe Centrum Zasobów Poradnictwa Zawodowego. Interesujący jest fakt, że sytuacja w Niemczech jest dość specyficzna, ponieważ w wyznaczonych urzędach powołano do życia tak zwane " bliźniacze centra", które zajmują się przede wszystkim wymianą informacji z jednym lub kilkoma państwami. Jako przykład można podać współpracę Polski z centrum we Frankfurcie nad Menem.¹⁵

Nakazany przepisami prawnymi system edukacyjny w Niemczech zakłada obecność pewnych różnic w poszczególnych landach. Warunki formalne są we wszystkich landach takie same jednak należy wsiąść pod uwagę, fakt, że większość form prymarnej edukacji zawodowej realizowana jest w Niemczech w ramach systemu dualnego. Najistotniejszą cechą tego systemu jest powiązanie szkolenia zawodowego w przedsiębiorstwie (praktyka) i szkolenia w szkole zawodowej (teoria). Część przedmiotów szkolny prowadzona jest również w tak zwanym systemie "part time", czyli jeden lub dwa dni tygodniowo w szkole zawodowej lub w blokach trwających kilka tygodni. Dla każdego zawodu zostały zaprojektowane specjalne regulacje dotyczące kształcenia. Aby znaleźć miejsce, w którym można odbyć szkolenie zawodowe powinno się, zgłosić do Centrum Informacji Zawodowej , które znajduje się przy urzędzie pracy, lub też złożyć aplikacje bezpośrednio w przedsiębiorstwie, które proponuje dane szkolenie zawodowe. Czas trwania szkolenia wynosi od dwóch do trzech i pół roku w zależności od zawodu. Poza szkoleniem zawodowym w ramach systemu dualnego istnieje także ewentualność kształcenia się w ramach dziennego systemu szkolenia zawodowego w szkołach.¹⁶

W Niemczech stanowisko doradcy zawodowego w szkole obejmuje zazwyczaj nauczyciel, który zostaje zatrudniony w dodatkowy wymiarze godzin. Tym samym zostaje on zobowiązany do zajmowania się pracą z uczniami z zakresu orientacji oraz informacji zawodowej. Szkolny doradca zawodowy jest odpowiedzialny przede wszystkim za wyposażenie uczniów w wiedzę z zakresu świata pracy, dlatego też współpracuje on z Federalnym Urzędem Pracy, który z kolei jest odpowiedzialny za dostarczenie poszczególnym szkołom informacji właśnie na temat rynku pracy oraz wymagań pracodawców. W niemieckich szkołach okres orientacji zawodowej rozpoczyna się stosunkowo wcześniej bo już około 10- 11 roku życia i jest wdrażany w życie bardzo szybko i intensywnie w szczególności dla uczniów w wieku 13,15 lat.

Są to planowo przygotowane treści, które są wplatane w programy nauczania konkretnych przedmiotów a czasami są to odrębne przedmioty. Do przeprowadzania oraz tworzenia programów z zakresu orientacji zawodowej bardzo często są zapraszani doradcy zawodowi pracujący w urzędach pracy, którzy chętnie włączają się do pracy z zakresu orientacji i informacji zawodowej na terenie szkół.¹⁷

Doradztwo i poradnictwo w Polce. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym rozwoju poradnictwa zawodowego w Polsce jest ustawa zasadnicza czyli Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku Art. 65 ust. 5 w części pt „ Wolność i prawa osobiste”. Dokument ten nakłada obowiązek na organy władzy państwowej do organizowania polityki, która będzie miała na celu pełne, wydajne zatrudnienie poprzez zastosowanie w praktyce programów zmniejszania bezrobocia, w tym „ organizowanie i wspieranie poradnictwa zawodowego”. Praktycznie wszystkie oddziaływania z zakresu publicznego poradnictwa i doradztwa zawodowego w Polsce podlegają dwóm resortom:

1) Resort edukacji- Ministerstwo Edukacji Narodowej odpowiedzialne jest za poradnictwo i orientację zawodową dla dzieci i młodzieży uczącej się. Główne instytucje w ramach resortu świadczące usługi w tym zakresie to Poradnie Psychologiczno –Pedagogiczne oraz szkoły na wszystkich poziomach kształcenia.

2) Resort pracy - Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki odpowiada za doradztwo i poradnictwo zawodowe dla dorosłych i młodzieży pracującej. Główne instytucje w ramach resortu świadczące usługi doradcze to: Powiatowe urzędy pracy, Centra Informacji i planowania Kariery zawodowej, które funkcjonują w strukturze wojewódzkich urzędów pracy oraz Ochotnicze Hufce pracy¹⁸.

Każdy z tych resortów posiada autonomiczne przepisy prawne normujące i określające działania w zakresie orientacji, poradnictwa i informacji zawodowej. Podstawowe regulacje prawne, dotyczą między innymi: obowiązku zagwarantowania przygotowania uczniów do wyboru kierunku kształcenia, rozplanowania systemu poradnictwa zawodowego, organizacji wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego oraz zadań doradcy zawodowego.

Poradnictwo zawodowe resortu edukacji od wielu lat opiera się na dość ogólnym zapisie w Ustawie o Systemie Oświaty. Artykuł 1 Ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku, który zobowiązuje szkoły do realizacji zadań dotyczących orientacji i poradnictwa zawodowego i brzmi następująco: „System oświaty zapewnia w szczególności: przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia”¹⁹. Najważniejszym zadaniem systemu oświaty w aspekcie poradnictwa oraz doradztwa zawodowego jest udzielanie uczniom fachowej pomocy, która pozwoli im dokonać odpowiedniego i świadomego wyboru kierunku dalszego kształcenia lub zawodu. Bardziej szczegółowo zadania pracowników szkół i placówek resortu edukacji w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego określają odpowiednie Rozporządzenia²⁰ .

W latach 2001-2003 ukazały się trzy rozporządzenia:

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. Nr 61, poz. 624) – które mówi o tym, że „statut szkoły określa organizacje wewnątrzszkolnego systemu doradztwa oraz zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia a także organizację współdziałania z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, oraz innymi instytucjami świadczącymi poradnictwo i specjalistyczną pomoc uczniom i rodzicom”. Zgodnie z powyższym między innymi szkoły gimnazjalne maja obowiązek zaprojektować wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego oraz zajęć związanych z wyborem dalszego kierunku kształcenia²¹.

• Rozporządzenie MENiS z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz. U. z 2002r. nr 155, poz. 1288) – Rozporządzenie to określa przede wszystkim kwalifikację jakie musi posiadać szkolny doradca zawodowy²² .

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. Nr 11, poz.114). Rozporządzenie to przede wszystkim obejmuje fragment odnoszący się do udzielania pomocy uczniom w dokonywaniu wyboru kierunku dalszego kształcenia, zawodu oraz organizowania kariery zawodowej a także wszelkich informacji w tym zakresie. W tym dokumencie, po raz pierwszy zamieszczono zapis zwracający uwagę na to, że obok pedagoga i psychologa w szkole obszarem związanym z doradztwem zawodowym może zajmować się także szkolny doradca zawodu. Funkcja doradcy, jednoznacznie z zamysłem koncepcji, polegać ma na wspieraniu działalności szkoły w zakresie rozwoju zawodowego uczniów. Odbywać się to będzie poprzez stwarzanie uczniom sposobności zaznajomienia się z wymaganiami zawodowymi i warunkami pracy, organizowanie indywidualnego i grupowego poradnictwa zawodowego, ,prowadzenie treningów umiejętności podejmowania decyzji oraz pomoc w konstruowaniu wizji swojej przyszłości edukacyjno-zawodowej. Rozporządzenie przedstawia również zadania pedagoga szkolnego oraz szkolnego doradcy zawodowego. Przepisy prawne konkretyzują, że pedagog szkolny czy też szkolny doradca zawodowy to osoby, których istotą jest przede wszystkim opracowanie i koordynacja zadań szkoły dotyczących przygotowania młodzieży do wstąpienia na rynek pracy, wszakże realizacja tych zadań to rola wewnątrzszkolnego systemu doradztwa. Rozporządzenie nie zawiera informacji, czy pedagog szkolny ma dysponować formalnym przygotowaniem do podejmowania działań z obszaru poradnictwa zawodowego. Nie określa dokładnie także, kto zajmuje się tym obszarem w szkołach, w których nie ma pedagoga szkolnego²³.

Wejście Polski do Unii Europejskiej pociągnęło za sobą całkowicie nowe zadania w wielu dyscyplinach życia społecznego. Obszar ten odnosi się również do poradnictwa edukacyjno -zawodowego, pojmowanego jako proces interpersonalny, którego zamysłem jest asystować jednostce w toku planowania i rozwijania kariery²⁴. Zostały wydane następujące dokumenty dotyczące poradnictwa zawodowego:

• Memorandum O Kształceniu Ustawicznym z roku 2000 – Jest niezmiernie istotnym dla Państw Zjednoczonej Europy aktem prawnym, który prezentuje kształcenie się i dokształcanie jako wyłączną drogę do ulepszenia skuteczności gospodarki, integracji społecznej oraz zapobiegania i przeciwdziałania marginalizacji, łatwiejszego pozyskiwania pracy. Kluczowe założenie Nr 5 Memorandum, odnosi się do informacji i poradnictwa edukacyjnego oraz zawodowego, mówi o niezbędności umożliwienia dostępu do informacji i usług doradczych, co więcej o aktywnym wychodzeniu do potencjalnych klientów z informacją zawodową i o uświadamianiu im powagi sukcesywnych decyzji edukacyjnych i zawodowych²⁵.

• Bardzo ważnym potwierdzeniem ogromnej roli poradnictwa zawodowego dla rozwoju społeczeństw współczesnej Europy jest fakt uchwalenia przez Radę Unii Europejskiej w dniu 28 maja 2004 r. Rezolucji dotyczącej Całożyciowego poradnictwa zawodowego w Europie. Poradnictwo zawodowe uznawane jest w niej jako bardzo istotny instrument wspierający rozwój zawodowy jednostki poprzez kształcenie się przez całe życie. Zdobywanie nowych kompetencji oraz uniwersalność w dostosowywaniu się do zmian oraz mobilność zawodowa to dziś warunki odpowiedniego i skutecznego funkcjonowania na rynku pracy. Tekst rezolucji bardzo wyraźnie podkreśla ogromną wagę i znaczenie usług nowoczesnego poradnictwa kariery dla rozwoju zawodowego jednostki jak również całych społeczeństw. Mówi ona między innymi o tym, że : „Zapewnienie usług poradnictwa zawodowego w systemie edukacji i kształcenia zawodowego, a w szczególności w szkołach (lub podczas innej nauki na poziomie szkolnym), odgrywa zasadniczą rolę w zagwarantowaniu, że podjęte przez młodzież decyzje dotyczące edukacji i planowania kariery zawodowej nie będą przypadkowe. Usługi poradnictwa zawodowego zapewniają im właściwe wsparcie umiejętności efektywnego samodzielnego zarządzania ścieżkami swojej edukacji i kariery. Dla instytucji edukacyjnych i szkoleniowych poradnictwo zawodowe stanowi także kluczowy instrument poprawiający jakość i proces nauczania.” Rezolucja potwierdza jako priorytetowe „…swoje zaangażowanie na rzecz rozwoju wysokiej jakości usług poradnictwa zawodowego dla wszystkich mieszkańców Europy, dostępnych na wszystkich etapach ich życia i umożliwiających im samodzielne zarządzanie swoimi ścieżkami edukacji i kariery zawodowej oraz wspomagających procesy przejścia pomiędzy poszczególnymi etapami rozwoju zawodowego”²⁶.

Poradnie Psychologiczno- Pedagogiczne odpowiedzialne są przede wszystkim za udzielanie pomocy zarówno uczniom jak również ich rodzicom. Do najważniejszych zadań realizowanych przez poradnie należą:

• "gromadzenie i udostępnianie informacji edukacyjnej i zawodowej,

• diagnostyka w zakresie sprawności intelektualnej, uzdolnień, preferencji zawodowych,

• wydawanie opinii do szkół ponadgimnazjalnych dla kandydatów z problemami zdrowotnymi,

• wydawanie orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych, działania adresowane do grup uczniów w różnych poziomach kształcenia, w tym prelekcje, zajęcia warsztatowe,

• działania adresowane do rodziców w tym porady, konsultacje.²⁷

Korzystanie z usług Poradni Psychologiczno- Pedagogicznych jest całkowicie dobrowolne oraz bezpłatne.

Powiatowe Urzędy Pracy również w Polskim systemie zajmują się zagadnieniami związanymi z procesem doradztwa zawodowego. Do podstawowych zadań Powiatowego Urzędu Pracy w tym zakresie należy:

• "udzielanie informacji o zawodach, rynku pracy oraz możliwościach szkolenia i kształcenia,

• inicjowanie, organizowanie i prowadzenie grupowych porad zawodowych,

• udzielanie porad z wykorzystaniem standaryzowanych metod ułatwiających wybór zawodu itp.,

• pomoc pracodawcą w doborze kandydatów do pracy,

• udzielanie pomocy osobom zwalnianych w ramach zwolnień monitorowanych"²⁸.

Kolejna instytucja to Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej, które najczęściej funkcjonują przy Wojewódzkich Urzędach Pracy. Świadczą one następujące usługi: "wspomagają powiatowe urzędy pracy, prowadzą zajęcia aktywizujące, udzielają informacji na temat usług i zakresu pomocy świadczonych przez urzędy pracy, świadczą poradnictwo oraz informację zawodową na rzecz pracodawców"²⁹.

Z kolei usługi świadczone w Ochotniczych Hufcach Pracy to :

• "udzielanie porad grupowych i indywidualnych,

• udzielanie informacji zawodowych,

• organizowanie warsztatów,

• udzielanie porad indywidualnych"³⁰

Grupa docelowa OHP to przede wszystkim młodzież w wieku 15-25 lat, absolwenci szkół ponagimnazjalnych oraz uczelni wyższych oraz młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym.

Skupiając się na poradnictwie na szczeblu edukacji szkolnej należy zwrócić uwagę na fakt, że proces doradztwa zawodowego w szkole należy wdrożyć jak najszybciej , bardzo dobrze sprawdza się tutaj powiedzenie „ im szybciej tym lepiej”. W Polskim systemie edukacji doradztwo zawodowe zaczyna interweniować w rozwój gdy dziecko osiągnie wiek siedmiu lat. Pierwsze dwa etapy odbywają się w powszechnych szkołach ogólnokształcących, i dotyczą młodzieży w wieku od siedmiu do szesnastu lat. Warto zwrócić uwagę na to, że w licznych koncepcjach rozwoju zawodowego zwraca się uwagę na proces dojrzewania człowieka do podjęcia wyboru zawodu. Głównym zadaniem tych szkół nie jest przygotowanie uczniów do realizacji drogi zawodowej, lecz zaopatrzenie ich w ogólną wiedzę z zakresu doradztwa zawodowego, która w przyszłości pozwoli im na wybranie odpowiedniej ścieżki rozwoju zawodowego. Bardzo istotne jest zdobywanie przez dzieci i młodzież informacji na temat pracy zawodowej oraz specyfiki samych zawodów, wiedzy z zakresu rynku pracy oraz jego wymagań. Warto zwrócić również uwagę na to iż bardzo ważną rolę pełni identyfikacja własnych kompetencji oraz dokonywanie przez uczniów swojej racjonalnej samooceny . Definicja zamieszczona w Nowym słowniku pedagogiki pracy określa postać doradcy zawodowego jako : „ osobę zajmującą się poradnictwem zawodowym. Świadczącą usługi w stosunku do klientów między innymi biur pracy a zatrudnionych w centrach Informacji zawodowej, poradniach psychologiczno- pedagogicznych, a także szkołach różnego typu. Zakres jej wiedzy tworzą informację o poszczególnych zawodach, teczkach zawodowych, charakterystykach kwalifikacyjnych. Doradca powinien znać status zawodowy pracowników w poszczególnych zawodach, możliwości awansu, przeciętne wysokości zarobków, a także aktualną sytuację zawodów na rynku pracy” . Jednak należy podkreślić , że szkolny doradca zawodowy to przede wszystkim osoba, która może udzielić profesjonalnej pomocy oraz jest w szkole koordynatorem wszelakich działań związanych z doradztwem zawodowym. W tym obszarze jego praca dotyczy głównie ukazywania wartości wiedzy o pracy i zawodach oraz tworzeniem warunków do uwzględnienia tej tematyki w trakcie realizacji zajęć dydaktycznych z konkretnych przedmiotów nauczania. Do celów realizowanych przez doradcę na tym obszarze należy także wspomaganie metodyczne nauczycieli w zakresie wcielania w życie treści z zakresu pracy oraz drogi zawodowej jak również przy prowadzeniu przez nich pracy będącej skutkiem pełnienia roli wychowawcy klasy. Doradca zawodowy w szkole ma na celu przede wszystkim dostarczać pomocy uczniom w nabywaniu kompetencji do kreatywnego kierowania własnym rozwojem, eksponować i podkreślać możliwości tkwiących w uczniu, ukierunkowywanie go, pomoc w rozstrzyganiu dylematów związanych z wyborem dalszej drogi edukacyjnej.

Cele działania szkolnego doradcy zawodowego polegają w szczególności na:

• „Przygotowaniu młodzieży do trafnego wyboru zawodu i drogi dalszego kształcenia oraz opracowania indywidualnego planu kariery edukacyjnej i zawodowej.

• Przygotowaniu ucznia do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, takich jak:

- bezrobocie,

- problemy zdrowotne,

- adaptacja do nowych warunków pracy i mobilności zawodowej.

• Przygotowaniu ucznia do roli pracownika.

• Przygotowaniu rodziców do efektywnego wspierania dzieci w podejmowaniu przez nie decyzji edukacyjnych i zawodowych.

• Pomocy nauczycielom w realizacji tematów związanych z wyborem zawodu w ramach lekcji przedmiotowych.

• - Wspieranie działań szkoły mających na celu optymalny rozwój edukacyjny i zawodowy ucznia”³¹.

Zadania szkolnego doradcy zawodowego można przedstawić na podstawie realizacji celów, dla których został on powołany. Wyróżniamy następujące zadania:

1) Zadania związane z udzielaniem informacji. Dzięki realizacji tych zadań przede wszystkim uczniowie ale również nauczyciele, kadra pedagogiczna i rodzice uzyskają sposobność zdobycia wiedzy z zakresu tematyki związanej z rynkiem pracy, przemianami w strukturze społecznego podziału pracy, preferencjami pracodawców, pozyskiwania kwalifikacji zawodowych jak również wiedzę na temat dróg kształcenia do pracy oraz konkretnych zawodów. Należy podkreślić fakt, iż wiedza z tego zakresu zarówno na szczeblu lokalnym, krajowym, europejskim oraz światowym podlega ciągłym zmianą, dlatego też pojawia się konieczność jej ciągłej aktualizacji. Poza tym doradca zawodowy po przez swoją działalność przyczynić się może również do wyposażenia kierownictwa szkoły, nauczycieli, rodziców i uczniów w bieżącą wiedzę dotyczącą wykorzystywania indywidualnych dyspozycji dla planowania własnej przyszłości zawodowej przez uczniów jak również o instytucjach oraz firmach, od których realne jest uzyskanie pomocy i wsparcia w tym zakresie. Następnym bardzo ważnym obszarem informacji jest wiedza na temat formalnych i prawnych warunków podejmowania pracy oraz o użyteczności pozyskanych certyfikatów i dokumentów weryfikujących kwalifikacje oraz doświadczenie zawodowe.

2) Zadania związane z udzielaniem porad. Jest to jedno z fundamentalnych zadań. Szkolny doradca zawodowy ma za zadanie świadczyć porady związane z wyborem dalszej ścieżki edukacyjnej ucznia. Odnoszą się one zarazem do możliwości wyboru optymalnego kierunku kształcenia, oczekiwań i możliwości edukacyjnych , rodzaju szkoły, jak również odleglejszych perspektyw edukacyjnych oraz zawodowych. Porada może również dotyczyć planów edukacyjnych i zawodowych, często wyznaczanych w sposób intuicyjny lub też w wyniku aspiracji rodziców dzieci. Porada ma w tym przypadku być natchnieniem obligującym do osobistych przemyśleń i ewentualnej korekty. Jedną z ważniejszych grup porad stanowią między innymi porady dotyczące uczniów, którzy mają problemy w nauce jak również uczniom zaniedbanym wychowawczo, czyli tym, których rodzice nie przejawiają zbyt dużego zainteresowania wyborem przez nich drogi dalszego kształcenia. W takim przypadku porady udzielane są uczniom i w miarę możliwości również rodzicom. Kolejną charakterystyczną grupę potrzebującą pomocy doradczej przejawiają uczniowie niepełnosprawni oraz przejawiający deficyty rozwojowe. W tym przypadku również porada może wspomóc ich rodziców, którzy zazwyczaj są bardzo mocno zaabsorbowani w opiekę nad nimi, jednak często są bezsilni w kwestiach dotyczących spraw związanych z pracą zawodową.

3) Zadania aktywizujące. Należą do nich zadania, które mają na celu umożliwić uczniom zdobywanie kompetencji do wykonywania przyszłej pracy zawodowej, dotyczą one konkretnego ucznia. Doradca powinien wprowadzać młodzież do indywidualnej aktywności w dziedzinie identyfikowania własnych zdolności, zainteresowania pracą zawodową oraz szeroko pojętym rynkiem pracy, kształtowania zainteresowań oraz projektowania własnej przyszłości. Aktywizacja uczniów może przebiegać po przez pracę indywidualną z konkretnym uczniem bądź też pracę w większej grupie czyli doradztwo indywidualne lub też grupowe.

4) Zadania organizacyjne. Doradca zawodowy w szkole odpowiedzialny jest za wiele zadań dotyczących przede wszystkim z upowszechniania i promowania w środowisku szkolnym problematyki pracy zawodowej, kariery oraz rozwoju zawodowego uczniów. W tym zakresie ma wiele możliwości. Do jego zadań należy również kompletowanie materiałów informacyjnych, poglądowych, literatury zawodoznawczej oraz poradoznawczej, dokumentów prawnych normujących sytuację zawodową pracowników na wszystkich nośnikach informacyjnych. Kolejnym zadaniem jest szeroko pojęta współpraca z coraz liczniejszymi instytucjami środowiska pozaszkolnego zajmującymi się problematyką związaną z pracą zawodową i przygotowaniem do jej wykonywania w obszarze preorientacji, orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego³². Współpraca z instytucjami , które wspierają wewnątrzszkolny system doradztwa do, których należą między innymi: kuratoria oświaty, centra informacji i planowania kariery zawodowej, poradnie psychologiczno – pedagogiczne, powiatowe urzędy pracy, wojewódzkie komendy OHP, zakłady doskonalenia zawodowego, izby rzemieślnicze i małej przedsiębiorczości, organizacje zrzeszające pracodawców. Ścisła współpraca z tymi instytucjami niewątpliwie przyczyni się do realizacji działań, które wykraczają poza działania szkoły i może dostarczyć wielu korzyści do których zaliczyć można między innymi: łatwiejszy start dla absolwentów szkół, znaczne zwiększenie ich szans na rynku pracy czy tez zmiana nastawienia pracodawców³³. Również współpraca z Radą Pedagogiczną w zakresie konstruowania i zapewnienia ciągłości działań wewnątrzszkolnego systemu doradztwa, adekwatnie ze statutem szkoły oraz realizacji zadań z zakresu przygotowania uczniów do wyboru drogi zawodowej, zawartych w programie wychowawczym szkoły³⁴.

Powyższy podział zadań szkolnego doradcy zawodowego nie wyczerpuje jego obowiązków. W różnych szkołach zakres ten może być różny, jednak w każdym przypadku podejmowanie zadań szkolnego doradcy zawodowego powinno służyć realizacji następujących funkcji:

• diagnostycznej, która zapewnia odpowiednie zdiagnozowanie dyspozycji ucznia oraz możliwości jego lokowania w strukturze zawodowej,

• wychowawczej, która opiera się na tworzeniu odpowiedniego stosunku ucznia do pracy. Jej realizacja wiąże się z podnoszeniem poziomu kultury pracy ucznia,

• terapeutycznej, której meritum łączy się z poprawą dobrostanu ucznia w kontekście wyboru odpowiedniej dla siebie drogi edukacyjnej oraz zawodowej,

• poznawczej, która związana jest z wyposażeniem ucznia w wiedzę o pracy ludzkiej, o społecznym podziale pracy oraz o drogach prowadzących do zdobycia pracy, o poznawaniu siebie, swoich predyspozycji osobowych oraz własnych możliwości i preferencji zawodowych

• kształcącej, która daje możliwość na bieżące rozpoznawanie cech rynku pracy i pojawiających się na nim podmiotów, w tym siebie samego,

stymulującej, która jest rezultatem inspiracji do poszukiwania najbardziej adekwatnej dla siebie docelowej relacji jednostka- praca zawodowa i aktywności w zmierzaniu do jej osiągania, między innymi poprzez doskonalenie siebie samego i rozszerzanie zakresu własnych kompetencji zawodowych³⁵.

W niniejszej pracy został przedstawiony system poradnictwa zawodowego w trzech krajach a dokładnie : we Francji, w Niemczech oraz w Polsce. Reasumując, ostatecznie trudno jest dokonać porównania tych systemów, ponieważ istnieje pomiędzy nimi sporo różnic i w każdym z nich nacisk kładziony jest na inny obszar. Moim zdaniem można jednak zauważyć podobieństwa w systemie Polskim oraz Francuskim. Zarówno we Francji jak i w Polsce zagadnienia związane z doradztwem zawodowym podlegają pod dwa różne resorty , które z kolei zarządzają odpowiednimi dla nich instytucjami. We Francji proces doradztwa został mocno podporządkowany szkole tak samo jest w Polsce. Należy jednak pamiętać, że każdy kraj prowadzi swoją politykę i tak naprawdę systemy doradztwa zawodowego w każdym z nich będą inne.

Bibliografia:

1. Jedynak M, Żerel E., Doradztwo zawodowe w epoce ponowoczesnej. Szanse i zadania. Materiały II Konferencji naukowej odbytej 16 maja 2007 roku w Lublinie, Lublin 2007.

2. Kreft W., Pakulniewicz- Błońska S. (red), Podręcznik szkolnego doradcy zawodowego, Wyd. Fundacja Realizacji Programów Społecznych, Warszawa 2005.

3. Łukaszewicz A., Sołtysińka G. (red), Szkolny doradca zawodu, Wyd. KOWEZIU, Warszawa 2003.

4. Siarkiewicz E. , Wojtasik B. (red), Być doradcą. Doświadczenia i refleksje, Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2008.

5. Studzińska E., Europejskie drogowskazy. Wybrane elementy doradztwa zawodowego w krajach Unii Europejskiej i w Polsce, Publikacja sfinansowana ze środków Rządowego Programu "Pierwsza Praca" w ramach realizacji projektu Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej Ochotniczych Hufców Pracy.

6. Wołk Z., Poradnictwo zawodowe w edukacji młodzieży, Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2006.

7. Zeszyt Informacyjno- Metodyczny Doradcy Zawodowego nr 46, System poradnictwa zawodowego w Polsce, Wyd. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010.

8. Zeszyt Informacyjno- Metodyczny Doradcy Zawodowego nr 18, System szkolenia, kształcenia i poradnictwa zawodowego w krajach Europy- Francja Wyd. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 2001.

9. Zeszyt Informacyjno- Metodyczny Doradcy Zawodowego nr 21, System szkolenia, kształcenia i poradnictwa zawodowego w krajach Europy-Niemcy, , Wyd. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 2002.

Czasopisma:

1. Paszkowska – Rogacz A., Doradztwo zawodowe w krajach Unii Europejskiej Problemy Poradnictwa”, 1996, nr. 1 (4).

Akty prawne

1. Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku.

2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół.

3. Rozporządzenie MENiS z 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli.

4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

5. Memorandum O Kształceniu Ustawicznym z 2000 roku.

6. Rezolucja Rady Unii Europejskiej.

Źródła internetowe:

1. Barwińska Małajowicz A., Polski i niemiecki rynek pracy a instytucje wyrównujące dysproporcje rynkowe, http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt14/33.pdf, logowanie w dniu 16.06.2013.

1. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19910950425, logowanie w dniu 016.06.2013.

2. http://edu.info.pl/file/4149, logowanie w dniu 16.05.2013.

3. http://www.cwro.edu.pl/page/89/akty_prawne.html , logowanie w dniu 16.06.2013.

4. http://sdsiz.pl/index.php/wane-dokumenty-mainmenu-46/123-memorandum, logowanie w dniu16.06.2013.

5. http://www.sdsiz.pl/index.php/wane-dokumenty-mainmenu-46, logowanie w dniu 05.06.2013.

6. www.prawo.vulcan.edu.pl/adds/projekty/100818_statuty_szkol.pdf, logowanie w dniu 16.06.2013.

---

1. Por. Zeszyty informacyjno-metodyczny doradcy zawodowego – zeszyt 18 System szkolenia, kształcenia i poradnictwa zawodowego w krajach Europy – Francja , Warszawa 2001, s.11.↩

2. Tamże, s.11.↩

3. Por. Tamże, s. 12.↩

4. Tamże, s.12.↩

5. Por. Tamże, s. 12-13.↩

6. Tamże, s. 13.↩

7. Por. Tamże, s. 36-37.↩

8. Por. E. Studzińska., Europejskie drogowskazy. Wybrane elementy doradztwa zawodowego w krajach Unii Europejskiej i w Polsce, Publikacja sfinansowana ze środków Rządowego Programu "Pierwsza Praca" w ramach realizacji projektu Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej Ochotniczych Hufców Pracy, s. 28-29.↩

9. Por. A Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe w krajach Unii Europejskiej Problemy Poradnictwa”, 1996, nr. 1 (4).↩

10. Por. Zeszyty informacyjno-metodyczny doradcy zawodowego – zeszyt 21 System szkolenia, kształcenia i poradnictwa zawodowego w krajach Europy – Niemcy, Warszawa 2002, s.23.↩

11. A. Barwińska Małajowicz, Polski i niemiecki rynek pracy a instytucje wyrównujące dysproporcje rynkowe, http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt14/33.pdf, logowanie w dniu 16.06.2013.↩

12. Zeszyty informacyjno-metodyczny doradcy zawodowego – zeszyt 21..., wyd, cyt, „s.23-24.↩

13. Por. Tamże, s.23.↩

14. Por. Tamże, s. 24.↩

15. Por. Tamże, s.23-24.↩

16. Por. Tamże, s. 14.↩

17. E. Studzińska., Europejskie drogowskazy..., wyd. cyt, s.31.↩

18. Por. M. Jedynak, E. Żerel, Doradztwo zawodowe w epoce ponowoczesnej. Szanse i zadania. Materiały II Konferencji naukowej odbytej 16 maja 2007 roku w Lublinie, Lublin 2007, s. 11-12.↩

19. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19910950425, logowanie w dniu 16.06.2013.↩

20. Por., Zeszyt Informacyjno- Metodyczny Doradcy Zawodowego nr 46 System poradnictwa zawodowego w Polsce, Warszawa 2010, s. 11.↩

21. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, www.prawo.vulcan.edu.pl/adds/projekty/100818_statuty_szkol.pdf, logowanie w dniu 16.06.2013.↩

22. Rozporządzenie MENiS z 10 wrzesnia 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli ( Dz. U. z 2002 r. nr155, poz. 1288), http://edu.info.pl/file/4149, logowanie w dniu 16.06.2013.↩

23. Por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, http://www.cwro.edu.pl/page/89/akty_prawne.html , logowanie w dniu 16.06.2013.↩

24. Por. Być doradcą. Doświadczenia i refleksje, (red) E. Siarkiewicz, B. Wojtasik, Wrocław 2008, s. 12.↩

25. Por. Memorandum O Kształceniu Ustawicznym z 2000 roku, http://sdsiz.pl/index.php/wane-dokumenty-mainmenu-46/123-memorandum, logowanie w dniu 16.06.2013.↩

26. Rezolucja Rady Unii Europejskiej , http://www.sdsiz.pl/index.php/wane-dokumenty-mainmenu-46, logowanie w dniu 16.06.2013.↩

27. Zeszyt Informacyjno- Metodyczny Doradcy Zawodowego nr 46 ..., wyd. cyt. , s. 16.↩

28. Tamże, s.22.↩

29. Tamże, s.23.↩

30. Tamże, s.24.↩

31. Szkolny doradca zawodu, (red) A. Łukaszewicz, G. Sołtysińska, Warszawa 2003, s. 7.↩

32. Por .Z. Wołk, Poradnictwo zawodowe w edukacji młodzieży, Zielona Góra 2006,s. 176-178.↩

33. Por. Podręcznik szkolnego doradcy zawodowego, (red.) W. Kreft, S. Pakulniewicz- Błońska, Warszawa 2005, s. 87.↩

34. Por .Z. Wołk, , Poradnictwo zawodowe w…, wyd. cyt, s. 176-178.↩

35. Por. Tamże, s. 178.↩