47. Elementy naturalizmu w twórczości Orzeszkowej (Cham, Niziny, Dziurdziowie)
Początek działalności naturalistów w Polsce datuje się na rok około 1880, byli pisarzami którzy wychowywali się w atmosferze pozytywistycznej wyznawali zasady scjentyzmu i monizmu przyrodniczego, byli nieufni wobec haseł organicznych ( dokładny opis tego kierunku znajdziecie w zagadnieniu 6) . Scharakteryzuje ich poglądy na temat literatury. W jednostce naturaliści dostrzegali egoizm, sądzili że kształtuje ją przede wszystkim środowisko, sama zaś była jedynie wytworem oddziaływań czynników zewnętrznych. Krytykowali oni przede wszystkim klasy posiadające stąd, w utworach częsta jest tematyka zdrady miłosnej, handlu małżeństwem, konfliktu ojców i dzieci, prostytucji, upośledzenia kobiety. W klasie chłopskiej naturaliści widzieli równocześnie klasę wykorzystywaną nadmiarem pracy, oraz prymitywną ograniczoną do najprostszych odruchów. Powieść naturalistów spokrewniona więc była ze studium naukowym, rozszerzała jednak społecznej literatury- wprowadzono świat wielkomiejski m.in. życie proletariatu przemysłowego, marginesu społecznego. Odeszli od opisu losu jednostki na rzecz pewnej zbiorowości, środowiska. Akcja powieści była uboga, powolna ponieważ krępowały ją rygory prawdopodobieństwa , przez to powieść stawała się „łańcuchem zbliżeń”- statycznych opisów i dialogów których funkcja polegała na charakterystyce. Rzeczywistość jawi się raczej panoramicznie niż rozwojowo. Rozwijały się w tym czasie takie gatunki jak małe i średnie powieści, imitujące pamiętniki, dzienniki, listy, oraz nowele typu maupessantowskiego- o zwartej konstrukcji, skąpych szczegółach, skupionej na jednym wątku, szczególnie dbano o efekt końcowy. Dbano o indywidualizację języka , często naturalistyczna poetyka miesza się z wątkami sentymentalnymi, sensacyjnymi, modernistycznymi.
Jednym z twórców jest Antoni Sygietyński fascynował go Flaubert, stworzył on pierwszą polską powieść naturalistyczną : „Na skałach Calvados”, wydana w 1884 roku. Historia została skonstruowana z analityczna precyzją, obiektywnym dystansem narratora. Świeżość stylu nadała malowniczości brutalnym rybakom normandzkim którymi rządzą i instynkty, powieś była zbyt podobna do książek Flaubeta . W późniejszej powieści „Wysadzony z siodła” (1891)kompozycyjne rygory uległy zachwianiu. Niektóre sekwencje opisane są nadmiernie, inne zbyt pobieżnie. Naczelny temat degrengolada społeczno- moralna eks sybiraka nie przystosowanego do życia – nie zostały dostatecznie artystycznie opisane , przemiany wewnętrzne bohatera są opisane tylko pobieżnie. O wielkości uzdolnień Sygietyńskiego świadczą opowiadania (Drobiazgi 1900)
Adolf Dygasiński jest w przeciwieństwie do poprzednika literatem którego twórczość była spontaniczna, niemal samorodna, czerpiąca z obserwacji, nierówna i niekonsekwentna, obciążona łatwiznami słabościami, wynikającej po prostu z braku wykształcenia. Dzieła które tworzył tylko pod niektórymi względami zgodne są z założeniami naturalizmu. Momentami bowiem pojawia się gawęda, powieść tajemnic, powieść młodopolska. Debiutował późno bo w 1883 roku opowiadaniami „Za krowę”, „Co się dzieje w gwiazdach”. W jego utworach manifestuje się silnie monizm przyrodniczy. Pojawia się irracjonalny kult potęgi natury, jej naczelnym prawem była walka o byt która jednak czasem była dla pisarza mechanizmem rozwojowym postępu, kiedy indziej zaś buntował się przed triumfem okrutnej siły nad słabszymi, mówił o ich przyszłym zwycięstwie moralnym. W chłopstwie doszukiwał się przyszłej siły mającej zastąpić szlachciców. Czasem jednak podkreślał w tej drugiej grupie fantazję, odważny gest np. Pan Jędrzej Piszczalski 1890. Sławę zapewnił sobie Dygasiński nowelami o tematyce zwierzęcej: opierając się na paralelizmie między losami bohaterów zwierzęcych i ludzkich np. Zając (1900) Opisując Zwierzęta Dygasiński pomysłowo je indywidualizować” Beldonek, była powieścią kolorytu lokalnego, uznanego wówczas za zbędny dziś dostrzegamy w Tm początek dla Chłopów Reymonta. . Najambitniejszym jego dziełem były Gody życia (1902), widzimy tu obraz bytowania przyrody, na przykładzie biografii małego ptasiego bohatera.
Naturalizm łatwo można dostrzec w twórczości Gabrieli Zapolskiej , która zajmowała się dziedzinami dotąd przez literaturę pomijanymi. Przedstawiała sprawy które były moralnie drażliwe jej szkic powieściowy Małaszka 1883 stał się skandalem literackim. Miesza się tu jednak sentymentalizm, melodramatyzm, brak tu naturalistycznego obiektywizmu, jest to więc nowa odmiana powieści tendencyjnej, osadzonej w światopoglądzie naturalistycznym. Jest bardzo rozdarta, i niedbała, interesowała ją walka płci, dziedziczność temperamentu według koncepcji naturalistów. Upomniała się o krzywdę służby domowej, o dramat nieślubnego macieżyństawa Kaśka Kariatyda 1888. Jako pisarka była mówiąc krytycznie przesadna w satyrze, do wyjątków należy najlepsza jej powieść Sezonowa miłość (1905), dostrzegamy tu ironię i współczucie. Nie da się nie dostrzec w jej powieściach niedostatku intelektualnego, które ujemnie odbiły się w powieściach zwłaszcza tych późniejszych.
Artur Gruszecki czerpał z twórczości Zoli stworzył przedsiębiorstwo „Wędrowca”, jego powieści maja najczęściej bohatera zbiorowego, rola narratora zredukowana jest do minimum , uprzywilejował zaś dialogi. Tematyka dotyczy konfliktów między ziemiaństwem, przemysłem np. Tuzy 1893,cczy też ciężkich warunków górników, hutników w Krecie1897 ,Hutniku 1898. Twórczość jego dość ekscentryczna ponieważ zdobywała sposobem reportażowym dla literatury nowe tereny.
Wacław Sieroszewski był zesłany na sybir, ożenił się z Rosjanką zajmował się czymś w rodzaju etnografii dużo podróżował, ten temat też porusza w swoich nowelach. Bohater posiada świat wewnętrzny, autor prezentuje w sposób naturalistyczny plemiona. Syberia jest tłem dla walki o byt, tworzy postaci na podstawie których zdobywa wiedze o ogólnych zachowaniach człowieka. Naturalizm w jego wydaniu jest egzotyczny, stara się stworzyć syntezę świata właśnie nieznanego, orientalnego. Wobec opisywanego świata pisarz przyjął postawę typowo naturalistyczną dzięki temu, że nauczył się języka Jakutów , czyli opisywał to co widział nie świadom przeszłości ani tradycji plemienia. Jedyny od tego wyjątek stanowi powieść „Riszta” , kiedy w obliczy śmierci Czerkies opowiada Polakowi o zagładzie swojego plemienia. W swoich nowelach postuluje oszczędność słowa, : z jego zdania nie da się ani jednego wyrazu bez naruszenia w sposób istotny jego znaczenia.
Zapowiedzią nowej literatury była twórczość Adama Szymańskiego np. serie Szkiców ( 1887- 1890). Gatunki zawarte w tej pozycji są nie jednoznaczne , oscylują gdzieś po między fikcją literacką, a prozą wspomnieniową. Szymański nie był pisarzem profesjonalistą, proza więc jego była nie równa. Mimo wielu wad m.in. epizody które zaburzały jasność fabuły proza jego cieszyła się popularnością. Zaznaczał powstańczą przeszłość narodu, egzystencję zesłańców, ta subiektywna po części proza była początkiem nowej młodopolskiej.
W latach 80 dostrzegamy rozkwit klasycznego realizmu, dopiero od 80- 90 następuje metamorfoza z tematyki socjalnej do metafizyki, religii, ,od miejskiej do wiejskiej, od realizmu do parabolizacji. Dojrzałe powieści pozytywistyczne są można powiedzieć pseudo romantyczne bo dotyczą jednostek, zakończenia są otwarte.
*****
Powieści wiejskie Elizy Orzeszkowej pojawiają się na początku okresu zwanego przełomem pozytywistycznym: twórcy owego przełomu poddali krytycznej analizie swe własne programy i racje. Wzrastają wtedy zdecydowanie zainteresowania tematyką nizin społecznych, „czwartego stanu” miast i wsi, warunkami życia chłopskiego, kulturą tzw. ludu. Najradykalniej niechęć do cywilizacji miejskiej widać w „Nizinach” Orzeszkowej. Przeszła ona znamienną ewolucję doświadczeń. Zmienia się technika pisarska Orzeszkowej, doskonali się jej artyzm. „Niziny”, „Dziurdziowie”, „Cham” zawierają elementy naturalistyczne, bliższe są jednak nurtowi realistycznemu. Na losy Pietrusi z „Dziurdziów” spojrzeć można poprzez pryzmat baśniowego toposu Kopciuszka. Pietrusia będąca sierotą, obcą, przybłędą, staje się bogatą gospodynią. Powieść Orzeszkowej jest nie jest jednak baśnią, dzieje się tu jak w życiu. Los staje się okrutny, Pietrusia zostaje zamordowana. „Niziny” to powieść realistycznie bogata. Zarówno w tej powieści jak i w pozostałych ludzkim przeżyciom i doznaniom towarzyszy przyroda. Orzeszkowa często zestraja prezentację pejzażu z przeżyciami i doznaniami człowieka. Bohater odnajduje wtedy w naturze nastój stanowiący analogię własnych stanów emocjonalnych. Ów wątek myślowy, natury towarzyszącej człowiekowi w jego przeżyciach, przekształca się niekiedy u Orzeszkowej w koncepcję natury-matki, niezwykle ważną w jej systemie przeświadczeń dotyczących natura-człowiek.
Niziny:
W powieści Niziny naturalistyczna wydaje się być koncepcja postaci Kaprowskiego, który jest wytworem cywilizacji miejskiej (środowiska socjologicznego, które charakteryzuje w kategoriach biologicznych jako wytwarzające drobnoustroje, bakterie, zaś on sam jako mikrob poddający się badaniu mikroskopowemu – Kulczycka, s. 305: jak na wsi ziemia wytwarza ludzi i glisty…) , właściwie jej mętów, wśród których żyją takie właśnie ludzkie mikroby; jest wytworem warunków, w których żyła jego rodzina, określonego splotu okoliczności, które na życiu tej rodziny wycisnęły znaczące piętno; wytworem małomiasteczkowej obyczajowości i teraźniejszości odstręczającej wizerunkiem mętów miejskich, zepsucia i zakłamania, słowem skażenia cywilizacyjnego. Jest takim, jakim ukształtowało go środowisko i taki jedynie być może, bo osobowość jego determinuje środowisko, w jakim przyszło mu się urodzić i wychować. Słabe zdrowie dziedziczy po matce oraz po ojcu - „bladym i zmęczonym” biuraliście. Człowiek ukazywany jest od strony podobieństwa do zwierzęcia – jako jego kontynuacja na nieco wyższym piętrze biologicznym. Opis unaocznia, jak środowisko bezpośrednio wpływa na Kaprowskiego (powierzchowność – frag. Kulczycka, s. 305). Opis ukazuje nie tyle elementy biologiczne, ale socjologiczne i ich wpływ.
Cham:
Bohaterka Chama, Franka, to ofiara środowiska rynsztokowego i szumowin miejskich, osoba o gorącym temperamencie i wybujałym erotyzmie. To, co wiejskie i wartościowe, dla Franki było chamskie. Ją bowiem urzekła cywilizacja miejska. również pisarka poddała się inspiracji naturalistycznej, bowiem charakter i osobowość Franki określają dwa czynniki: środowisko i temperament odziedziczony, na który pisarka kładzie nacisk. Postępująca nerwowość, zmienność nastroju, wewnętrzne rozdygotanie nie pozwalające mieć ustabilizowanego poglądu na świat i ludzi, ostre ataki gniewu tłumaczy pisarka chorobą psychiczną i dziedziczonymi w genach cechami charakteru.