Sterylizacja – uwolnienie wyjaławianego materiału od życia w każdej postaci. Sterylizacja odbywa się zawsze w szpitalu na oddziałach zabiegowych, w aptece szpitalnej, przy produkcji leków i żywności oraz jej przechowywaniu, w laboratoriach mikrobiologicznych. Sterylny (jałowy) – całkowity brak drobnoustrojów

Wytwarzanie leków w aptekach otwartych i szpitalnych wymaga jałowego szkła i odczynników oraz aseptycznych metod pracy, a także przemysłowa produkcja leków wymaga jałowości.

Metody sterylizacji:

1. Sterylizacja termiczna

1. Działanie gorącym powietrzem

Para wodna pod zwiększonym ciśnieniem – autoklaw

Para wodna pod ciśnieniem atmosferycznym – aparat Kocha

1. Działanie gorącym suchym

Opalanie

Gorące powietrze

1. Sterylizacja radiacyjna

1. Promieniowanie jonizujące

Promienie gamma

Elektrony o wielkiej energii

1. Sterylizacja gazowa

2. Sterylizacja za pomocą środków chemicznych

Termiczne metody wyjaławiania: efektowne, ekonomiczne, łatwe (do sterylizacji materiałów)

- gorąco suche i wilgotne

Gorąco wilgotne wyjaławia się parą wodną w ciśnieniu atmosferycznym/zwiększonym ciśnieniu. Gorąco to działa szybko poprzez denaturację białek.

Gorąco suche ma działanie odwadniające i utleniające.

Wyjaławianie parą wodną pod zwiększonym ciśnieniem (autoklaw, szybkowar) – temperatury wyższe od temp. wrzenia.

1. Gorąco wilgotne

1. Gotowanie (dekoktacja) – niszczy formy wegetatywne bakterii, grzybów, wirusów w 10 min, nieskuteczne do przetrwalników i wirusa WZW B – dezynfekcja naczyń, basenów, sprzętu med.

2. Tyndalizacja (aparat Kocha) – niszczy wszystkie formy życia, 3-krotne działanie temp. powyżej 100 stopni przez 60 min w odstępach kilkunastogodzinowych – sterylizacja pożywek mikrobiologicznych

3. Para wodna (autoklaw) niszczy wszystkie formy życia, temp 121 stopni pod ciśn. 1 atm. przez 15 do 30 min – sterylizacja roztworów, leków, narzędzi med., materiałów opatrunkowych, pożywek mikrobiol., i innych materiałów.

1. Gorąco suche

1. Opalanie – skuteczne – sterylizacja ez(prosty przyrząd używany w laboratoriach mikrobiologicznych do przenoszenia materiału mikrobiologicznego)

2. Sterylizacja gorącym powietrzem – niszczy wszystkie formy życia, 170 stopni przez 2 godziny – sterylizacja szkła lab., narzędzi med., subst. stałych, olejów, wosków.

1. Pasteryzacja – 72 stopnie przez 15 sek., niszczy wszystkie formy wegetatywne bakterii – dezynfekcja płynnych art. spoż.

Filtracja – zależnie od wielkości porów wirusy i mikoplazmy nie są zatrzymywane – sterylizacja/dezynfekcja płynów nie wytrzymujących ^ temp.

Różne postaci promieniowania

1. Promienie jonizujące – stosowane na skalę przemysłową – sterylizacja sprzętu med. jednorazowego użytku i termo wrażliwe tworzywa

2. Promieniowanie niejonizujące (UV) – niszczy formy wegetatywne bakterii – dezynfekcja powietrza i powierzchni

Zastosowanie nadciśnienia 1 atm. pozwala osiągnąć temperaturę 121 stopni. Bójcze działanie gorącej pary wodnej zależy od jej temp., a nie od ciśnienia.

Sterylizacja w autoklawie stosowana w aptekach, szpitalach, lab. mikrobiol., przemyśle farmaceutycznym. Wyjaławia się leki, opakowania leków, materiały opatrunkowe, odzież ochronną, pożywki do hodowli bakterii, niszczenie materiału zakaźnego.

Szybkowary do wyjaławiania: małych pożywek, kropli ocznych, narzędzi, strzykawek, igieł.

Tyndalizacja – w aparacie Kocha, bieżąca para wodna o temp. 100 stopni, gwarantująca zabicie w 60 min. wszystkich form wegetatywnych drobnoustrojów(bez przetrwalników). Proces powtarza się co kilkanaście godzin. Tyndalizacją można wyjaławiać: wszystkie pożywki.

Wyjaławianie gorącym suchym powietrzem – w suszarce, 170 stopni przez 2 godziny – giną wszystkie drobnoustroje i przetrwalniki. Można nim wyjaławiać: szkło lab., narzędzia chirurgiczne, subst.: oleje i podstawy maściowe.

Metody radiacyjne – promienie gamma emitowane przez pierwiastki radioaktywne (Co 60) i elektrony z akceleratorów. Pozwala sterylizować przedmioty duże i opakowania. (Duży koszt urządzeń, zagrożenie promieniowaniem, zmiany w strukturze leków). Sterylizacja: leków, sprzęt med., stomatologiczny, strzykawki, nici chirurgiczne, rękawiczki i cewniki.

Sterylizacja gazowa – gazy do sterylizacji: tlenek etylenu, tlenek propylenu, beta-propiolakton. Są to gazy łatwopalne, mutagenne, być może kancerogenne. Sterylizacja odbywa się w komorach, gaz mieszany z gazem niepalnym. Wadą jest długi czas sterylizacji, zaletą wysoka przenikliwość. Sterylizuje się gazem: sprzęt med., opatrunki, instrumenty okulistyczne, urologiczne, stomatologiczne, narzędzia lekarskie i termolabilne materiały.

Sterylizacja chemią – aldehyd glutarowy, formaldehyd, kwas nadoctowy. Wyjaławia się drobne instrumenty medyczne. Muszą być obmywane jałową wodą destylowaną.

Kontrola sterylizacji – sterylizację kontroluje się wskaźnikami: fizyczne, chemiczne i biologiczne.

1. Fizyczne: mierniki temp, ciśnienia, wilgotności, zawartość gazu

2. Chemiczne: paski i groszki bibułkowe, taśmy samoprzylepne zmieniające barwę kiedy zostanie osiągnięta sterylizacja

3. Biologiczne: wskaźniki biologiczne, polega na sprawdzeniu czy przetrwalniki niechorobotwórcze bakterii zostały zniszczone, jeśli tak to należy uznać materiał za jałowy. Wskaźniki biologiczne to paski bibułowe z przetrwalnikami lub fiolki plastikowe

Dezynfekcja – (odkażanie) – maksymalne zmniejszenie zakażenia drobnoustrojami przedmiotów lub środowiska, zniszczenie form wegetatywnych bakterii i grzybów.

Dezynfekcja termiczna – dekoktacja – gotowanie w temp. wrzenia 100 stopni, przetrwalniki i wirusy mogą przeżyć.

Pasteryzacja – gwałtowne ogrzanie materiału w temp. 62 stopni przez 30 min. lub w temp. 72 stopni przez 15 sekund (poddaje się pasteryzacji wino, piwo, mleko, soki owocowe).

Dezynfekcja za pomocą promieni UV – tylko do dezynfekcji powierzchni i powietrza. Najwrażliwsze na promieniowanie UV są formy wegetatywne komórek. Wirusy/przetrwalniki są oporniejsze. Promieniowanie UV stosuje się w szpitalach, przemyśle farmaceutycznym i spożywczym, w salach operacyjnych, aptekach, boksach, śluzach między czystymi i brudnymi pomieszczeniami, produkcji leków jałowych, systemach nadmuchu jałowego powietrza.

Filtracja – przepuszczania płynu/gazu przez filtry o porach dostatecznie małych by zatrzymać drobnoustroje.

Metody filtracyjne stosuje się do usuwania bakterii z płynów ciepłochwiejnych. Filtracja usuwa przetrwalniki i zanieczyszczenia mechaniczne. Filtrację stosuje się w przemyśle farmaceutycznym, laboratoriach, systemach oczyszczania powietrza.

Stosuje się filtry Schotta – wykonane ze zmielonego szkła tworzące sito, służą do usuwania zanieczyszczeń z leków, zatrzymywania bakterii.

Filtry membranowe – jednorazowego użytku, zatrzymują bakterie i wirusy, cząsteczki białkowe, można sączyć różne ilości płynów. Stosowane są w praktyce aptecznej, w zakładach farmaceutycznych, laboratoriach, do filtracji powietrza.

Dezynfekcja chemiczna – stosowana do kontroli drobnoustrojów na obiektach nieożywionych: ściany, podłogi, meble, sprzęt, bielizna, narzędzia lekarskie, w powietrzu i wydalinach, woda pitna. Celem jest zmniejszenie liczebności drobnoustrojów do poziomu bezpiecznego dla zdrowia.

Ważny jest wybór środka by zabijał najwięcej drobnoustrojów w jak najkrótszym czasie bez uszkodzenia dezynfekowanego obiektu. Stężenie środka dezynfekcyjnego wpływa na skuteczność jego działania. Obecność substancji organicznych i pH środowiska wpływają na efekt statyczny bądź bójczy.

Doskonały środek dezynfekcyjny powinien być:

1. o szerokim spektrum działania

2. dobrze rozpuszczalny

3. działać szybko i skutecznie

4. łatwo przenikać do porowatych powierzchni

5. rozpuszczać brud, skrzepy krwi, ropę i śluz

6. nie tracić aktywności

7. trwały w każdym środowisku

8. nie wywoływać oporności u drobnoustrojów

1. Silne działanie bójcze: tlenek etylenu, aldehyd glutarowy, aldehyd mrówkowy niszczą formy wegetatywne bakterii, prątki gruźlicy, przetrwalniki, grzyby

2. Umiarkowane działanie bójcze: jodyna, chlor, alkohol etylowy, fenol niszczą formy wegetatywne bakterii, prątki gruźlicy, grzyby, wirusy

3. Słabe działanie bójcze: jodofory, czwartorzędowe związki amonowe, związki rtęci, chlorheksydyna niszczą formy wegetatywne bakterii, grzyby, wirusy z osłonką „+”

Chemiczne środki dezynfekcyjne i antyseptyczne

1. Fenol i jego pochodne, krezole i dwufenole, działają silnie p/drobnoustrojowo w połączeniu z mydłami i detergentami (O-fenylofenol), uszkadzają błonę cytoplazmatyczną, inaktywują enzymy, denaturują białka. Stosowane do dezynfekcji środowiska i odkażania skóry i śluzówek.

2. Alkohole denaturują białka, uszkadzają błonę cytoplazmatyczną, rozpuszczają lipidy, najlepiej działają 70%. Używane do odkażania skóry i dezynfekcji narzędzi lekarskich. Nie stosować na rany (etanol i izopropanol).

3. Aldehydy to najskuteczniejsze chemiczne środki p/drobnoustrojowe, alkilują białka i kwasy nukleinowe. Formaldehyd działa powoli.

4. Aldehyd glutarowy działa szybko i silnie bójczo, używany do sterylizacji narzędzi i instrumentów medycznych.

5. Chlorheksydyna – środek antyseptyczny, uszkadza błonę cytoplazmatyczną. Stosowana do odkażania skóry rąk i pola operacyjnego, o długim czasie aktywności.

6. Związki powierzchniowo czynne – mydła i detergenty, mydła: tworzą emulgowaną warstwę na skórze, która jest spłukiwana wodą. Detergenty anionowe do sanityzacji(środki myjące), detergenty kationowe uszkadzają błonę cytoplazmatyczną (czwartorzędowe związki amoniowe)

7. Chlorowce – jod i chlor działają p/drobnoustrojowo, jod to antyseptyk (jodyna, jodofory). Jodyna antyseptyk na skórę i rany. Jodofory stosowane do odkażania skóry i ran. Chlor tworzy z wodą kwas podchlorawy, inaktywuje układy enzymatyczne komórki. Podchloryn sodu i podchloryn wapnia to środki dezynfekcyjne, bójcze na WZW B. Chloraminy aktywniejsze w obecności materii organicznej.

8. Związki utleniające ozon i H2O2 środki dezynfekcji i antyseptyczne, ozon do odkażania komunalnej wody pitnej, H2O2 środek dezynfekcyjny.

9. Metale ciężkie Ag, Hb, Cu – działają p/drobnoustrojowo, denaturują białka łącząc się z grupami SH aminokwasów. Roztwory chlorku/azotanu srebra są antyseptykami do worka spojówkowego noworodka. Mertiolat, merkurochrom, octan, azotan, boran fenylortęciowy do odkażania skóry i śluzówek, konserwanty do leków wielodawkowych.

Metody badania chemicznych środków dezynfekcyjnych

1. Metody zawiesinowe – zawiesina komórek drobnoustrojów testowych znajduje się w bezpośrednim kontakcie ze środkiem dezynfekcyjnym. Za pomocą met. zawiesinowej określa się aktywność bójczą badanego środka porównując ze wzorcem. Wyznacza się współczynnik aktywności baktrio/grzybo/bójczej – liczba otrzymana przez podzielenie największego rozcieńczenia środka zabijającego drobnoustroje w określonym czasie przez największe rozcieńczenie środka wzorcowego.

2. Metoda nośnikowa – ocena przydatności, drobnoustroje testowe nanoszone są na nośniki, które naśladują odkażane przedmioty/powierzchnie. Następnie sprawdza się czy bójcze stężenie badanego środka jest skuteczne przy odkażaniu, jest to stężenie użytkowe. Przydatność środka jest określana przez trwałość jego stężenia użytkowego w roztworze przechowywanym przez 7 dni.

Bakterie łatwo nabywają oporność na środki dezynfekcyjne. Konieczna jest kontrola wrażliwości/oporności flory bakteryjnej szpitala na środki dezynfekcyjne.

Stopień mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza określa się w szpitalach, aptekach, salach operacyjnych, salach chorych, boksach do pracy aseptycznej.

1. Metoda sedymentacji – opadanie drobnoustrojów na powierzchnię podłoża zawartego w płytkach Petriego

2. Metoda zderzeniowa – wymaga aparatu pozwalającego na osadzenie się drobnoustrojów na powierzchni podłoża w wyniku wymuszonego przepływu określonej objętości powietrza. Można łączyć z metodą elektroprecypitacji.

3. Metoda filtracji posługuje się filtrami membranowymi przez które przepuszcza się powietrze, na filtrze pozostają drobnoustroje, których ilość wyznacza czystość mikrobiologiczną powietrza.

Ocena skuteczności odkażania powierzchni – 3 metody

1. Metoda odcisków – bakterie pobiera się z powierzchni i bada się wyhodowane bakterie w celu dochodzeń epidemiologicznych.

2. Metoda wymazów – skrawkami gazy zwilżonej płynem Ringera zmywa się badaną powierzchnię, bada się bakterie po inkubacji z trzech posiewów.

3. Metoda spłukiwań

Antyseptyka – eliminacja drobnoustrojów ze skóry, błon śluzowych, ran za pomocą środków chemicznych.

Kontrola skuteczności odkażania skóry rąk

- zmywanie wacikiem powierzchni skóry

- zmywanie rąk wodą jałową

- odciskanie paska jałowej taśmy na powierzchni skóry

- zmywanie wnętrza rękawic chirurgicznych

Aseptyka – zapobieganie zakażeniu organizmu lub skażeniu przedmiotów. Stosowanie maseczek, rękawiczek, ubrań ochronnych, posługiwanie się jałowymi płynami, narzędziami, opatrunkami.

Sanityzacja – zmniejszenie liczby drobnoustrojów na powierzchni, przedmiotach, skórze do stanu bezpiecznego dla zdrowia ludzkiego, za pomocą mechanicznego czyszczenia i mycia mydłami i detergentami.

Konserwowanie – uniemożliwienie rozwoju drobnoustrojów w konserwowanym materiale i zabezpieczanie go przed wtórnym zakażeniem (żywność, leki, preparaty biologiczne). Konserwacja polega na schładzaniu, zamrażaniu, wysuszaniu, podwyższenia ciśnienia