GDAŃSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY

WYDZIAŁ NAUK O ZDROWIU

Z ODDZIAŁEM PIELĘGNIARSTWA

I INSTYTUTEM MEDYCYNY MORSKIEJ I TROPIKALNEJ

Marta Kwiecińska

Nr albumu 39964

Konsumpcja leków OTC wśród klientów wybranych aptek trójmiejskich.

Praca magisterska

napisana pod kierunkiem

........................

GDANSK 2012

„Przed użyciem zapoznaj się z treścią ulotki dołączonej do opakowania bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu”

Spis treści

Wstęp………………………………………………………………………………………………………………………………

Rozdział I – Dzieje leku i aptekarstwa…………………………………………………… s.3

1. Definicja leku……………………………………………………………………………………

2. Historia leku……………………………………………………….............................

   1. Pierwsze środki lecznicze w Starożytności...............................................

   2. Rozwój pisma – pierwsze recepty......................................................

   3. Ziołolecznictwo.................................................................................

   4. Pierwsze grupy farmakologiczne................................

   5. Medycyna Chińska

   6. Hipokrates ojcem Medycyny

   7. Średniowiecze

3. Rozwój aptekarstwa i narodziny aptek

   1. Aptekarstwo w Polsce

   2. Aptekarstwo Gdańskie

2.1.4. Czasy współczesne – rozwój chemii leku

Rozdział II – Opieka farmaceutyczna

2.1. Apteka w systemie ochrony zdrowia

2.1.1. Apteka jako placówka ochrony zdrowia publicznego

2.1.2. Apteka online

2.2. Od doradztwa do opieki farmaceutycznej

2.3. Opieka farmaceutyczna w wybranych krajach

2.4. Opieka farmaceutyczna w Polsce

Rozdział III – Konsumpcja leków

3.1. Lek czy produkt spożywczy?

3.2. Marketing i reklama a zdrowie

3.3. Styl życia

3.4. Zawartość ulotki

3.5. Dawkowanie i zasady stosowania leków

3.6. Nieprawidłowe stosowanie leków

3.6.1. Zatrucia lekami przeciwbólowymi na przykładzie Paracetamolu

3.6.2. Niepożądane działania leków

3.7. Konsumpcja leków OTC

Rozdział IV – Metodologia badań własnych……………………………………………………………………….

4.1. Badania społeczne

4.2. Przedmiot i cel badań

4.3. Problemy i hipotezy badawcze

4.4. Metody i techniki badawcze

4.5. Badania własne

4.5.1. Organizacja i przebieg badań własnych

4.5.2. Charakterystyka badanej społeczności

Rozdział V – Analiza badań własnych

5.1. Wyniki badań

5.2. Wnioski

WSTĘP

Niniejsza praca dotyczy konsumpcji leków w naszym społeczeństwie, zmian jakie zaszły na przestrzeni minionych lat i stylu życia z jakim się to wiąże. W badaniach skupiam się głównie na spożywaniu leków OTC (bez recepty) przez klientów wybranych aptek na terenie Trójmiasta (w mieście jak i na wsi).

Na samym wstępie chciałabym przytoczyć sentencję zapożyczoną z języka Starochińskiego, którą podaje Tadeusz Brzeziński w swojej książce pt. ”Historia Medycyny”:

„Aptekarz kupując leki musi mieć oczy otwarte.

Lekarz otrzymując leki może ja obejrzeć jednym okiem.

Chory zażywając je powinien mieć oczy zamknięte" ¹

Żyjemy w czasach konsumpcjonizmu. Firmy farmaceutyczne walczą o klienta, ze wszystkich stron otaczając go reklamą. Niekiedy sam klient apteki nie jest świadomy tego, co łyka, kierowany barwnymi reklamami i zapewnieniami o cudownym działaniu zakupionego środka.

W poniższej pracy chciałabym poruszyć problem sprowadzania pacjenta jedynie do roli ufnego i nieświadomego konsumenta leku. Istotna jest również informacja, skąd pacjenci czerpią wiadomości o lekach i czym kierują się przy ich wyborze. Analiza takich procesów rynkowych na specyficznym rynku farmaceutycznym pomoże znaleźć formę i treść, z jaką najlepiej trafić do klienta, a w tym wypadku często pacjenta.

W pierwszym rozdziale mojej pracy cofnę się do źródeł rozwoju farmacji oraz wgłębię się w historię leku. Początków rozwoju lecznictwa można doszukiwać się już w Starożytności, gdzie ludzie kierując się podstawowym instynktem samozachowawczym korzystali z naturalnych bogactw ziemi. W Średniowieczu nastąpił rozwój ziołolecznictwa, w klasztorach powstawały pierwowzory aptek. W czasach współczesnych natomiast aptekę można napotkać na każdym kroku.

Drugi rozdział poświęcę idei opieki farmaceutycznej. Wychodząc od definicji samej apteki spróbuję stworzyć zarys jej głównych funkcji. Opiszę jak wygląda ona w wybranych krajach, a także w Polsce. Trzeci rozdział natomiast będzie nawiązaniem do rozdziału drugiego. Skupię się w nim na głównym problemie poruszanym w moich badaniach, jakim jest konsumpcja leków bez recepty. Ważną rolę w spożywaniu tego typu produktów odgrywa marketing, jednak jest to marketing specyficzny ze względu na przedmiot reklamy. Bardzo istotna jest wiedza na temat dawkowania produktu leczniczego oraz jego działań niepożądanych.

Czwarty rozdział dotyczy metodologii moich badań własnych. W tym rozdziale konstruuję cel moich badań, jakim jest opis i charakterystyka konsumpcji leków OTC wśród klientów wybranych aptek trójmiejskich. Na podstawie badania opiszę czy istnieje potrzeba zaprojektowania programu zdrowotnego/edukacyjnego dotyczącego rozsądnego spożywania leków. Sformułuję główny problem badawczy oraz problemy szczegółowe, jakimi są m.in. czynniki, które decydują o zakupie konkretnego środka. W badaniu posługuję się narzędziem samodzielnie stworzonej na jego potrzeby ankiety. Określam grupę badaną, z podziałem na płeć i miejsce zamieszkania.

Czwarty rozdział jest analizą i interpretacją moich badań. Za pomocą wykresów przedstawiam dane, z podziałem na czynnik, który mnie interesuje (płeć, miejsce zamieszkania). Na podstawie tych danych skupię się na wnioskach i działaniach, które można podjąć aby poprawić wyniki w przyszłości.

W Polsce, jak i na całym świecie istnieje konieczność tworzenia programów wpajających zasady racjonalnej konsumpcji leków. Edukacja chorych i zdrowych jest jedną z zakresu usług ochrony zdrowia, często bardzo pomijaną i traktowaną z przymrużeniem oka. Uświadamianie pacjenta powinno odbywać się w szpitalach, gabinetach lekarskich ale również w aptekach. Często to do apteki pacjent przychodzi jako pierwszy. Często to właśnie tam po raz pierwszy zgłasza swoje dolegliwości. Apteka jest idealnym miejscem na propagowanie zdrowego stylu życia i zdrowego odżywiania. Uważam, iż uświadamianie społeczeństwa na temat rozsądnego spożywania środków leczniczych jest niezwykle istotne. Unikniemy w ten sposób licznej ilości zatruć spowodowanych ich nieprawidłowym stosowaniem.

Rozdział I

Dzieje leku i aptekarstwa

1. . Definicja leku

Na samym wstępie analizy konsumpcji leków w wybranej grupie konieczne jest podanie definicji samego leku. Jak podaje Wielka Encyklopedia PWN lekiem nazywamy:

„związek chemiczny oraz środki roślinne lub zwierzęce stosowane w leczeniu, profilaktyce i diagnostyce chorób; używane w języku polskim określenie „lek” dotyczy wyłącznie substancji stosowanej w lecznictwie, podczas gdy angielskie „drug” oznacza każdą substancję o działaniu farmakologicznym (potocznie często stosowane jest na określenie narkotyku)².

Jak można zauważyć występują pewne rozbieżności w podanej definicji, w inny sposób można zrozumieć definicję leku w języku polskim, w inny natomiast w języku angielskim. Między innymi z tego właśnie powodu powstała definicja legalna leku, którą podaje Dyrektywa 2001/83/WE³:

” Artykuł 1

Do celów niniejszej dyrektywy poniższe terminy mają następujące znaczenie:

<<Lek gotowy>> : jakikolwiek gotowy produkt leczniczy wprowadzony do obrotu pod specjalną nazwą i w specjalnym opakowaniu.

<<Produkt leczniczy>> :

jakakolwiek substancja lub połączenie substancji przeznaczone do leczenia lub zapobiegania chorobom u ludzi. Jakakolwiek substancja lub połączenie substancji, które mogą być podawane ludziom w celu stawiania diagnozy leczniczej lub przywracania, korygowania lub modyfikacji funkcji fizjologicznych u ludzi, są traktowane tak jak produkt leczniczy.

<<Substancja>>: jakakolwiek materia, niezależnie od pochodzenia, która może być:

-ludzka,

np. krew ludzka i produkty z krwi ludzkiej,

- zwierzęca,

np. mikroorganizmy, całe zwierzęta, części organów, wydzieliny zwierzęce, toksyny, wyciągi, produkty z krwi,

- roślinna,

np. mikroorganizmy, rośliny, części roślin, wydzieliny warzyw, wyciągi,

- chemiczna,

np. pierwiastki, naturalnie występujące materiały chemiczne i produkty chemiczne uzyskane drogą przemiany chemicznej lub syntez”⁴.

Istotne jest rozróżnienie dwój pojęć: lek a produkt spożywczy. Różnicą między nimi zajmę się w Rozdziale III.

Leki występują pod trzema nazwami: chemiczną, międzynarodową i handlową. Nazwa chemiczna pochodzi od substancji chemicznej, z której lek jest stworzony. Często jest długa i trudna do zapamiętania. Nazwa międzynarodowa jest ogólnie przyjętą nazwą leku na świecie, zawiera elementy z nazwy chemicznej. Nazwa handlowa natomiast jest określona przez producenta leku i chroniona jest patentem. Leki o różnej nazwie handlowej mogą posiadać tą samą nazwę chemiczną.

Wyróżniamy różne postaci leków (formy, w jakich są one podawane). Dzielimy je na:

• leki płynne (m.in. syropy, krople, roztwory do wstrzyknięcia);

• stałe (m.in. proszki, granulaty, tabletki, czopki);

• w aerozolu;

• w maści bądź innej formie do stosowania zewnętrznego.

1.2. Historia leku

1.2.1. Pierwsze środki lecznicze w Starożytności

Ciężko jest sprecyzować kiedy po raz pierwszy zastosowano środek leczniczy. Historia leku sięga czasów historycznych, jeszcze zanim wkroczył człowiek pierwotny. A. Drygas podaje, iż „nie ulega wątpliwości fakt, że pojawienie się pierwszego leku było pochodną spożywania pokarmów”⁵. Człowieka cechuje instynkt samozachowawczy. Od zawsze musiał spożywać pokarmy aby zaspokoić głód. Początkowo zdobywał on pożywienie zbierając owoce , zioła i korzenie. Kolejnym etapem było łowiectwo, a po nim uprawa roślin i hodowla zwierząt. Człowiek pierwotny przeszedł z koczowniczego trybu życia na tryb osiadły. Na każdym z tych etapów musiał spożywać pokarmy i zaspokajać głód.

Sam proces jedzenia łączył się z wieloma doznaniami. Niektóre składniki pobudzały, inne uspokajały, uśmierzały ból i usypiały. Zdarzały się też takie, które powodowały bóle żołądka, wymioty, a nawet śmierć. Człowiek empirycznie badał spożywane jedzenie i notował w swojej prymitywnej pamięci wszystkie doznania. Powoli uczył się czego unikać, a co brać na poprawę nastroju. W ten sposób wzbogacona została wiedza o świecie roślin i zwierząt. Po zjedzeniu rośliny, która ukoiła ból , człowiek w sytuacjach cierpienia wracał do niej.

Za pierwszy środek leczniczy uważane jest opium, otrzymywane z maku. Ma działanie zarówno lecznicze, jak i narkotyzujące. Z wykopalisk szwajcarskich, których data rzutuje się na ok. 4 000 lat p.n.e. wykopano główki maku. Informacji dotyczących zażywania środków o działaniach narkotyzujących można się doszukać w literaturze, m.in. w dziełach Homera (VIII w.p.n.e.). W „Odysei” Helena dodała do wina tajemniczy napój, powodujący zapomnienie zła. Gliniana statuetka Demetry, bogini wegetacji i uprawy roli, oprócz pochodni trzyma w ręku również makówkę. W Antyku mak jest często przedstawiany jako symbol snu. Wergiliusz (79-19 r.p.n.e.) nazywa mak latejską rośliną. Również o latejskich ziołach wspomina Owidiusz⁶. Z czasem zaczęto zwracać uwagę na niebezpieczne działanie opium i skutki uboczne jego zażywania. W wieku V-II p.n.e. lekarze zaczęli przed nim przestrzegać. Mimo wszystko nawet sam ojciec Medycyny, Hipokrates z Kos, stosował opium. W ślady za nim poszedł wybitny lekarz – Heraklides (II w.p.n.e.).

1.2.2. Rozwój pisma – pierwsze recepty

Z czasem ludzie opanowali sztukę pisania. Dzięki temu mogli zacząć notować swoje wszystkie spostrzeżenia w dziedzinie lekoznastwa. Pierwszy taki zapis pochodzi z państwa Sumerów (ok. 3 000 lat). Byłą to gliniana tabliczka zapisana pismem klinowym. Odnaleziona została w roku 1989, przez amerykańskich archeologów. Naukowcy podjęli się wielu prób odczytania zapisu. Tabliczka miała wymiary 16 cm na 9,5 cm i jak się okazało posiadała specjalistyczne sformułowania. W roku 1953 Samuel Noah Kramer pochodzący z Filadelfii, wraz z chemikiem Martinem Levey’em, przedstawili swój fascynujący dokument, który ukazywał treść zapisu starożytnej tabliczki. Okazało się, że używano już wtedy leków z surowców roślinnych. Wymienione wśród nich zostały: mirt, tymianek, kasja, czarcie łajno, grusza, jodła, wierzba, palma daktylowa i figowce. Do produkcji leków zostały wykorzystane niektóre części roślin: korzenie, kora, nasiona, drewno, kwiaty i żywice w różnej formie. Na glinianej tabliczce były również wymienione surowce zwierzęce takie jak: skorupa żółwia, skóra węża i muł rzeczny. Tekst, ku zaskoczeniu badaczy, nie zawierał żadnych regułek magicznych bądź elementów mistycznych. Jedyne surowce, których ilość oraz sposób stosowania również nie zostały uwzględnione.

1.2.3. Ziołolecznictwo

Podstawowym nurtem rozwoju leków stało się z czasem ziołolecznictwo. Rośliny zaczęły uchodzić za cudowne leki, co potwierdzają wierzenia ludowe i mitologia. Jednym z przykładów jest tytoń, który stosowano na różne sposoby: wąchano, palono i żuto liście. Dodawał odwagi, rozluźniał i pomagał w nawiązywaniu kontaktów – stąd wzięło się pojęcie „fajka pokoju” wśród Indian. Przez długie lata tytoń był traktowany jako lek poprawiający samopoczucie i uzdrawiający. Dopiero w czasach współczesnych odkryto jego negatywny wpływ na organizm człowieka i zaczęto walczyć z nałogiem palenia.

Za dar od Bogów uważano również m.in.: nasiona kakao, krzew herbaciany oraz żeń-szeń. Wiele roślin uznano za święte dzięki ich szczególnym „mocom”. Stosowano je w magicznych obrzędach, np. do odpędzania demonów. Pierwotnie zbieraniem ziół zajmowały się kobiety, a przepisy były przekazywane następnym pokoleniom. Odgrywały one ogromną rolę ponieważ w starożytności, średniowieczu, a nawet jeszcze w czasach nowożytnych, informacje o działaniu ziół i roślin lekarze często pozyskiwali od tzw. babek, zielarek i znachorów. Ich wiedza głównie była oparta na doświadczeniu i tradycji. Często wiedza o ziołach była zdobywana na podstawie obserwacji zwierząt. Przykładem są lekarze starożytnej Grecji, którzy obserwowali zachowanie kóz.

Zioła stosowano w celach leczniczych w najdawniejszych cywilizacjach. Najbardziej sztuka ziołolecznictwa rozkwitła wśród mieszkańców Egiptu, wzdłuż Nilu. W tym kraju zioła znalazły wszechstronne zastosowanie, poza działaniem leczniczym używano je również do balsamowania zwłok. Teraz jak wiadomo balsamy użyte do mumifikacji miały działanie antybakteryjne i konserwujące. Głównym źródłem, dzięki któremu możemy poznać zielarstwo egipskie są recepty na papirusach. Najsławniejszym i jednocześnie największym papirusem lekarskim jest papirus znaleziony w 1873 roku przez Georga Ebersa. Zawiera on ok. 900 recept, które były stosowane w leczeniu przeróżnych chorób Egipcjan. Zawierały one głównie zioła, środki pochodzenia mineralnego, a także i zwierzęcego. Wśród ziół znalazły się m.in.: piołun, cykoria, anyż, koper ogrodowy, mirt, szafran, wierzba, daktyle, kolender, figi, mak polny, migdały, siemię lniane, chrzan, cynamon i czosnek. To właśnie czosnek był szczególnie czczoną rośliną. Współcześni badacze określają go mianem „antybiotyku” starożytnego Egiptu.

1.2.4. Pierwsze grupy farmakologiczne

W starożytnym Egipcie zostały wyróżnione grupy farmakologiczne, co świadczy o wysokiej wiedzy medycznej Egipcjan tamtych czasów. Wydzielono m.in.: środki przeczyszczające (np. opiłki cedrowe i rycynus), środki przeciwrobacze (np. kora granatowca), środki wymiotne (np. cebula morska), środki moczopędbe (np. jałowiec), środki uśmierzające ból (np. konopie i mandragora) oraz wiele innych. Zioła były przypisywane w postaci naparów, roztworów, maści, okładów, czopków, lewatyw. Egipcjanie znaleźli m.in. skuteczny lek na tzw. kurzą ślepotę, zwaną również ślepotą zmierzchową, która objawia się niedowidzeniem o zmroku. Pocierano oczy chorego świeżą wątrobą ze zwierzęcia. Jak później się okazało wątroba taka zawiera dużo witaminy A, która wpływa na poprawę widzenia.

Także w starożytnych Indiach stosowano różnorodne zioła, które również były przedmiotem czci. Należały do nich np. owoce konopi indyjskich , głogu, senesu i maku. Ważnym dziełem starożytnych Indii jest tzw. Zbiór Susruty, gdzie zostało opisanych ponad 700 środków leczniczych.

1.2.5. Medycyna Chińska

W 3 tysiącleciu p.n.e. wykrystalizowała się medycyna chińska, głównie dzięki cesarzowi Szen-nung, którego nazwano „ojcem” lecznictwa. Wprowadził on do uprawy wiele roślin i znacznie rozszerzył wiedzę o roślinach leczniczych. Z jego czasów zachowała się księga pt. Pen-T’sao, która traktuje o ziołach leczniczych. Opisane w niej zostały 365 środków, głównie roślinnych. Ziołolecznictwo musiało być jednym z ulubionych zajęć cesarzy chińskich, ponieważ zaledwie kilkaset lat później powstało kolejne dzieło pt. Nei-King, napisane na rozkaz cesarza Huang-Ti. Natomiast w 200 r.p.n.e. cesarz Cho Giu Kei napisał dzieło pt. Szo-Kan-Ron, w której opisał m.in. cudowne działanie rzeń-szenia, rabarbaru i kamfory. W XVI w. podzielono chińskie zioła na trzy grupy : książęce (odmładzające, podtrzymujące życie, np. pomarańcza), ministerskie (przywracające siły i łagodzące choroby, np.imbir) i trzecia grupa tzw. asystentów, które należało dawkować, ponieważ w większych ilościach powodowały zatrucia.

1.2.6. Hipokrates ojcem medycyny

Za ojca medycyny uważany jest grecki lekarz - Hipokrates z Kos (ur. ok 460 p.n.e.). Wg Hipokratesa, organizm człowieka zawiera cztery podstawowe płyny: krew, żółć, czarna żółć i śluz zwierzęcy. Leczenie natomiast miało polegać na stosowaniu takich zabiegów aby zachować stan równowagi między tymi płynami w organizmie. Lekarstwa podawane choremu powinny mieć właściwości przeciwne do soków. Hipokrates był zwolennikiem prostych środków, takich jak: woda, ocet, miód, sok z kapusty i różne postacie ziół.

Klaudiusz Galen (131-201), który był rzymskim lekarzem pochodzenia greckiego, nazywany jest reformatorem lecznictwa i lekoznastwa. Od roku 161 został przybocznym lekarzem cesarzy w Rzymie. Wprowadził do medycyny wiele nowych pojęć oraz „stworzył wiedzę o postaciach leków”⁷. Zaczął on wytwarzać najprostsze preparaty, takie jak soki, nalewki, wyciągi, napary, maści i odwary, za pomocą macerowania, mieszania i wytrawiania winem. K. Galen stwierdził jako pierwszy, iż postać leku w jakiej jest podawany ma istotny wpływ na jego działanie. Oddzielił on również farmację od medycyny, jako dwie dziedziny, które bez siebie nawzajem nie mogą istnieć. Galen opracował sposoby przyrządzania leków, które obowiązywały w Europie nawet 1500 lat po jego śmierci. Niektóre z leków, na jego cześć nazywamy „preparatami galenowymi”, wykonywane są w „laboratoriach galenowych”.

1.2.6. Średniowiecze

Ciężko znaleźć wzmianki o leku w literaturze średniowiecznej. Wysoce rozwinęło się ziołolecznictwo kontynuowane głównie w klasztorach chrześcijańskich jako tradycja zakonna, zwłaszcza wśród benedyktynów. W ogródkach przyklasztornych zaczęto hodować zioła. Niezwykle rozwinęła się sztuka prowadzenia zielników, które pełniły rolę katalogów leczniczych roślin.

W aptekach średniowiecznych można było nabyć nie tylko środki lecznicze i zioła ale również produkty spożywcze, takie jak: kakao, czekolada, mleko, masło i inne wyroby domowe. Produkowany w nich również różnego rodzaju alkohole (piwa, wina).

Przełomu w dziejach farmacji i ziołolecznictwa dokonał Paracelsus. Kierował się on wierzeniami, iż Bóg stworzył ludziom lek zwany arcanum i ułatwił im szukanie oznaczając przeróżne rośliny znakami zewnętrznymi – sygnaturami. W ten sposób Paracelsus wykorzystywał liście nerkowca na choroby nerek, makówki na ból głowy i żółte surowce na żółtaczkę. Opracował też sposoby przetwarzania roślinnych surowców w taki sposób aby wydobyć z nich substancję aktywną.

1.3. Rozwój aptekarstwa i narodziny aptek

1.3.1. Aptekarstwo w Polsce

Początki polskiego aptekarstwa (nie licząc lecznictwa ludowego od zarania dziejów) sięgają czasów panowania Bolesława Chrobrego (X – XI w.). W tym okresie do Polski sprowadził się zakon benedyktynów. Pierwsze miasta, w których powstały ich opactwa to m.in. Łęczyca, Mogilno i Lublin. Tak jak w klasztorach Europy Zachodniej, zakonnicy ci uprawiali ziemię, na której zakładali wielkie ogrody. W ogrodach sadzono głównie warzywa, ale także zioła lecznicze i tworzono pierwsze szpitalniki. W późniejszych czasach na benedyktynach zaczęły się wzorować również inne zakony, takie jak: cystersi, dominikanie, jezuici. Zakon jezuitów bardzo się rozwinął w dziedzinie przyrządzania leków. W roku 1662 uzyskali przywilej królewski od Władysława IV, dzięki któremu mogli przyjmować na praktykę aptekarską uczniów i kształcić ich na aptekarzy. Należy wspomnieć również o wykształceniu się placówek rzemieślniczo-handlowych – głównie kramów kupieckich.

Przez większość powojennego półwiecza w Polsce placówki aptek były własnością państwa, ich działalność była kontrolowana przez Centralny Zarząd Aptek. Od roku 1989 apteki mogą być zakładane przez osoby prywatne. Apteką kierują absolwenci studiów farmaceutycznych, którzy odbyli obowiązkowo 5 – letni staż.

1.3.2. Aptekarstwo Gdańskie

Zagłębiając się w historię Gdańska, możemy odnaleźć pierwszą informację o aptece w roku 1399. W tych czasach na ziemiach gdańskich panowali Krzyżacy – po tym jak podstępnie w roku 1309 zdobyli Gdańsk. W grudniu 1399 r. „skarbnik Zakonu zapisał, że komtur Gdańska otrzymał 7 grzywien na koszty leczenia brata Beldirsheyma oraz że za lekarstwa dla tegoż brata wypłacił aptece 6 grzywien”⁸. Na podstawie powyższej notatki możemy wywnioskować, iż owa apteka musiała być dobrze zorganizowana. Tak więc możemy stwierdzić, że powstała ona dużo wcześniej niż zapis. Aleksander Drygas zauważył, iż pierwsza wzmianka o aptekarzu na ziemiach gdańskich, Janie Slottenbergu, znajduje się w jednej z ksiąg rachunkowych zakonu krzyżackiego na lata 1402-1404.

Dr Drygas podaje, iż 18 stycznia 1455 roku został wydany przez króla Kazimierza Wielkiego władzom miejskim Gdańska przywilej na posiadanie własnej apteki. Zdarzenie to wywnioskowano na podstawie odpisu tego dokumentu przez słynnego polskiego bibliofila, Walentego Schlieffa, który zmarł w 1750 roku. Natomiast jak podaje Franciszek Giedroyć, Kazimierz Jagiellończyk chciał wdrożyć taki przywilej, jednak zamiar ten nie został zrealizowany przez władzę miejską Gdańska⁹. Jerzy Cymerman był pierwszym gdańskim aptekarzem, który dostał patent od króla na królewskiego aptekarza oraz właściciela apteki. Cymerman z zawodu był bakałarzem nauk biblijnych, a od roku 1508 sekretarzem Rady Miejskiej. Podaje się, że w 1516 roku uzyskał on patent aptekarza. W tych czasach powoli zaczęto przykładać wagę do tego aby w aptekach pracowali ludzie mający przygotowanie zawodowe do roli aptekarza¹⁰.

Pierwsi aptekarze gdańscy zajmowali się nie tylko przyrządzaniem leków ale także produkcją wyrobów cukierniczych, czyli głównie słynną w tamtych czasach „krude”¹¹i czasem byli bardziej znani jako krudenerzy. Liczba aptekarzy w Gdańsku stopniowo wzrastała.

Gdańsk przez dłuższy czas żył głównie handlem z krajami zamorskimi. Z zapisów księgi gruntowej miasta wiemy, że z biegiem czasu przybywało do niego coraz więcej aptekarzy. W okresie Odrodzenia Rada Miejska uzyskała wgląd do wszystkich dziedzin życia miasta, w tym także do aptekarstwa.

Drugi rozbiór Polski nie pozostawał bez wpływu na rozwój gdańskiego aptekarstwa. Podczas procesu wynarodawiania społeczeństwa w Gdańsku próbował osiedlić się polski aptekarz Jan Niziński (1894). Próba ta się nie powiodła. Więcej szczęścia sprzyjało Teofilowi Kopczyńskiemu, który w roku 1912 pełnił rolę właściciela apteki „Pod Polskim Herbem” (Apotheke Zum Englischem Wappen). W okresie Wolnego Miasta Gdańska rozwinął on szeroko działalność społeczną. Zmarł w roku 1939 tuż przed II wojną światową. Aptekę Kopczyńskich przejął niejaki Schraepel. Po kilku miesiącach została ona zamknięta przez gdańskich hitlerowców i otworzono na jej miejscu składnicę sanitarną. Budynek apteczny uległ całkowitemu zniszczeniu w roku 1945¹².

W drugiej połowie XIX wieku nastąpił wielki rozwój aptekarstwa, a także rozrost dużych koncernów farmaceutycznych. Budynek apteki można napotkać w każdej dzielnicy miasta. Apteki zostały upowszechnione i coraz prężniej prosperowały na rynku, wykorzystując również element cen konkurencyjnych.

1.4. Czasy współczesne – rozwój chemii leku.

W wieku XIX chemia narodziła się jako nauka. Odkryto czynnik aktywny, np. morfina, która jest czynnikiem aktywnym opium. XIX-wieczni uczeni doceniali potencjał przeróżnych czynników aktywnych i zakładali firmy rodzinne, które dostarczały dany produkt na rynek. Był to początek rozwoju ogromnych koncernów farmaceutycznych. Pod koniec XX w.n.e. nastąpił rozkwit nowej nauki – tzw. chemii leków. Wykorzystuje ona wiedzę o działaniu farmaceutyków na ich poziomie molekularnym, dzięki czemu naukowcy mogą projektować i syntetyzować nowe leki. Użyteczność leku polega na tym, że oddziałuje on w organizmie z obiektem docelowym (farmakodynamika) oraz musi być też w stanie do niego dotrzeć (farmakokinetyka). Specjaliści zajmujący się chemią leków dzielą leki ze względu na ten docelowy obiekt, na który one oddziałują.

Proces wprowadzenia leku na rynek możemy podzielić na trzy fazy. Faza 1 – odkrycie substancji aktywnej. Faza 2 – projektowanie analogów. Faza 3 – testowanie i doskonalenie leku. Właściwości oraz ewentualna szkodliwość leku sprawdzane są w badaniach przedklinicznych. Następnie dopuszczone są do badań klinicznych. Specjalistyczne instytucje kontrolne są odpowiedzialne za dopuszczenie leków do badań klinicznych a następnie na rynek. Proces wprowadzania nowych leków na rynek łączy się z rozwojem potężnych firm farmaceutycznych ¹³.

Rozdział II

Opieka farmaceutyczna

2.1. Apteka w systemie ochrony zdrowia

2.1.1. Apteka jako placówka ochrony zdrowia publicznego

W Polsce działa ok. 4,4 tysiące prywatnych aptek. W ustawie PRAWO FARMACEUTYCZNE apteka została określona jako placówka ochrony zdrowia publicznego. Jest to miejsce, w którym świadczone są usługi farmaceutyczne wymienione w ustawie, a mianowicie należy do nich:

„1) wydawanie produktów leczniczych i wyrobów medycznych, określonych w odrębnych przepisach;

2) sporządzanie leków recepturowych, w terminie nie dłuższym niż 48 godzin od złożenia recepty przez pacjenta, a w przypadku recepty na lek recepturowy zawierający środki odurzające lub oznaczonej "wydać natychmiast" - w ciągu 4 godzin;

3) sporządzenie leków aptecznych;

4) udzielanie informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.

3. W odniesieniu do aptek szpitalnych usługą farmaceutyczną jest również:

1) sporządzanie leków do żywienia pozajelitowego;

2) sporządzanie leków do żywienia dojelitowego;

3) przygotowywanie leków w dawkach dziennych, w tym leków cytostatycznych;

4) wytwarzanie płynów infuzyjnych;

5) organizowanie zaopatrzenia szpitala w produkty lecznicze i wyroby medyczne;

6) przygotowywanie roztworów do hemodializy i dializy dootrzewnowej;

7) udział w monitorowaniu działań niepożądanych leków;

8) udział w badaniach klinicznych prowadzonych na terenie szpitala;

9) udział w racjonalizacji farmakoterapii;

10) współuczestniczenie w prowadzeniu gospodarki produktami leczniczymi i wyrobami medycznymi w szpitalu.”¹⁴

Występują różne rodzaje Aptek, w zależności od ich położenia, działalności i specyfikacji. Dzielimy je na:

• apteki ogólnodostępne dla wszystkich zainteresowanych;

• apteki szpitalne, które zaopatrują oddziały w szpitalach i powstają na ich potrzeby;

• apteki zakładowe, zaopatrujące zakłady opieki zdrowotnej, gabinety, izby chorych, pracownie;

Apteką ogólnodostępną kieruje farmaceuta – tzw. „kierownik apteki”. Nie może on przekroczyć 65 roku życia i musi posiadać 5-letnie doświadczenie w branży. Do jego obowiązków należy organizacja całej pracy w aptece, nadzór sprzedaży, składanie zamówień itp.

Funkcje aptek ogólnodostępnych to m.in.:

• Zaopatrywanie społeczeństwa w produkty lecznicze,

• Prowadzenie opieki farmaceutycznej nad pacjentami (o opiece farmaceutycznej szerzej napisane jest w kolejnych podrozdziałach).

Większość aptek w Polsce, hurtowni i przedsiębiorstw stanowi własność prywatną, co oznacza, że służą one nie tylko zaspakajaniu potrzeb społecznych ale również właściciele czerpią z nich korzyści finansowe. Należy pamiętać, iż apteka nie jest instytucją non-profit lecz firmą komercyjną nastawioną, jak każda firma, na maksymalizację zysków.

2.1.2. Apteka online

"W czasach komputeryzacji i technizacji medycyny często zapomina się o pacjencie jako żywym człowieku" - Anna Sukmanowska ¹⁵

Wraz z rozwojem technologii powstaje coraz więcej portali internetowych, dzięki którym można bez wychodzenia z domu zakupić przeróżne produkty. Przyszłość służby zdrowia leży w internetowej globalizacji. Wiedza jest coraz łatwiej dostępna. Podobnie jest z poradami dotyczącymi samoleczenia oraz dostępem do środków leczniczych za pomocą stron www. Serfowanie po sieci stało się modne i ułatwia życie. Z biegiem czasu nawet leki pojawiły się w internecie. Powstaje coraz więcej aptek online. Wchodząc na stronę takiej „apteki” wystarczy zaznaczy dolegliwość, część ciała i postać w jakiej chcielibyśmy dostać lek. Program sam pokazuje jaki lek możemy zamówić. Produkt zostaje dodany do koszyka, pojawia się internetowe polecenie zapłaty, klient podaje adres i po dniu, dwóch zamówiony lek zostaje dostarczony do domu. Pojawia się problem, czy program jest w stanie zastąpić poradę specjalisty. Kolejnym problemem jest brak kontroli w sprzedaży internetowej leków, nie mamy pewności czy to jest rzeczywiście specyfik, który nas interesuje..

Znowelizowana ustawa Prawo farmaceutyczne dopuszcza możliwość dystrybucji leków online. Warunkiem koniecznym jest zapewnienie odpowiedniego warunku dostarczenia zamówionego środka do nabywcy. Apteki on-line stanowią duże zagrożenie ponieważ do obrotu wchodzą podrobione leki i produkty, które nie mają nic wspólnego z leczeniem. Zbigniew Wójt, główny inspektor farmaceutyczny zapewnia,iż jest to problem głównie dotyczący Europy Zachodniej, gdzie jak wspomina „…w ostatnich pięciu latach drogą wysyłkową sprzedawano ok. 170 podrobionych leków, ale pierwsze dwa takie przypadki wykryła także policja w Polsce”¹⁶.

2.2. Od doradztwa do opieki farmaceutycznej

Idea opieki farmaceutycznej powstała w latach 80. XX wieku i miała się ona przyczynić do ochrony pacjenta przez niewłaściwym stosowaniem leków. W Stanach Zjednoczonych w roku 1990 prof. L. Strand razem z prof. C. Heplerem przedstawili artykuł, w którym zaproponowali rozdzielenie zadań lekarza i farmaceuty. Lekarzowi przypisali tradycyjną jego funkcję diagnozowania oraz leczenia chorób, natomiast farmaceuta miał się zająć rozwiązywaniem problemów lekowych pacjenta (farmakoterapia). Zdaniem L. Strand’a najważniejsza we wdrożeniu opieki farmaceutycznej w aptekach jest zmiana postawy farmaceutów. Jak podają Hepler i Strand opieka farmaceutyczna z założenia powinna pomagać w leczeniu, zapobieganiu i eliminowaniu chorób. ¹⁷

Opieka farmaceutyczna powinna opierać się na współpracy farmaceuty z pacjentem. Jest to proces, który „obejmuje trzy główne funkcje:

1. zidentyfikowanie potencjalnych i rzeczywistych problemów lekowych,

2. rozwiązywanie rzeczywistych problemów związanych z lekami,

3. zapobieganie potencjalnym problemom związanym z lemi.”¹⁸

Dzięki odpowiedniej opiece farmaceuty obniżają się koszty związane z leczeniem schorzeń wynikających z przedawkowania leków, niewłaściwego ich doboru oraz z działaniami niepożądanymi.

Badania S. Desselle’a i T.S. Hunter’a w Stanach Zjednoczonych wykazały, że 27% hospitalizacji jest konsekwencją złego stosowania i dawkowania leku.¹⁹

Opieka farmaceutyczna wg Światowej Organizacji Zdrowia i Międzynarodową Federację Farmaceutów (FIP) pełni niezbędną rolę w systemie opieki zdrowotnej. To aptekarz ma możliwość nakłonienia klienta/pacjenta do zrobienia ważnego badania diagnostycznego, które często jest lekceważone przez społeczeństwo. „Umedycznenie” zawodu farmaceuty, zdaniem dr hab. n. med. Małgorzaty Kozłowskiej-Wojciechowskiej, nie jest dobrze postrzegane w środowisku lekarskim. Dlatego ważne jest dążenie do porozumienia i współpracy obu tych zawodów. „Pacjent jest jeden”. Przykładem są szpitale w Niemczech i Anglii, gdzie to farmaceuci decydują, jakie leki powinien zażywać pacjent.²⁰

W roku 1993, na spotkaniu w Tokio, Światowa Organizacja Zdrowia wyróżniła trzy grupy beneficjentów Opieki Farmaceutycznej, są to:

• społeczeństwo;

• pacjenci;

• rządy państw.

Zdaniem WHO nieprawidłowe stosowanie leków ma ogromne skutki zarówno dla pacjenta, który je przyjmuje, jak i dla społeczeństwa, w którym funkcjonuje.

2.3. Opieka farmaceutyczna w wybranych krajach

Na całym świecie jest wdrażana opieka farmaceutyczna. Różni się między sobą w zależności od kraju, kultury, systemu opieki zdrowotnej i ustroju politycznego. Wiele zależy od sprawności systemu ochrony zdrowia. Poniżej przedstawię podział opieki farmaceutycznej na kraje i kontynenty. Podział ten przedstawia w swojej książce Katarzyna Szalonka.

Stany Zjednoczone - Ameryka Północna

Ważną rolę w rozwoju opieki farmaceutycznej w Stanach Zjednoczonych, poza organizacjami i ośrodkami naukowymi, odgrywają koncerny farmaceutyczne. Od 2000 roku istnieje tam Centrum Opieki Farmaceutycznej (American Center for Pharmaceutical Care – ACPC). Od tego roku również Opieka farmaceutyczna została wdrożona na uczelniach wyższych jako jeden z wykładanych przedmiotów. Prawa i obowiązki farmaceutów są regulowane wg stanu (na poziomie stanowym).

K. Szalonka wspomina o przeprowadzonych wywiadach na niewielkiej próbie mieszkańców USA, z których wynika, iż posiadają małą wiedzę nt. opieki farmaceutycznej w ich kraju. Amerykanie dokonują zakupów leków często rutynowo w aptekach bądź sklepach kosmetycznych i drogeryjnych, natomiast konsumpcję określają mianem prozdrowotnej.

Japonia –Azja

W Japonii coraz więcej jest osób starszych. Takie społeczeństwo określamy jako „starzejące się”. W prognozach przewiduje się ciągły wzrost odsetek ludzi starszych, co powoduje wzrost wydatków na służbę zdrowia. Zanotowano tam najwyższy na świecie odsetek sprzedaży oryginalnych leków. Wprowadzono dodatkowe ubezpieczenia zdrowotne dla osób starszych oraz zaplanowano wdrożenie opieki farmaceutycznej w domach opieki i w aptekach. Od 2006 roku został zmodyfikowany program kształcenia farmaceutów na uczelniach wyższych.

Australia

W Australii farmaceuci są głównymi partnerami przy tworzeniu polityki lekowej kraju. Co pięć lat zostaje odnawiane porozumienie pomiędzy rządem australijskim a tzw. Cechem Aptek Australijskich. Na podstawie tego porozumienia określane są wynagrodzenia dla aptek i aptekarzy za świadczone usługi. Do zadań opieki farmaceutycznej należy przegląd leków kupowanych przez pacjentów oraz realizacja programu „Lepsze Zdrowie Społeczeństwa” (dla cukrzyków i astmatyków). Jednym z punktów projektu jest nauka podawania leków. Australijscy farmaceuci dostają wynagrodzenia za opiekę farmaceutyczną. O opiece farmaceutycznej wiedzą tylko farmaceuci i nieliczni mieszkańcy dużych miast takich jak Sydney.

Nigeria – Afryka

Nigeria jest jednym z najbardziej zaludnionych krajów afrykańskich, o niskim poziomie życia (śmiertelność niemowląt 93,93). Od roku 2002 naukowcy z Uniwersytetu Benin przeprowadzili badania określające w jakim stopniu w kraju jest realizowana opieka farmaceutyczna wg zaleceń WHO. Wyniki badań wykazały, że 18,2% aptek praktykowało opiekę farmaceutyczną, 10,8% deklarowało jedynie chęć przystąpienia do takich działań. Główną barierą wdrożenia takiej opieki jest niski poziom życia. Pacjenci są zmuszeni do samodzielnego finansowania leków, opatrunków i usług medycznych.

Ameryka Południowa – Brazylia

Opieka farmaceutyczna w Brazylii została wdrożona w roku 2002. Do podstawowych jej zadań należą:

• edukacja zdrowotna;

• doradztwo farmaceutyczne;

• porady wraz z farmakoterapią;

• kontrola spożywania leków.

Mimo samej idei, zawód farmaceuty nadal ogranicza się głównie do wydawania leków oraz procesów logistycznych z tym związanych. Jednym z problemów Brazylii jest niewystarczająca liczba fachowców w branży farmaceutycznej. Konieczne są działania w celu rozwoju opieki farmaceutycznej i zwiększenia świadomości społeczeństwa.

Europa

Europa jest bardzo zróżnicowana pod względem stopnia wprowadzenia opieki farmaceutycznej. Zależy to głównie od stopnia rozwoju poszczególnych krajów europejskich. Kraje wysoko rozwinięte, takie jak Niemcy, Wielka Brytania i Holandia, posiadają prężnie działający system opieki farmaceutycznej , funkcjonujący zgodnie z normami. W tych krajach ogromne wsparcie wykazuje rząd.

• Wielka Brytania

W roku 2005 w Wielkiej Brytanii Narodowa Służba Zdrowia podpisała kontrakt z

organizacją brytyjskich aptek. Określone w nim zostały trzy poziomy usług: podstawowe (sprzedaż leków, wspieranie samoleczenia, prowadzenie dokumentacji, promocja zdrowia), zaawansowane (indywidualne przeglądy leków przez akredytowanego farmaceutę, indywidualna identyfikacja działań niepożądanych i interakcji lekowych) i rozszerzone (nadzorowanie stosowanych leków w wybranych chorobach, możliwość wystawienia uzupełniającej recepty przez farmaceutę). Farmaceuci pobierają różnej wysokości wynagrodzenie, w zależności od usługi.

• Holandia

Opieka farmaceutyczna w Holandii jest na bardzo wysokim poziomie. Jest to wynikiem głównie badań klinicznych wykonywanych w aptekach do końca roku 1980. W 1990 roku powstał system przekazywania i gromadzenia informacji między lekarzami, farmaceutami i firmami ubezpieczeniowymi. W Holandii powstała Międzynarodowa Federacja Farmaceutyczna. Mimo bardzo dobrej jakości usług farmaceutycznych, farmaceuci nie dostają za nią dodatkowego wynagrodzenia.

• Niemcy

Usługi farmaceutyczne w Niemczech zostały wprowadzone w roku 1993. W tym roku została zaproponowana pierwsza definicja opieki farmaceutycznej przez M. Schulza:

”(…) to przejęcie przez aptekarza współodpowiedzialności przy stosowaniu terapii lekowej w celu osiągnięcia określonych efektów terapeutycznych poprawiających jakość życia pacjenta”²¹.

Federalny Związek Stowarzyszenia Niemieckich Farmaceutów zajmuje się optymalizacją farmakoterapii.

• Szwecja

Pierwsze wzmianki o opiece farmaceutycznej w Szwecji ukazały się już w 1993 roku. Opieka ta dotyczyła głównie promocji zdrowia i konsumpcji leków OTC. W roku 2004 stworzono krajową bazę danych związaną z problemami z narkotykami. W 2006 roku został założony rejestr pacjentów, którzy zażywają leki wydawane z przepisu specjalisty.

• Hiszpania

Opieka farmaceutyczna w Hiszpanii jest jednym głównych obowiązków farmaceuty. Powstały programy obejmujące szczególną opieką pacjentów z cukrzycą, nadciśnieniem, uzależnionych od tytoniu i alkoholu.

• Austria

Część austriackich aptek posiada w swojej ofercie usługę, którą nazwano tzw. pasem bezpieczeństwa. Zapoczątkowały ją apteki w Regionie Salzburga w 2007 roku. Polega ona na indywidualnej analizie interakcji lekowych dla poszczególnych pacjentów. Projekt ten wspiera Austriacka Izba Apteczna, Centralne Stowarzyszenie Austriackich Ubezpieczycieli Społecznych i Farmceutyczny Fundusz Świadczeń.²²

2.4. Opieka farmaceutyczna w Polsce

Usługi farmaceutyczne w polskim prawie farmaceutycznym były określone jako:

• wydawanie produktów leczniczych i wyrobów medycznych;

• sporządzanie leków recepturowych w terminie nie dłuższym niż 48 godzin od złożenia recepty przez pacjenta, a w przypadku recepty na lek recepturowy zawierający środki odurzające lub oznaczonej „wydać natychmiast” w ciągu 4 godzin;

• sporządzanie leków aptecznych

• udzielanie informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.²³

Dnia 10 stycznia 2008 roku w Polsce przyjęto nowelizację Ustawy o Izbach Aptekarskich. Art. 2 ustawy głosi:

„(…) Wykonywanie zawodu farmaceuty ma na celu ochronę zdrowia publicznego i obejmuje udzielanie usług farmaceutycznych polegających w szczególności na: Sprawowaniu opieki farmaceutycznej polegającej na dokumentowanym procesie, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem i lekarzem, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii w celu uzyskania określonych jej efektów poprawiających jakość życia pacjenta”.²⁴

Opieka farmaceutyczna w Polsce powinna być procesem systematyzowanym i dokumentowanym, co nakłada na aptekarzy dodatkowe obowiązki. Informacje związane z gromadzeniem i przechowywaniem danych osobowych znajdują się w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych. Usługa opieki farmaceutycznej wymaga zgody pacjenta na gromadzenie danych o stanie jego zdrowia. Zarządzający apteką jest administratorem danych osobowych i ma obowiązek zgłosić je do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, gdzie zostają zarejestrowane. Ochrona danych osobowych stanowi barierę we wdrażaniu opieki farmaceutycznej w polskich aptekach. Do dnia dzisiejszego nie ma szczegółowej interpretacji czy opieka farmaceutyczna wchodzi w skład usług medycznych. Kolejną barierą jest lęk farmaceutów przed odpowiedzialnością za farmakoterapię oraz przed czasem jaki trzeba poświęcić każdemu indywidualnemu pacjentowi. Istnieje zatem potrzeba przeprowadzania szkoleń i kursów wśród pracowników aptek.

1. Skowron wymienia korzyści wypływające z wprowadzenia do polskich aptek opieki farmaceutycznej, są nimi:

• wzrost satysfakcji z pracy wśród farmaceutów;

• pogłębienie wiedzy oraz nabycie nowych umiejętności;

• zwiększenie ilości stałych klientów apteki – korzyść dla aptek.²⁵

Farmaceuta powinien odczuwać odpowiedzialność za pacjenta, który ufnie przychodzi do apteki i nabywa środki lecznice. Skupia się na tym m.in. nowa ustawa o refundacji z dnia 12 maja 2011 roku weszła w życie 1 stycznia 2012. Skutki zmian dotyczą zarówno pacjentów, jak i lekarzy, farmaceutów bądź hurtowni farmaceutycznych. Wprowadza ona urzędowe ceny, zakazuje promowania oraz reklamy aptek. Zabrania stosowania zachęt, upominków dla pacjentów i dla lekarzy. Ustawa wprowadziła znaczące zmiany w polityce lekowej. Zmiany dotyczą wielkich firm farmaceutycznych lekarzy, pacjentów oraz aptekarzy. Ustawa określała, iż jeśli lekarz po wypisaniu błędnej wypisze recepty, będzie obciążony karą pieniężną (ustęp 8 art. 48). Jednak lekarze byli przeciwni temu przepisowi i doszło do debaty, dzięki której uchwalono nowelizację ustawy i wykreślenie ustępu 8 art.48. Chodziło głównie o przypadki wypisania recept np. nieuzasadnionych względami zdrowotnymi. Nowe przepisy w stosunku do farmaceutów skupiają się na wydawaniu w aptekach odpowiednich leków. Za wydanie nieodpowiedniego leku narzucona zostaje na nich odpowiedzialność pieniężna. Taka odpowiedzialność nie dotyczy leków wydawanych bez recepty (OTC ;ang. over the counter). Klienci aptek mogą bez problemu nabywać ogromne ilości tych leków, nie są kontrolowani w tej kwestii²⁶.

Rozdział III

Konsumpcja leków

3.1. Lek czy produkt spożywczy?

Pacjent relatywnie stał się podmiotem na rynku aptecznym. Analizując reklamy wielu koncernów spożywczych można zauważyć, iż często opisują, że ich produkty dobrze wpływają na zdrowie. Powstaje pytanie: kiedy odróżnimy produkt spożywczy od leku? Kwestią zakwalifikowania danej substancji do odpowiedniej grupy zajął się Europejski Trybunał Sprawiedliwości, który wydał orzeczenie z 30 listopada 1983 opisujące kryteria „produktu leczniczego” dla suplementów diety, witamin²⁷.

Produkty mogą być podawane w różnej formie: tabletki, proszek, kapsułki. Forma ta nie powinna wpływać na określenie charakteru danego produktu. Najważniejsze jest zbadanie dokładnego składu produktu. Tak więc nie możemy oceniać go wzrokowo.

Istotne jest oddzielenie produktu leczniczego od spożywczego w przypadku suplementów diety, które pośrednio bądź bezpośrednio posiadają właściwości lecznicze. Trybunał podaje, iż produkt sprzedawany oficjalnie jako spożywczy może być również produktem leczniczym, nawet jeśli nie ma naukowo potwierdzonego działania terapeutycznego.

Rozróżnienie produktu leczniczego od spożywczego w obecnej chwili reguluje Dyrektywa 2002/46/EWG.

W piśmiennictwie można znaleźć wiele artykułów, w których farmaceuci głoszą hasła, iż lek to nie towar a apteka to nie przedsiębiorstwo handlowe. Nadrzędnym celem pracy w aptece powinno być dobro drugiego człowieka, za czym kryje się zdrowie ludzkie. Tadeusz J. Szuba w swoich wykładach z Ekonomiki Leku zaprzecza myśleniu odnośnie tego, że lek nie jest towarem. W swojej argumentacji podaje on definicję towaru, a mianowicie jest to dobro wytworzone przez człowieka dla człowieka w celu zaspokojenia jego potrzeb. Jak wiadomo do potrzeb zaliczamy również potrzeby zdrowotne. Towar posiada wartość użytkową oraz cenę. Lek jest jednak towarem szczególnym, którego charakteryzuje brak elastyczności popytu.

Lek, jako towar, jest niebezpieczny. W przypadku jego złego stosowania może on stworzyć więcej szkód niż pożytku. T. J. Szaba podkreśla, że spożycie leków wymyka się spod kontroli i często wiedza farmaceutów nie jest należycie wykorzystywana w instytucji apteki²⁸.

3.2. Marketing i reklama a zdrowie

„Według danych firmy Expert Monitor, w roku 2007 producenci leków OTC, parafarmaceutyków oraz suplementów diety przeznaczyli na reklamowanie swoich produktów około 1,26 mld zł”²⁹. Reklama i promocja jest są jednymi z głównych cech konkurencji monopolistycznej i wpływają bezpośrednio na zjawiska występujące na rynku. Kreują postawy i sposoby postępowania nabywców. Reklama ma na celu wzrost popytu na produkty firmy reklamującej. Odbiorcami reklam są zarówno pacjenci, jak i farmaceuci i lekarze.

"W wyroku z dnia 6 marca 2008 r. w sprawie o sygn. Akt VII SA/Wa 1985/07 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie uznał, że ustawowe pojęcie <<reklama aptek>> należy rozumieć jako każde działanie skierowane do publicznej wiadomości, niezależnie od sposobu i metody jego przeprowadzenia oraz środków użytych do jego realizacji, jeżeli jego celem jest zwiększenie sprzedaży produktów leczniczych i wyrobów medycznych oferowanych w danej aptece"³⁰.

Analizując badania E. Ulatowskiej-Szostak pt. „Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach klientów aptek” przeprowadzone w roku 2002 i 2007 można zauważyć, iż ok. 50% Polaków kupując leki kieruje się właśnie reklamą. Autorka podaje, że wzrasta liczba leków zakupionych niepotrzebnie i bez konkretnego celu. Jak pisze E. Ulatowska „Leki bywają coraz częściej używane jako środek zastępczy w sytuacjach o podłożu np. społecznym. Reklama – mając na celu nakłonienie konsumenta do zakupu leku, lub lekarza do przepisania recepty na ten lek – podkreśla pozytywne aspekty leku, minimalizując natomiast niebezpieczeństwo i ryzyko związane z jego stosowaniem.³¹

Pod koniec XX w. nastąpiła lekowa rewolucja i potężny rozwój firm farmaceutycznych, które zaczęły nabierać coraz bardziej międzynarodowego charakteru. Wzmacnia się globalny charakter przemysłu farmaceutycznego. Mniejsze firmy łączą się w większe. Każda z firm walczy o klienta i pozycję na rynku.³²

Większa część leków, zwłaszcza nowych, jest trudno dostępna dla pacjentów, a nawet dla lekarzy. Dlatego istotną rolę odgrywa promocja leków, zaistnienie w świadomości konsumentów. Jak podaje T. J. Szaba „w farmacji, szybciej niż w innych dziedzinach, zachodzi wymiana asortymentu.”³³ Podkreśla on również, że reklama leku często pozbawiona jest obiektywizmu i nastawiona jedynie na zysk.

W wielu krajach zakazano reklamy leków bezpośrednio w gabinetach lekarskich i szpitalach. Dopuszczona jest reklama jedynie na posiedzeniach i konferencjach.

T. J. Szaba określa współczesną promocję leków mianem przestępczej i niebezpiecznej, zagrażającej zdrowiu i nastawionej na wzrost zysków. Należy przyznać, iż jest to dość odważne wyrażenie swojej opinii, jednak nie bezpodstawne. Public relations firm farmaceutycznych nastawiona jest na promocję rzekomo ogromnych kosztów wyprodukowania nowego leku³⁴.

Jak podaje K. Szalonka „apteka stała się miejscem generowania obrotów, a celem jej była maksymalizacja zysku.”³⁵ W wielu sytuacjach przestała ona spełniać rolę ochrony zdrowia i życia, a była nastawiona na sprzedaż jak największej ilości leków. Nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że istnieje bezpośredni związek między konsumpcją leków a zdrowiem pacjentów. W roku 1998, na posiedzeniu Międzynarodowej Federacji Farmaceutycznej w Hadze, potwierdzono, że pacjent powinien dostawać obiektywne porady od farmaceuty , które mają się przyczynić do maksymalizacji korzyści terapeutycznych. Firmy farmaceutyczne dużą wagę przywiązują do marketingu i reklamy. Swoją działalnością wpływają na styl życia odbiorców, którzy leki zaczęli traktować na podobieństwo środków spożywczych. Niewłaściwy stan wiedzy o odpowiednim dawkowaniu leków oraz o ich skutkach ubocznych, w konsekwencji wpływa na zły stan zdrowia populacji.

„Na 100 największych światowych reklamodawców w 2005 r., dziewięć to koncerny farmaceutyczne…”³⁶

Lucyna Jakubiak w swoim artykule pt. „Pokaż się klientowi, żeby sprzedawać” pisze o wysokich wydatkach firm farmaceutycznych na reklamy produktów, które wprowadzają na rynek. Autorka podaje, iż najpopularniejszym źródłem promocji są reklamy telewizyjne. W roku 2005 znajdowały się one na drugim miejscu pod względem częstotliwości ich nadawania. W Stanach Zjednoczonych co roku aktualizowany jest ranking tzw. Advertising Age ukazujący największych reklamodawców światowych. Wśród nich prym wiodą firmy farmaceutyczne. L. Jakubiak podkreśla fakt, że na rynku amerykańskim dopuszczalna jest reklama nawet leków Rx(na receptę). Autorka opiera swój artykuł na przykładzie reklamy żelów przeciwbólowych i przeciwzapalnych wprowadzanych na rynek przez różne marki.

Firmy farmaceutyczne często skupiają się bardziej nie na reklamie leku samego w sobie, ale marki. Wizerunek firmy jest budowany przez lata, ma więc działanie długofalowe. Firmy dbają głównie o lojalność konsumenta w stosunku do swojej marki. Reklama na rynku farmaceutycznym jest szczególnie istotna dla koncernów w stosunku do leków OTC. Zakupując lek bez recepty, pacjent staje przed dużym wyborem. Często przy wyborze decyduje więc sprawdzona marka. L.Jakubiak w swoim artykule podkreśla, iż budżet na reklamę nowo wprowadzanego leku na rynek powinien być znacznie większy. Lek musi rozwinąć się w świadomości konsumentów.³⁷

K. Szalonka opisuje zróżnicowanie w spożywaniu produktów w zależności od zamieszkania. W roku 2009 mieszkańcy województwa pomorskiego spożywali najmniej pieczywa i produktów zbożowych (różnica z województwem świętokrzyskim wynosi 2,61 kg/osobę). Zależności terytorialnych możemy szukać również porównując mieszkańców dużych miast i małych wsi. W rozdziale IV opisując moją grupę badaną, dzielę ją na duże miasta, małe miasta i na wieś.

3.3. Styl życia

C. Bywalec definiując poziom życia określa go jako pewien stopień zaspokojenia potrzeb, który jest wynikiem konsumpcji dóbr materialnych oraz usług. Poziom życia jest swoistą relacją między tym czego potrzebujemy a konsumpcją³⁸. Instytut Badań Rozwoju Społecznego ONZ podaje, iż poziom życia ludności (ang. Standard of living) jest całokształtem rzeczywistych warunków życia danych osób oraz stopniem materialnego i kulturalnego zaspokajania potrzeb. Jakość życia (quality of life) jest stanem zadowolenia z życia, satysfakcji, szczęścia, płynący z konsumpcji, dobrego stanu zdrowia i pozycji społecznej. Jest stopniem satysfakcji z życia.

Z poziomem życia związany jest dobrobyt (ang. prosperity). Jest to zasób dóbr i środków będących do dyspozycji człowieka bądź społeczeństwa. Majątek, który doceniamy i z którego korzystamy.

Kolejnym pojęciem związanym z poziomem życia jest styl życia, inaczej sposób życia. Jest to nic innego jak całokształt zachowań ludzkich, który dąży do zaspokojenia potrzeb i wpływa na zdrowie (negatywnie bądź pozytywnie)³⁹. J.Berebeka podaje w swojej pracy trzy czynniki wpływające na jakość życia. Są to mianowicie: czynniki egzystencjalne, czynniki społeczne i czynniki samorozwoju. Do tych pierwszych zaliczamy: stan zdrowia, odżywianie, zachowanie i środowisko, którym się otaczamy. W skład czynników społecznych wchodzą: stopa bezrobocia oraz warunki mieszkaniowe. Ostatnia grupa czynników samorozwoju obejmuje: poziom wykształcenia, spędzanie wolnego czasu, liczbę komputerów z dostępem do internetu przypadających na 100 gospodarstw⁴⁰.

Główny Urząd Statystyczny opisując sytuację gospodarstw domowych w roku 2009 zanalizował nawyki żywieniowe Polaków. W opinii GUSu Polacy odżywiają się niezdrowo. GUS zwraca uwagę na konieczność tworzenia programów wpajających zasady racjonalnej konsumpcji. Edukacja chorych i zdrowych jest jedną z zakresu usług ochrony zdrowia. Uświadamianie pacjenta powinno odbywać się w szpitalach ,gabinetach lekarskich ale również w aptekach. Często to do apteki pacjent przychodzi jako pierwszy. Apteka jest idealnym miejscem na propagowanie zdrowego stylu życia i zdrowego odżywiania⁴¹. Należy zwrócić uwagę na aspekt spożywania pewnych posiłków i ich interakcji z lekami.

3.4. Zawartość ulotki

Regulacjami dotyczącymi zawartości ulotek zajmuje się dyrektywa 2001/83/WE. Pozwala to ujednolicić zawartości etykiet w różnych państwach. Ulotka dołączona do opakowania jest informacją dla użytkownika.

1. Informacje zawarte na ulotce w celu identyfikacji leku:

• Nazwa produktu leczniczego;

• Całkowity wykaz substancji czynnych zawartych w leku;

• Waga i objętość produktu leczniczego;

• Opis działania leku łatwy w interpretacji dla pacjenta.

1. Wskazania terapeutyczne.

2. Informacje, z którymi należy się zapoznać przed zażyciem leku:

• Działania niepożądane;

• Przeciwskazania do stosowania;

• Środki ostrożności;

• Interakcje z lekami i inne formy interakcji (m.in. z alkoholem, tytoniem)

• Ostrzeżenia specjalne;

• Wpływ na prowadzenie pojazdu silnikowego;

• Szczególne działanie na wyjątkowe kategorie pacjentów: dzieci, kobiety w ciąży i karmiące, osoby starsze, osoby z różnymi schorzeniami.

1. Niezbędne instrukcje do przyjmowania:

• Dawkowanie;

• Metody stosowania i sposoby przyjmowania leku;

• Częstotliwość zażywania, z określeniem godzin jeśli istnieje taka potrzeba;

• Długość kuracji;

• Działanie w przypadku przedawkowania;

• Postępowanie w przypadku przeoczenia jednej bądź więcej dawek;

• Wskazanie ryzyka związanego z szybkim odstawieniem leku;

• Opis działań niepożądanych w przypadku normalnego przyjmowania i dawkowania produktu leczniczego;

1. Data ważności :

• Ostrzeżenie o nieprzyjmowaniu produktu po upływie daty;

• Przechowywanie opakowania;

• Opis oznak zepsucia się produktu;

1. Data ostatniej weryfikacji treści ulotki .⁴²

3.5. Dawkowanie i zasady stosowania leków

Leki podajemy w celu uzyskania pewnego efektu farmakologicznego, jakim jest zmiana czynności komórki bądź narządu. Efekt ten zależy od dawki stosowanego leku, im większą dawkę stosujemy, tym jest wyższy. Gdy przekraczamy pewną wartość (tzw. Dawkę maksymalną) osiągamy maksymalny efekt, który nawet przy zwiększaniu dawek się nie zmienia⁴³. Każdy lek, który jest zastosowany w zbyt dużej i nieodpowiedniej dawce, może powodować negatywne skutki dla organizmu. Leki podawane są w dawkach jednorazowych oraz dawkach dobowych. Bardzo istotnym elementem podczas przyjmowania leku jest jego dawkowanie. Jak podaje G. Patrick w jednym ze swoich wykładów o chemii leków - „konieczne jest określenie dawki i częstotliwości podawania leku, które zapewniają uzyskanie terapeutycznie skutecznego – ale bezpiecznego – poziomu leku w organizmie”⁴⁴. Przyjmując stale dany lek możemy również mieć do czynienia z jego tolerancją przez organizm, co oznacza że trzeba przyjmować stale coraz większe dawki aby uzyskać efekt terapeutyczny. Są takie leki, w przypadku których wielokrotne ich stosowanie wymusza zwiększanie dawki. Ze zjawiskiem tolerancji związanie jest fizyczne uzależnienie, które polega na tym, że pacjent potrzebuje danego leku aby czuć się normalnie. W przypadku fizycznego uzależnienia, odstawienie leku powoduje u pacjenta tzw. syndrom odstawienia. Analogicznie do alkoholika, któremu zabiera się alkohol. Wyróżniamy różne rodzaje dawek:

1. Dzienna Dobowa Dawka.

Światowa Organizacja Zdrowia określiła dla każdego leku tzw. DDD czyli DZIENNĄ DOBOWĄ DAWKĘ (ang. Defined daily dose). Jest ona techniczną jednostką miary, którą stosuje się w międzynarodowych badaniach nt. użyteczności leku. DDD jest w większości sytuacji taka sama przy różnym dawkowaniu tych samych leków.

1. Dawka progowa

Dawka progowa jest to inaczej dawka minimalna, substerapeutyczna. Jest to najmniejsza dawka substancji, która wypływa na organizm człowieka.

1. Dawka lecznicza

Dawką leczniczą nazywamy ilość leku, która wywołuje hamowanie bądź pobudzenie działania narządów w ich fizjologicznych granicach.

1. Dawka uderzeniowa

Jest to pierwsza, początkowa i dużo większa dawka w porównaniu do dawek następnych, zwanych dawkami podtrzymującymi.

1. Maksymalna tolerowana dawka (MTD)

Najwyższa dawka środka leczniczego, która nie zaburza funkcjonowania narządów i układów.

1. Dawka toksyczna

Jest to minimalna ilość substancji, która może wywołać objawy toksyczne i działania niepożądane. Objawy toksyczne są to takie, które wywierają szkodliwy wpływ na organizm i jego poszczególne układy. Dawka toksyczna jest określana w gramach na kilogram ciała.

1. Dawka śmiertelna

Jak sama nazwa wskazuje jest to taka ilość substancji, która powoduje zgon poprzez zatrzymanie akcji serca i porażenie układu oddechowego. Z angielskiego dosis letalis (DL50) – połowa osób, które zażyją tą dawkę, umiera.

Indeks terapeutyczny

Jak podaje R. Korbuta, do oceny tzw. indeksu terapeutycznego (IT) potrzebujemy dawkę, przy której osiągamy 50% efektu terapeutycznego (ED 50) oraz dawkę, która wywołuje śmierć (LD 50) bądź objawy toksyczne (TD 50). Na tej podstawie możemy określić wąski bądź szeroki indeks terapeutyczny leku. Wzór:

IT = TD 50 /ED 50

IT = LD 50/ ED 50 ⁴⁵

Pewny współczynnik bezpieczeństwa

Pewny współczynnik bezpieczeństwa, w skrócie CSF (ang. certain safety factor) wyznacza granicę między dawką, która wywołuje oczekiwany efekt w przypadku 99% populacji (ED 99) a dawką, która wywołuje efekt toksyczny u 1 % populacji (TD 1).

CSF = TD1 / ED99

W literaturze wymieniane jest wiele zasad i porad dotyczących rozsądnego stosowania leków. Na ich podstawie można stworzyć prosty wzór postępowań, w którym najważniejsze jest:

• przestrzeganie dawki, częstotliwości i czasu przyjmowania leku;

• stosowanie leków sprawdzonych, pewnych i rzetelnych źródeł;

• ostrożne dawkowanie leku przez kobiety w ciąży i kobiety karmiące;

• ograniczenie stosowania wielu leków jednocześnie;

• konsultacje z lekarzem lub farmaceutą;

• przechowywanie leku w zamkniętym, oryginalnym opakowaniu, z dala od dzieci;

• informowanie lekarza o wszystkich niepokojący objawach, które pojawiły się podczas stosowania leku;

• unikanie wilgoci i światła.

3.6. Nieprawidłowe stosowanie leków

3.6.1. Zatrucia lekami przeciwbólowymi na przykładzie Paracetamolu

Jak wiadomo częstym lekiem przeciwbólowym i przeciwzapalnym jest paracetamol. Wiele leków zawiera go w swoim składzie. Leki te występują pod przeróżnymi nazwami i w różnej formie, co jest głównym powodem przekroczenia terapeutycznej dawki prowadzącego do zatrucia. Paracetamol intensywnie metabolizuje się w wątrobie tworząc siarczany i glukuroinidy wydalane z moczem. Ważna jest znajomość mechanizmu zatrucia paracetamolem. Jeden z metabolitów (NAPQ – N-acetylobenzochinoimy) poprzez swoje toksyczne działanie może uszkodzić wątrobę. Niezbędny do unieszkodliwienia NAPQ jest glutation, jednak jego zasoby kończą się podczas przedawkowania leku. Skutkiem jest martwica centralno-płacikowa wątroby oraz martwica cewek bliższych w nerkach. Niekiedy w cięższych zatruciach może dojść nawet do uszkodzenia mięśnia sercowego. Po tym jak zatrucie zostanie wyleczone nie dochodzi do trwałych uszkodzeń wątroby i nerek.

Początkowe objawy zatrucia paracetamolem to: ból brzucha, uporczywe wymioty i nudności. Po jednej bądź dwóch dobach od zażycia toksycznej dawki wzrasta aktywność aminotransferaz oraz stężenie bilirubiny co doprowadza do żółtaczki. Występują również inne objawy, takie jak: hipoglikemia, kwasica metaboliczna i skaza krwotoczna. Towarzyszy im senność, śpiączka oraz oliguria (inaczej – skąpomocz).

Aby wyleczyć chorego z zatrucia paracetamolem, wykonuje się płukanie żołądka. Ważne jest aby płukanie wykonano nie później niż godzinę po zatruciu. Można podać również węgiel aktywowany. Uzupełniane są wodno-elekrolitowe straty. Największą skuteczność ma N-acetylocysteina, która jest swoistą odtrutką. Najbardziej skuteczna jest prez pierwsze 24 godziny od zatrucia⁴⁶.

3.6.2. Niepożądane działania leków

Działania niepożądane są to to uboczne oddziaływania leków, które niestety są związane z naturą leku i nie mogą być usunięte. Często są wynikiem złego stosowania leków, nieprzestrzegania dawki bądź przyjmowania wielu leków jednocześnie. Działania niepożądane zazwyczaj są mało szkodliwe albo nieszkodliwe. Do tej drugiej grupy można zaliczyć np. bóle i zawroty głowy, nudności, osłabienie, bóle brzucha, zmiany na skórze i inne. Każdy lek w swojej ulotce ma wymienione działania niepożądane.

Jednym z działań niepożądanych leków mogą być odczyny alergiczne. Najprościej opisując są one relatywnie reakcją naszego organizmu na „obcy” związek chemiczny. Organizm wytwarza przeciwciała, które mają za zadanie bronić ustroju. Przy odczynach alergicznych występują efekty uboczne, takie jak: świąd, wysypka i zaczerwienienie skóry. Groźny dla organizmu jest tzw. wstrząs anafilaktyczny charakteryzujący się głębokimi zaburzeniami poszczególnych układów oraz zaburzeniami organów (niewydolność krążenia i oddychania) co prowadzi do śmierci. Kolejnym skutkiem ubocznym stosowania leków mogą być niebezpieczne działania toksyczne, prowadzące do zatrucia organizmu.

Niebezpieczne dla zdrowia są interakcje leków, czyli ich wzajemne oddziaływania na siebie. Pojedynczo przyjmowany lek może przynosić korzyść dla zdrowia, jednak stosowany równolegle z innymi środkami może działać na szkodę dla zdrowia. Podczas przyjmowania wielu środków leczniczych jednocześnie należy przeczytać dokładnie informacje na ulotce dotyczące ich łączenia. Wiele leków, mimo różnych nazw handlowych, posiada ten sam środek chemiczny. Stosując je wszystkie razem można go przedawkować.

Jednym z głównych skutków złego dawkowania leków jest uszkodzenie wątroby. Można wyróżnić dwa rodzaje hepatotoksycznego (łac. hepatis – wątroba) wpływu leków – immunoalergiczny i biochemiczny, z czego większość uszkodzeń wątroby spowodowane jest mechanizmem biochemicznym.

Wyszczególniamy 3 klasy w polekowym uszkodzeniu wątroby:

1. Uszkodzenie komórek wątroby;

2. Uszkodzenie cholestatyczne;

3. Uszkodzenie mieszane.

Najczęstsze zmiany patologiczne w wątrobie występują w zrazikach wątrobowych, gdzie jest najwyższe stężenie jednego z enzymów zwanego cytochromem P450. Biochemiczne uszkodzenie wątroby może być skutkiem zaburzeń procesów metabolicznych w wątrobie. Może dojść również do bezpośredniego uszkodzenia hepatocytu (komórek wątroby).

Środki, które mogą stanowić przyczynę uszkodzenia wątroby (hepatopatii) to m.in.:

• Leki przeciwbólowe;

• Steroidy oraz doustne środki antykoncepcyjne;

• Antybiotyki

3.7. Konsumpcja leków OTC

Prawo farmaceutyczne sklasyfikowało leki na:

• Etyczne – silne leki wydawane pacjentowi tylko na receptę.

• Leki dostępne bez recepty- OTC, suplementy diety.

Wartość sprzedaży wszystkich leków jest podzielona na rynek detaliczny, refundację i rynek szpitalny. K. Szalonka zwraca uwagę na wzrostową tendencję całkowitej wartości polskiego rynku farmaceutycznego. Na podstawie podanych przez nią danych sporządziłam wykres na lata 2000-1007, który przedstawia całkowitą wartość sprzedaży leków w Polsce na ten okres (Wykres I).

K. Szalonka podkreśla, że wraz ze wzrostem cen leków wzrasta również ich sprzedaż z roku na rok. Śledząc sprzedaż leków w poszczególnych grupach farmaceutycznych K. Szalonka opisuje:

„Okazuje się, że ilościowa konsumpcja leków przeciwbólowych utrzymywała się na poziomie 3.23 opakowań na rok, natomiast w 2007 roku wzrosła do 3,36. Przyczyn można upatrywać w większej ilości emisji reklam w telewizji albo w pogarszającym się stanie zdrowia społeczeństwa.”⁴⁷

Wykres I. Całkowita wartość sprzedaży leków w Polsce w mld zł na lata 2000-2007

Źródło: K. Szalonka, Opieka farmaceutyczna w ochronie zdrowia Polaków, ISBN 978-83-01-16637-3, Wyd.PWN, Warszawa 2011,Rys. 3.26., s. 113.

Podobnie wygląda sytuacja z lekami na przeziębienie i lekami gastrycznymi. Można zauważyć sezonowość w ich konsumpcji. Sprzedaż leków na przeziębienie wzrasta jesienią i zimą. W przypadku leków gastrycznych nie ma sezonowości i występuje regularny trend wzrostowy.

Przewaga spożywania leków OTC świadczy o niskiej świadomości nt. szkodliwości farmaceutyków oraz może być wynikiem rozwiniętego procesu samoleczenia w Polsce.

Nieracjonalna konsumpcja leków opiera się głównie na:

• nieprzestrzeganiu lekarskich zaleceń,

• nadmierną konsumpcję terapeutyków, która prowadzi do pogorszenia zdrowia a nawet do śmierci,

• braku dostosowania się do zaleceń farmaceutycznych podanych na ulotce leku.

Nawet obowiązkowo wprowadzone hasło przy każdej reklamie leków („Przed użyciem zapoznaj się z ulotką zamieszczoną do opakowania bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą”) niewystarczająco wpływa na jej odbiorców. Codziennie wpajane, przy każdej możliwej okazji, stało się ignorowane i traktowane zbytnio z przymrużeniem oka. Nikt przecież nie dopilnuje aby konsultacja z lekarzem lub farmaceutą się odbyła. Nikt również nie zmusi pacjenta do przeczytania ulotki, która powinna zawierać wszystkie ważne informacje dotyczące przyjmowanego specyfiku. „Etykieta leku musi być zatwierdzona przez instytucję kontrolną. Etykieta powinna podawać wszystkie szczegóły dotyczące leku, jego skutków ubocznych i sposobu podawania.”⁴⁸

Z licznych dostępnych źródeł można doszukać się informacji o skutkach niewłaściwej i nieświadomej konsumpcji farmaceutyków, zarówno w Polsce jak i na całym świecie. Badania amerykańskie wykazały, że w roku 1987 z powodu niepożądanych działań leków umarło aż 12 tys. pacjentów, natomiast 15 tys. zostało hospitalizowanych.⁴⁹

Występują również finansowe konsekwencje wynikające z nieprzestrzegania zaleceń terapeutycznych. Są one jednak trudne do policzenia, tak jak m.in. koszty porady lekarskiej, leków, hospitalizacji, badań diagnostycznych a także zgonów. Jak podaje K. Szalonka „koszty leczenia pacjentów (ambulatoryjnego i hospitalizacji) wynikające z nieprzestrzegania zaleceń terapeutycznych szacuje się w Stanach Zjednoczonych na 10 mld dolarów rocznie, a wszystkie koszty związane z nieprzestrzeganiem zaleceń terapeutycznych – na 290 mld dolarów rocznie.⁵⁰

P. Kardas szacuje następstwa finansowe za nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych w Polsce na ok. 6 mld zł rocznie. ⁵¹

W krajach rozwijających się zaobserwowano znaczny wzrost dynamiki konsumpcji leków. Wynika to z wyższej jakości życia, która pozwala zaspokoić potrzebę utrzymania dobrego stanu zdrowia. Firmy farmaceutyczne, wykorzystując reklamę i środki masowego przekazu, osiągnęły wysoki poziom sprzedaży. Sporo pieniędzy rocznie wydawane jest na kampanie reklamowe.

Pacjenci bardzo rzadko czytają jakie substancje czynne są zawarte w przyjmowanych przez nich środkach i nie radzą sobie z ich rozróżnianiem. Powstają pytania:

• W jakim stopniu reklama ma wpływ na konsumpcję leków?

• Czy spożywanie leków coraz częściej staje się patologią czy normą służącą do poprawy jakości życia?

Powstało wiele prac i badań na ten temat. K. Szalonka próbuje ocenić poziom konsumpcji leków przez wybrane grupy Polaków, porównując ich do innych krajów Europy oraz Ameryki Północnej. Badania obejmują zakres lat 2000 – 2007.

Rozdział IV

Metodologia badań własnych

4.1. Badania społeczne

Na samym początku tego rozdziału należy wyjaśnić czym są badania naukowe oraz dokonać ich podziału ze względu na użyte w nich sposoby i metody. W metodologii badań naukowych wyróżniamy dwa główne podejścia badawcze: ilościowe i jakościowe.

Badania jakościowe pozwalają dokonać jakościowy opis i analizę faktów, procesów i zjawisk. Badania te mają zwykle formę narracyjną lub eseistyczną. Według Mieczysława Sobockiego stanowią uzupełnienie i dopełnienie badań ilościowych. Badania jakościowe najczęściej są w formie opisu, służą do interpretacji ciągu zdarzeń, doświadczeń subiektywnych, odwołują się do odczuć osób badanych i oraz osoby prowadzącej badania. Rozwój tych badań sięga Odrodzenia. Zaliczamy je do tzw. „badań miękkich” - przeprowadzane są przy użyciu nieustrukturalizowanych metod i technik. Badacze jakościowi przywiązują dużą wagę do analizy kontekstu poznawanych zjawisk w wymiarze zarówno jednostkowym, jak i społecznym. Umożliwiają opis i interpretację badanych zjawisk, pozwalają zagłębić się w problem w zależności od osobistych odczuć i przemyśleń badacza.

Kolejnym typem badań są badania ilościowe, które służą sprawdzaniu hipotez w celu wyjaśniania związków, uwarunkowań, wzajemnych oddziaływań oraz zależności pomiędzy zmiennymi. Proces, który umożliwia sprawdzenie hipotez to operacjonalizacja⁵². Według Earl Babbie operacjonalizacja polega na „stworzeniu konkretnych procedur badawczych (operacji), które pozwolą na dokonanie empirycznych obserwacji odpowiadających pojęciom w świecie rzeczywistym”⁵³. Stanowiły one nurt badań wywodzący się z badań przyrodniczych. Pomiar w badaniach ilościowych jest oceniany przy użyciu metod statystycznych i matematycznych. Obiektom i poszczególnym cechom badań przyporządkowujemy liczby. W badaniach ilościowych wyróżniamy następujące kryteria jakości: trafność, obiektywność i rzetelność. Trafność odpowiada na pytanie czy mierzymy to, co ma być faktycznie mierzone. Obiektywność wyraża stopień niezależności wyników od osoby, która stosowała dany pomiar. Rzetelność natomiast oznacza „stopień zgodności powtarzanych na tym samym przedmiocie pomiarów […]”⁵⁴.Metody ilościowe głównie pozwalają na uzyskanie odpowiedzi na podstawowe pytanie "ile?".

Podsumowując, badanie naukowe jest to proces regulowany określonymi zasadami w celu zapewnienia rzetelności i adekwatności, służy rozwiązaniu określonego problemu, bądź stworzeniu lub sprawdzeniu teorii. Wyróżniamy dwa podstawowe podejścia badawcze: ilościowe i jakościowe. Kolejną kwestią jaką należałoby poruszyć w tym rozdziale jest przedmiot i cel badań.

4.2. Przedmiot i cel badań

Ważne jest aby podczas projektowania badań określić cel i przedmiot badań. Na samym początku zdefiniuję oba te pojęcia i następnie opiszę jaki jest cel moich badań, które przedstawię w niniejszej pracy.

Przedmiotem badań, według Stefana Nowaka, jest dziedzina zjawisk społecznych, która interesuje badacza. Są to obiekty bądź zjawiska, o których w pracy są formułowane stwierdzenia⁵⁵. W przypadku celu badań naukowych jedną z głównych wątpliwości w mniemaniu T. Baumana i T. Pilcha jest pytanie, co badamy – fakty czy sądy o nich? Jest to zasadnicza sprawa dla wartości poszczególnych teorii. Możemy subiektywnie oceniać i interpretować badane fakty, natomiast, gdy analizujemy sądy o faktach, ich teoria schodzi na drugi plan. Kolejną wątpliwością jest pytanie, na które chcemy odpowiedzieć za pomocą naszych badań: „dlaczego?”, czy może „jak jest?”. Odpowiedzi na zadane pytania możemy uzyskać przy zastosowaniu różnych narzędzi badawczych. Czym innym jest opis danego zjawiska a czym innym jego wyjaśnienie.

W. L. Neuman rozróżnia trzy typy badań naukowych ze względu na ich cele:

1. eksploracyjne,

2. opisowe,

3. wyjaśniające.

Badania eksploracyjne mają cel, jakim jest „dążenie do rozpoznania podstawowych faktów, zbiorowości i kwestii, tworzenie ogólnych intelektualnych obrazów, badanych warunków, formowanie i koncentrowanie się na problemach przyszłych badań, generowanie nowych idei, przypuszczeń i hipotez, określanie wykonalności prowadzonych badań, rozwijanie technik pomiaru i opisu przyszłych danych”⁵⁶. Wynikiem badań opisowych są dokładne i szczegółowe opisy, tworzone są zbiory kategorii i klasyfikacje typów, dokumentowane są procesy i mechanizmy przyczynowe oraz opisywane zostają podstawy kontekstu przeprowadzanych badań. Badania wyjaśniające natomiast polegają na wzbogaceniu teoretycznych założeń, pozwalają na „wspieranie albo odrzucenie wyjaśnień poszczególnych przesłanek, wiązanie kwestii i tematów z ogólnymi zasadami, określanie, które z kilku wyjaśnień jest najlepsze”⁵⁷.

J. Such opisuje główny cel poznania naukowego jako pozyskiwanie ścisłej wiedzy, maksymalnie pewnej, prostej, ogólnej, o „maksymalnej zawartości informacji”⁵⁸.

T. Pilch i T. Bauman wyróżniają trzy typy badań determinowanych przez cele:

1. teoretyczne – służą do „gromadzenia wiedzy teoretycznej, pozwalającej budować uogólnienia, generalizacje, prawa rozwoju i przemian badanej rzeczywistości”,

2. eksperymentalne (weryfikacyjne) – badanie oddziaływania poszczególnych czynników na dany układ, możliwość wprowadzenia przez badacza określonej zmiennej i weryfikacja jej wpływu na zjawiska, które badamy.

3. diagnostyczne – badacz diagnozuje określone zjawiska lub stan rzeczy⁵⁹.

Mieczysław Łobocki podzielił badania na weryfikacyjne i diagnostyczne. Przedmiotem badań weryfikacyjnych są przyczyny (badania typu redukcyjnego) bądź skutki (badania typu indukcyjnego) oraz zmienne zależności sprawcze między nimi. Badania diagnostyczne stanowią natomiast „opis i analizę badanych faktów, zjawisk, procesów czy zdarzeń łącznie z charakterystyką ich funkcjonowania i rozwoju, lecz bez możliwości głębszego wnikania w istniejące miedzy nimi zależności sprawcze”⁶⁰.

Przedmiotem moich badań jest konsumpcja leków kupowanych bez recepty, tzw. OTC, wśród klientów wybranych aptek trójmiejskich. Celem pracy jest próba znalezienia zależności pomiędzy płcią i miejscem zamieszkania a zakupywanymi przez klientów produktami. Skupiam się również na problemie samoleczenia oraz lekomanii, a także na braku znajomości działań niepożądanych produktów, w które zaopatrują się klienci aptek.

4.3. Problemy i hipotezy badawcze

Na samym początku tego rozdziału należy zdefiniować czym jest problem i hipoteza badawcza. Problem badawczy, według S. Nowaka jest to „zbiór pytań lub częściej – zhierarchizowany system pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytanie bardziej ogólne w tym systemie są wcześniejsze odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe”⁶¹. T. Pilch i T. Bauman określają problem badawczy jako pytanie „o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania”⁶². Autorzy dokonali podziału problemów badawczych ze względu na rolę, przedmiot i zakres omawianego problemu. Wyróżniają problemy praktyczne, teoretyczne, ogólne, szczegółowe, podstawowe i cząstkowe.

Formułując problem badawczy należy spełnić pewne warunki:

1. powinien zostać wyczerpany obszar niewiedzy badacza, znajdujący się w temacie badań,

2. wszystkie główne zależności między zmiennymi powinny być w problemie zawarte,

3. problem badawczy rozstrzygany jest empirycznie, posiada wartość praktyczną⁶³.

Warto uświadomić sobie czy nasz problem badawczy rzeczywiście jest problemem czy tylko pseudo problemem. Zalecane jest by problem badawczy był sformułowany w prosty, wyczerpujący i jasny sposób. Mają one formę pytań. W logice wyróżniamy dwa rodzaje pytań: pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia. W przypadku tych pierwszych rozpoczynamy je partykułą „czy?”, która wymaga potwierdzenia lub negocjacji. Natomiast pytanie dopełnienia poprzedza zwrot „jak” bądź „jak jest” i nie zawiera ono w swojej strukturze gramatycznej informacji gdzie możemy szukać odpowiedzi⁶⁴.

Zdaniem S. Nowaka ważne jest aby pytanie dotyczące problemu badawczego było rozstrzygalne. Kryteria empirycznej rozstrzygalności spełnione są wtedy, gdy wiemy jakie zjawiska, fakty bądź procesy powinniśmy obserwować aby móc udzielić odpowiedź na zadane pytanie oraz „jakie wyniki tych obserwacji uzasadniają wybór tego, a nie innego twierdzenia jako odpowiedzi prawdziwej”⁶⁵.

Obserwując błyskawicznie rozrastający się rynek leków, który samoistnie tworzy nowe zapotrzebowania wśród klientów formułuję następujący problem badawczy:

„Jaka jest świadomość klientów apteki na temat nabywanych przez nich produktów/ środków terapeutycznych wydawanych bez recepty w aptekach?” oraz problemy szczegółowe:

1. Jakimi czynnikami kierują się klienci przy zakupie danego produktu?

2. Czy istnieje zależność pomiędzy płcią i wiekiem a zakupywanymi produktami?

3. Jak postrzegana jest przez klientów instytucja Apteki?

Następnym pojęciem, które należałoby wyjaśnić jest hipoteza badawcza. T. Pilch i T. Bauman hipotezą nazywają „wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego(…)na podstawie danych wyjściowych”⁶⁶. W trakcie przeprowadzanego badania można potwierdzić lub obalić postawioną wcześniej hipotezę. Hipoteza określa zależności między zmiennymi, „powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej”⁶⁷.

Autorzy podzielili hipotezy na dwa rodzaje:

1. proste

2. złożone.

Hipotezy proste stanowią wyprowadzenie z uogólnionych prostych informacji, hipotezy złożone natomiast zakładają, że istnieje powiązanie pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami oraz rozbudowane łańcuchy przyczynowo skutkowe⁶⁸.

D. Nachmias wymienia następujące cechy dla hipotez badawczych:

1. powinny być jasno sformułowane,

2. konkretne,

3. sprawdzalne przy użyciu określonych metod,

4. pozbawione wartościujących elementów⁶⁹.

Moja hipoteza prosta brzmi: Zakładam, że klienci aptek korzystają nieświadomie z leków dostępnych bez recepty. Hipotezy złożone brzmią:

1. Przypuszczam, że wykształcenie ma wpływ na świadomą konsumpcję leków wydawanych bez recepty.

2. Przypuszczam, że klienci kierują się głównie reklamą i opinią znajomych w wyborze leku.

3. Przypuszczam, że miejsce zamieszkania (wieś lub miasto) ma wpływ na sposób radzenia sobie z chorobą wśród ankietowanych klientów aptek.

Po zweryfikowaniu danych hipotez można będzie ocenić, czy istnieje potrzeba wdrożenia zdrowotnego programu edukacyjnego w celu zwiększenia świadomego korzystania z aptek.

4.4. Metody i techniki badawcze

W badaniach, w zależności od tego jaki mamy problem badawczy, stosujemy różne metody i narzędzia badawcze. W tej części pracy skupię się na ich definicjach i na narzędziach, które wykorzystałam w mojej pracy.

Jak podaje Aleksander Komański metoda badań jest to zespół „teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”⁷⁰. Natomiast S. Nowak określa metodę jako „pewne typowe i powtarzalne sposoby zbierania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskania maksymalnie zasadnych odpowiedzi na pytania problematyki badawczej”⁷¹. Metody badawcze są procedurami, które służą rozwiązaniu postawionym przez nas problemom badawczym. Ich wybór jest zależny głównie od problematyki badania.

Badania dzielimy na jakościowe i ilościowe. Te drugie nazywamy inaczej badaniami „pozytywistycznymi” i stanowią one nurt badań wywodzący się z nauk przyrodniczych. Do tego typu badań zaliczamy takie narzędzia jak kwestionariusze, ankiety i sondaże. Wyniki przedstawiane są za pomocą liczb, statystyk i zależności. Charakterystyczne dla nich są niskie koszty ich przeprowadzenia oraz w wielu wypadkach anonimowość respondentów. Badania jakościowe natomiast to m.in. nieustrukturyzowane wywiady i obserwacje uczestniczące. Interesuje je głównie odpowiedź na pytanie „DLACZEGO?” a nie „ILE?” jak to jest w przypadku badań ilościowych.

Jaka jest różnica między metodą a techniką? Na to pytanie próbuje odpowiedzieć K. Żegnałek, podając iż zakres znaczeniowy techniki jest dużo węższy. Dotyczy on czynności, które są bezpośrednio związane z gromadzeniem i przetwarzaniem materiału badawczego. Czynności te mają charakter mechaniczny.

Techniki badawcze, jakie wymieniają Pilch i Bauman to:

• obserwacja (gromadzenie danych przez spostrzeżenia),

• wywiad (rozmowa badawcza z respondentem),

• badanie dokumentów i analiza treści,

• ankieta.

Techniką badawczą w moich badaniach jest anonimowa ankieta przeprowadzana na terenie wybranych aptek trójmiejskich za zgodą ich kierownictwa. Tak więc są to badania ilościowe. Skupiam się na ilości konsumowanych środków terapeutycznych oraz liczby osób, które zakupiły lek bez recepty w stosunku do tych, które tego nie zrobiły podczas wizyty w aptece. Wykorzystuję podział na miejsce zamieszkania, takie jak :wieś, małe miasto i duże miasto, a także na płeć i wiek. Ankietę od właściwego wywiadu odróżniają 3 cechy:

1. stopień standaryzacji pytań,

2. zakres problematyki,

3. zasady przeprowadzania ankiety.

Pytania ankietowe powinny być ścisłe, konkretne oraz jednoproblemowe. W mojej ankiecie wszystkie pytania są zamknięte – respondenci wybierają odpowiedź z podanej puli odpowiedzi. Ankieta służy do poznawania cech zbiorowości, opinii oraz zbieraniu danych liczbowych. Nie wymaga ona bezpośredniego kontaktu badacza z respondentem, a odpowiedzi są pisemne.

Narzędzie badawcze to przedmiot, który umożliwia nam realizację wybranej techniki badań. Może to być kwestionariusz, magnetofon lub długopis/ołówek.

W badaniach zastosowałam kwestionariusz ankiety. Jest to wydruk ze zbiorem pytań dotyczącym przedmiotu badań.

Jak podaje Earl Babbie ważne w kwestionariuszu są:

1. wybór odpowiedniej formy pytań,

2. jasne i krótkie pytania,

3. brak podwójnych pytań,

4. pytania adekwatne do problemu,

5. unikanie przeczących form,

6. unikanie obciążonych pytań i pojęć. ⁷²

4.5. Badania własne

4.5.1. Organizacja i przebieg badań własnych

Na początku badań przeprowadziłam badania pilotażowe wśród klientów apteki w Gdańsku Głównym, pytając jak często kupują leki bez recepty i czy znają konsekwencje ich zażywania. Pozwoliło mi to wprowadził nieznaczne zmiany do kwestionariusza i zmodyfikować pytania.

Badania ankietowe przeprowadzone zostały w okresie październik 2011 – marzec 2012 wśród klientów 9 aptek, z czego 4 znajdowały się w dużym mieście (Gdańsk), 4 w małym mieście (Pruszcz Gdański) i 1 na wsi (Straszyn).

Ankiety zostały wypełnione bezpośrednio w miejscu zakupu leków. Każdy badany po wcześniejszej krótkiej rozmowie wstępnej, po wyrażeniu zgody do udziału w badaniach. Czas wypełnienia takiej ankiety to ok. 5 – 10 min. Obecność badacza podczas wypełniania ankiet miała na celu zwiększenie wiarygodności.

4.5.2. Charakterystyka badanej społeczności

W badaniu wzięło udział 250 osób – ilość badanych była z góry przeze mnie zaplanowana w celu łatwiejszej interpretacji wyników.

W badaniu wzięło udział: 22 mieszkańców wsi, 60 mieszkańców małego miasta i 168 mieszkańców z dużego miasta. Wśród badanych były 142 kobiety i 108 mężczyzn.

Wykształcenie ankietowanych:

• PODSTAWOWE – 30 osób;

• ZAWODOWE – 65 osób;

• ŚREDNIE – 85osób;

• WYŻSZE – 70 osób.

Rozdział V

Wyniki i wnioski

5.1. Analiza wyników badań własnych

Na wstępie przypomnę główny problem badawczy mojej pracy: Jaka jest świadomość klientów apteki na temat nabywanych przez nich produktów/ środków terapeutycznych wydawanych bez recepty w aptekach? Problemy szczegółowe natomiast pomogą w odpowiedzi na pytania: Jakimi czynnikami kierują się klienci przy zakupie danego produktu? Czy istnieje zależność pomiędzy płcią i wiekiem a zakupywanymi produktami?, Jak postrzegana jest przez klientów instytucja Apteki? Ponadto przypuszczam, iż reklama ma duży wpływ na wybór konkretnego produktu.

Jako wskaźnik znajomości produktów zakupywanych w aptekach wymieniłam wiedzę na temat niepożądanych skutków ubocznych oraz przeciwskazań do stosowania.

Sporządzona przeze mnie ankieta zawierała .... pytań. Część z nich była adresowana do osób, które w danym dniu zakupiły lek bez recepty. Za pomocą pytania różnicującego mogłam wyłonić z grupy ankietowanych, którzy nabyli lek OTC.

Pytanie pierwsze adresowane do wszystkich respondentów dotyczyło sposobów radzenia sobie ze złym samopoczuciem. Każdy z badanych mógł wybrać jedną z pięciu odpowiedzi.

Wykres 2. Sposoby radzenia sobie z chorobą i dolegliwościami

Z powyższych, wprowadzonych przeze mnie na podstawie ankiet odpowiedzi wynika, iż większość z respondentów w sytuacji choroby nie idzie do lekarza i stosuje leki i środki dostępne bez recepty (Wykres 1) . Odpowiedź tą podało 132 osób,co stanowi 53% badanej grupy. Wyniki z pozostałytch odpowiedzi prezentują się następująco:

• 48 osób (17%) od razu idzie do lekarza i stosuje przypisane przez niego leki;

• 42 osoby (19%) stosuje wypróbowane domowe sposoby;

• 26 osób (10%) nic nie robi i stara się przeczekać dolegliwości;

• 2 osoby(1%)

Wykres 3. Sposoby radzenia sobie z chorobą i dolegliwościami z wyszczególnieniem miejsca zamieszkania

Analizując odpowiedzi na powyższe pytanie sporządziłam wykres, który bierze pod uwagę wskaźnik miejsca zamieszkania (Wykres 2.) . Brak proporcjonalności w poszczególnych grupach wynika z naturalnego doboru próby. W odpowiedzi na pytanie 1. aż 16 na 22 mieszkańców wsi w sytuacji choroby stosuje wypróbowane domowe sposoby, co stanowi ponad 72%. Może to wynikać z dużej odległości do miasta, wpojonej tradycji i większej ilości środków naturalnych. Natomiast domowe sposoby stosuje 18 mieszkańców dużego miasta. Osoby te stanowią jedynie 10% z grupy 168 mieszkańców. W dużych miastach jest łatwiejszy dostęp do opieki medycznej i leków. Respondenci tłumaczą się również brakiem wolnego czasu i ciągłym pośpiechem, stąd nieco ponad 57% osób zamieszkałych duże miasto zaznaczyło odpowiedź c)” nie idę do lekarza i stosuję leki i środki bez recepty”.

Wykres 4. Ilość osób z grupy badanej, która zakupiła leki bez recepty, z wyszczególnieniem na miejsce zamieszkania

W ankiecie zastosowałam pytanie dzielące respondentów na osoby, które zakupiły w danym dniu lek bez recepty i na te, które go nie zakupiły (Wykres 3.). Tylko 13% badanych (33 osoby) nie nabyło leku bez recepty. 156 osób z dużego miasta, co stanowi 92% z danej grupy podczas wizyty przy aptece w danym dniu zakupiło lek bez recepty. Zupełnie inaczej prezentują się wyniki mieszkańców wsi, z których aż 73% zakupiło lek na receptę. Te różnice mogą wynikać, jak w poprzednich odpowiedziach, z większej dostępności do leków wśród mieszkańców dużego miasta. Mieszkańcy wsi przy małych dolegliwościach stosują domowe, alternatywne metody leczenia, natomiast do apteki udają się w ostateczności z receptą od lekarza.

Na kolejne pytania (3-7) odpowiedzi zaznaczali jedynie respondenci, którzy zakupili lek OTC. W pytaniu 3 wymieniłam główne grupy środków bez recepty, które można dostać w aptece. Pytanie sformułowałam na podstawie komunikatu z badań CBS-u „STOSOWANIE LEKÓW DOSTĘPNYCH BEZ RECEPTY” z października 2010 roku. (Wykres 4). Pytanie brzmiało: Do której z niżej wymienionych grup mógłby/mogłaby Pan/i przyporządkować zakupiony produkt. Jest to jedyne pytanie, w którym można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Wykres 5. Procentowy rozkład nabywanych leków

Najczęściej zaznaczaną grupą leków OTC są środki przeciwzapalne i przeciwgrypowe, które wymieniło aż 102 respondentów, co stanowi 47% badanej grupy. Wynik ten może wynikać z czasu, w którym były przeprowadzone badania (ankiety były wypełniane w okresie zimowym i wiosennym). Zaraz po lekach przeciwzapalnych i przeciwgrypowych są środki przeciwbólowe (41%), środki uspokajające i nasenne (39%), środki pobudzające, wspomagające koncentrację (29%). Środki wspomagające odchudzanie zakupiło 10 kobiet, podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku środków wspomagających rzucenie palenia (15 kobiet). Analizując te wyniki można zauważyć pewną zależność między zakupywanymi produktami a płcią. Wykres 4 przedstawia procentowy rozkład wymienianych odpowiedzi. Każdy z respondentów mógł zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

W kolejnym pytaniu chciałam zorientować się odnośnie tego czy badani mogli przed zakupem wybranego leku uzyskać wiedzę farmaceuty na jego temat. W poprzednich rozdziałach pisałam o opiece farmaceutycznej i jej głównych celach. Jednym z nich jest edukacja i uświadamianie pacjentów o efektach ubocznych i skutkach niepożądanych leków.

Wykres 6. Procentowy rozkład ilości osób, które mogły uzyskać opinię farmaceuty na temat leku

Ponad połowa badanych (102 osoby, co daje 63%) nie uzyskała opinii farmaceuty na temat zakupionego produktu. Opinię zasięgnęło 31 osób, czyli zaledwie 14%. Natomiast 50 osób (23%) nie wyraziło takiej potrzeby. Zastanawiający jest fakt braku zainteresowania ze strony badanych odnośnie leku jaki nabywają. Być może wynika to z doświadczenia, długotrwałego stosowania leku bądź słabej edukacji zdrowotnej odnośnie złego stosowania produktów leczniczych.

Wykres 7. Procentowy rozkład ilości osób, które mogły uzyskać opinię farmaceuty na temat leku z wyszczególnieniem na miejsce zamieszkania

Analizując odpowiedzi na pytanie 4 pod względem wskaźnika miejsca zamieszkania można zauważyć, iż większość badanych z dużego miasta (96 osób) nie uzyskało opinii farmaceuty na temat leku. Po rozmowie z ankietowanymi można było wywnioskować, iż powodem takiej ilości odpowiedzi jest pośpiech i szybki tryb życia, przez co nie zauważają nawet takiej potrzeby aby doinformować się o produkcie, który nabywają.

Wykres 8. Procentowy rozkład ilości osób, które mogły uzyskać opinię farmaceuty na temat leku z wyszczególnieniem na miejsce zamieszkania

Niepożądane następstwa i przeciwskazania do stosowania zakupionego produktu znało 106 badanych, w przeciwieństwie do 111 osób, które zaznaczyło, iż nie zna skutków ubocznych i przeciwskazań (Wykres 7). Osoby, które zaznaczyły w tym pytaniu odpowiedź „TAK” były proszone o zaznaczenie źródła swojej wiedzy. Mogli wybrać jedną z odpowiedzi: a)ulotka, reklama; b)farmaceuta; c)lekarz; d)inne.

Opis niepożądanych następstw i przeciwskazań do stosowania produktu leczniczego jest jednym z obowiązkowych punktów zawartości ulotki.

Wykres 9. Znajomość działań niepożądanych i przeciwskazań do stosowania danego leku

Najczęściej zaznaczaną odpowiedzią była ulotka i reklama. Aż 73 osoby spośród 106 (69%) swoją wiedzę na temat niepożądanego działania leków i przeciwskazań do stosowania czerpało właśnie z reklamy. Zaraz po reklamie wymieniano lekarza jako źródło wiedzy (27%). Jedynie 4 osoby wymieniły farmaceutę (Wykres 8.).

Jednym z przedmiotów moich badań jest źródło informacji jakim najczęściej kierujemy się przy wyborze poszczególnych leków. Procentowy układ odpowiedzi na pytanie „Czym kierował/a się Pan/i przy wyborze kupowanego produktu?” zawiera Wykres 10. Najczęściej zaznaczaną odpowiedzią była odpowiedź b) reklama na banerze, plakaty, która wybrało 57 osób (26%). Na drugim miejscu jest lekarz i recepta (25%), zaraz po nim ulotka (23%) i opinia znajomych oraz rodziny (21%).

Wykres 10. Źródło wiedzy o działaniach niepożądanych i przeciwskazaniach do stosowania

Na ostatnie pytanie dotyczące postrzegania instytucji Apteki odpowiadali wszyscy ankietowani, zarówno Ci, którzy zakupili lek OTC jak i Ci, którzy zakupili lek na receptę. Należy zwrócić uwagę na to, że aż 180 osób z grupy badanych (72%) uważa aptekę za sklep, w którym można zakupić leki i środki terapeutyczne. Jedynie 52 osoby podały odpowiedź prawidłową, iż jest to placówka ochrony zdrowia publicznego (21%).

Jak podaje ustawa z 6 września 2001 r. (tj. Dz. U. z 2008 r. nr 45, poz. 271 z późn. zm.) – Prawo farmaceutyczne (art. 86 ust. 1, rozdział 7): „Apteka jest placówką ochrony zdrowia publicznego, w której osoby uprawnione świadczą w szczególności usługi farmaceutyczne”⁷³

Wykres 11. Postrzeganie instytucji Apteki wśród badanych

Analizując odpowiedzi na ostatnie pytanie wg wykształcenia ankietowanych możemy zobaczyć, że nawet osoby z wykształceniem średnim i wyższym błędnie określają instytucję apteki jako sklep. Aż 30 osób z wykształceniem wyższym, czyli prawie połowa, zaznaczyło tą odpowiedź. Należy zwrócić uwagę natomiast na odpowiedzi osób z wykształceniem podstawowym, z których tylko 5 podało odpowiedź, iż apteka jest sklepem, większość (30 osób) zaznaczyła poprawną odpowiedź. Projektując pytanie wyszłam z założenia, że badani z wyższym i średnim wykształceniem w większości zaznaczą prawidłową odpowiedź, jednak ku zaskoczeniu to właśnie ta grupa podała największą ilość błędnych odpowiedzi. Pozostaje zadać pytanie skąd taki wynik? Być może wiąże się to ze stylem życia osób bardziej zamożnych, z większych miast. Żyjąc w biegu traktują aptekę jako sklep, do którego mogą wstąpić szybko po leki przeciwbólowe. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż większość badanych z wykształceniem podstawowym było ze wsi.

Wykres 12. Postrzeganie instytucji Apteki z wyszczególnieniem wykształcenia badanych

5.2. Wnioski

Analizując powyższe wyniki ankiet nasuwają się pewne wnioski. W tym podrozdziale przypomnę swoje hipotezy badawcze postawione w rozdziale IV:

• Hipoteza prosta: Zakładam, że klienci aptek korzystają nieświadomie z leków dostępnych bez recepty.

• Hipotezy złożone:

1. Przypuszczam, że wykształcenie ma wpływ na świadomą konsumpcję leków wydawanych bez recepty.

2. Przypuszczam, że klienci kierują się głównie reklamą i opinią znajomych w wyborze leku.

3. Przypuszczam, że miejsce zamieszkania (wieś lub miasto) ma wpływ na sposób radzenia sobie z chorobą wśród ankietowanych klientów aptek.

Patrząc na Wykres 8 (s. 64) widzimy, iż 51% badanych nie zna działań niepożądanych i przeciwskazań do stosowania produktu, który zakupiło. Na tej podstawie można stwierdzić, że postawiona przeze mnie hipoteza prosta została częściowo potwierdzona.

Projektując moje badania wyszłam z założenia, że wykształcenie odgrywa istotną rolę w świadomym spożywaniu leków. Zaskakujące okazały się wyniki, które wykazały, iż nie ma żadnych istotnych zależności pomiędzy odpowiedziami a wykształceniem ankietowanych. W grupie osób nie znających działań niepożądanych leków były zarówno osoby z wykształceniem podstawowym, jak i wyższym i zawodowym. Biorąc pod uwagę ilość osób z wykształceniem podstawowym (30 osób), średnim (85 osób) i wyższym (70 osób) nie można szukać zależności statystycznych gdyż nie są w tych samych proporcjach. Tak więc nie mogłam ani potwierdzić, ani obalić mojej pierwszej hipotezy złożonej.

Hipoteza druga dotyczyła źródła, jakim kierowali się ankietowani przy wyborze leku. Tak jak przypuszczałam jest to reklama, którą zaznaczyła największa ilość osób i opinia znajomych. Badani zaznaczali również ulotkę i opinię lekarza.

Ostatnia z hipotez brzmiała : Przypuszczam, że miejsce zamieszkania (wieś lub miasto) ma wpływ na sposób radzenia sobie z chorobą wśród ankietowanych klientów aptek. Jak podaje B. Wojtyniak występuje różnica między długością życia wśród osób z wykształceniem podstawowym a średnim i jest to ok. 10 lat. Wg przeprowadzonych badań w roku 2005 mieszkańcy z badanych miast żyli średnio o rok dłużej niż mieszkańcy wsi. Na podstawie tych badań można wywnioskować, iż na zdrowie oraz długość życia wpływa: wiedza, praca, tryb życia oraz właśnie dostępność do aptek, która - jak pisze autor- w mieście jest o wiele większa⁷⁴.

Podsumowując wyniki badań zauważyłam, iż mieszkańcy dużego i małego miasta częściej stosują leki bez recepty. Wśród mieszkańców wsi natomiast panuje tendencja stosowania wypróbowanych domowych sposobów, wizyta w aptece staje się ostatecznością. Prawdopodobnie jest to wynikiem różnej odległości od apteki. Wieś, w której przeprowadzane były ankiety, posiadała tylko jedną aptekę, w mieście jest ich kilkanaście na samej dzielnicy.

Reklama odgrywa ogromną rolę na wybory i postawy konsumentów, stanowi potężne narzędzie manipulacji. Firma farmaceutyczna, jak każde przedsiębiorstwo, jest nastawiona na zysk, jednak jest to specyficzny i delikatny rynek. Połowa z ankietowanych w moich badaniach, zapytana o to czym kierowała się przy wyborze danego produktu, zaznaczyła ulotkę i reklamę. Skoro reklamy i ulotki tak silnie oddziaływają na ich odbiorców, czemu nie zaprojektować ulotek z hasłami o świadomej konsumpcji. Ważne aby były to chwytliwe, proste i wpadające w ucho hasła dla różnych grup odbiorców – od dzieci aż po osoby starsze. Akcja ta mogłaby być częścią większego programu zdrowotnego, którego można rozpowszechnić w województwie pomorskim. Przy ewaluacji programu warto byłoby porównać liczbę przyjęć do szpitala osób z zatruciem lekami bądź wszelkimi sytuacjami związanymi z działaniem niepożądanym leków i ich złym stosowaniem.

Leki tworzone są po to aby poprawiać stan zdrowia społeczeństwa, leczyć jak sama ich nazwa wskazuje i pomagać. Jednak nie można zapomnieć, że w większym stopniu są to związki chemiczne, w dużych ilościach szkodzące zdrowiu. W przypadku ich przyjmowania nie można stosować zasady „im więcej tym lepiej”, jak robi wielu konsumentów. Ważne aby zachować złoty środek i pamiętać, iż leki są pewnym dobrem, często dobrem koniecznym, jednak nieprawidłowo stosowane mogą stać się nawet zabójcą.

BIBLIOGRAFIA

1. T. Brzeziński, Historia Medycyny, Wydawnictwo lekarskie PZWZ, Warszawa 1988,1995,2000,2002, ISBN 83-200-3004-8, op.cit. s.168 – 170,

2. Wielka Encyklopedia PWN”, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2003

3. Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 311/67 z 28.11.2001, str. 69- 130

4. Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, 28.11.2001, L 311/67

5. W. Kryszewski, A. Karwowski, Encyklopedia popularna PWN, wydanie piąte, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982 r., ISBN 83-01-01750-3, s.225.

6. Drygas, Aptekarstwo Gdańskie 1399-1939, Wydawnictwo Ossolineum, Gdańsk 1983 r., ISBN 83-04-01-381-9, op. cit., s. 5-6, s. 8-9.

7. M. Pelczar, Nauka i kultura w Gdańsku w Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969 r., s.506

8. G.Patric, Chemia leków ISBN 83-01-14337-1, Wyd. PWN, Warszawa 2004, s. 1-7, s.312-113

9. Hepler C.D., Strand L.M., Opportunities and responsibilities…, s. 533-543

10. Szalinka, Opieka farmaceutyczna w ochronie zdrowia Polaków ISBN 978-83-01-16637-3, Wyd.PWN, Warszawa 2011, op.cit. s.54-55, s.58-64,

11. S. Desselle, T.S. Hunter, The Evolution of Pharmaceutical into Managed Care Enviroments, „Journal of Managed Care Pharmacy” Vol. 4, No. 1, I, II, 1998, s.55-68

12. „Gazeta Farmaceutyczna”, Vol XX, Nr 07(231), ISSN 1230-9923, s. 16,

13. Schaefer M., Schulz M., Manuele zur Pharmazeutischen Betreuung, Govi-Verlag 2000, op.cit. s. 13

14. Ustawa Prawo farmaceutyczne, Dz. U. z dnia 31 października 2001 r., Art. 86.

15. Ustawa z dnia 10 stycznia 2008r. o zmianie ustawy w izbach aptekarskich, DzU 2008, Nr 47, poz. 273.

16. Skowron, Opieka farmaceutyczna – jak zacząć, [w:] „Aptekarz polski. Pismo Naczelnej Izby Aptekarskiej”, Nr 11/2008

17. J. Szulc, Rozwój polskiego rynku farmaceutycznego po wejściu w życie ustawy refundacyjnej, w: LEK W POLSCE, Vol 22, Nr 4 (252) , ISSN 1231-028X, kwiecień 2012, s.14.

18. Sito będzie bardzo gęste, (wrzesień 2007r.) Pokaż się klientowi, żeby sprzedawać, RYNEK ZDROWIA, s. 74

19. Sprawa C-227/82, Postępowanie karne przeciwko Leendert van Bennekom, Zbiór Orzeczeń 1983 str. 03883

20. Tadeusz J. Szuba, Ekonomika Leku, Wyd. Towarzystwo Farmaceutyczno-Ekonomiczne, ISBN 83-92-4503-0-2, Warszawa 2006 , s. 101-103, s.158-160,

21. E. Ulatowska-Szostak, Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach klientów aptek-porównanie lat 2002-2007., „Problemy higieny i epidemiologii”, 2008, nr 89 (3)., s. 441-442., [w:] www.phie.pl/pdf/phe-2008/phe-2008-3-441.pdf.

22. M. Kondrat. Programy lojalnościowe, w: LEK W POLSCE, Vol 22, Nr 4 (252) , ISSN 1231-028X, kwiecień 2012, s. 57-58.

23. Tadeusz J. Szuba, Ekonomika Leku, Wyd. Towarzystwo Farmaceutyczno-Ekonomiczne, ISBN 83-92-4503-0-2, Warszawa 2006 , op. cit. s. 158.

24. Jakubiak L.,(wrzesień 2007r.) Pokaż się klientowi, żeby sprzedawać, RYNEK ZDROWIA, op.cit. s 54

25. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 32-36.

26. J. Berebeka, Poziom życia ludności a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej, AE, Kraków 2006, s.31-32.

27. GUS, Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, [w:] www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_PLK_HTML.htm

28. Art. 54- 69 Dyrektywy 2001/83/WE

29. R. Korbuta, „Farmakologia tajemnice”, Wyd. UJ, ISBN 978-83-233-2598-7, s. 208-209.

30. Hepler C.D. Strand L.M., Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care, “Am J Hospital Pharmacy” 1990; 47 (3), s. 533-543

31. P. Kardas, Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych na świecie i w Polsce, [w:] Polskiego pacjenta portret własny. Raport o przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych przez polskich pacjentów, Fundacja Polpharmy na rzecz Wspierania Rozwoju Polskiej Farmacji i Medycyny, Warszawa, kwiecień 2010

32. – wybrane konteksty, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2011 r., s. 20-21.

33. H.-H. Kruger, Wprowadzenie w teorie i metody badawcze nauk o wychowaniu, Wyd. GWP, Gdańsk 2005, s. 174

34. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 153 , s.30, s.37, s.270-275

35. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 30.

36. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2010, s. 22-23, s.43-44, s.191, s.45-47,

37. M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Impuls, Kraków 2010, op. cit. s. 155-157

38. Frankfurt - Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 79.

39. A.Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, (red.) R. Wroczyński, T. Pilch, Wyd. PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974, op. cit. s. 65.

40. "Wypisane na twarzy” [w:] Gazeta farmaceutyczna, Vol XXI, Nr 5(241), maj 2012, ISSN 1230-9923, s. 38.

SPIS WYKRESÓW:

1. Całkowita wartość sprzedaży leków w Polsce w mld zł na lata 2000-2007

2. Sposoby radzenia sobie z chorobą i dolegliwościami…………………………………………………………….X

3. Sposoby radzenia sobie z chorobą i dolegliwościami z wyszczególnieniem miejsca zamieszkania…………………………………………………………………………………………………………………………X

4. Ilość osób z grupy badanej, która zakupiła lek bez recepty z wyszczególnieniem na miejsce zamieszkania………………………………………………………………………………………………………………………….X

5. Procentowy rozkład nabywanych leków przez grupę badaną………………………………………………..X

6. Procentowy rozkład ilości osób, które mogły uzyskać opinię farmaceuty na temat leku………X

7. Procentowy rozkład ilości osób, które mogły uzyskać opinię farmaceuty na temat leku z wyszczególnieniem na miejsce zamieszkania………………………………………………………………………..X

8. Znajomość działań niepożądanych i przeciwskazań do stosowania danego leku………………….X

9. Źródło wiedzy o działaniach niepożądanych i przeciwskazaniach do stosowania………………..X

10. Czym kierują się badani przy wyborze produktu…………………………………………………………………X

11. Postrzeganie instytucji Apteki wśród badanych………………………………………………………………….x

12. Postrzeganie instytucji Apteki z wyszczególnieniem wykształcenia badanych……………………..x

Aneks

KWESTIONARIUSZ ANKIETY

Witam. Zwracam się z prośbą d Pani/Pana o poświęcenie kilku minut na wypełnienie niniejszej ankiety. Jest ona anonimowa, a wyniki będą analizowane wyłącznie w zestawieniach statystycznych Jestem studentką Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego.

Piszę pracę magisterską dotyczącą leków i produktów kupowanych przez klientów w wybranych aptekach na terenie Trójmiasta..

Płeć: K/M Wiek: ..........

Miejsce zamieszkania: Wieś / Miasto

1. Jakie zazwyczaj Pan(i) podejmuje środki, gdy czuje się chory(a), odczuwa ból lub ma jakieś dolegliwości?

1. Stosuję wypróbowane domowe sposoby

2. Od razu idę do lekarza i stosuję przepisane przez niego leki

3. Nie idę do lekarza i stosuję leki i środki dostępne bez recepty

4. Nic nie robię i staram się przeczekać dolegliwości

5. Inne .......................................................................

1. Czy podczas dzisiejszej wizyty w aptece zakupił/-a Pan/-i lek na receptę?

1. TAK

2. NIE

Na pytania 3,4,5 i 6 odpowiadają jedynie osoby, które zaznaczyły w pyt. 2 odp. a) TAK

1. Do której z niżej wymienionych grup mógłby/mogłaby Pan/-i przyporządkować zakupiony produkt: (można zakreślić więcej niż jedną odpowiedź)

1. witaminy, suplementy diety

2. leki przeciwbólowe

3. leki przeciwzapalne, przeciwgrypowe

4. środki uspokajające, środki nasenne

5. środki pobudzające, wspomagający koncentrację

6. inne ( jakie? ) ........................................................................................................................................................................................................................................

1. Czy przed zakupem wybranego leku / produktu mógł/ mogła Pan/Pani uzyskać opinię farmaceuty na jego temat?

A. TAK B. NIE C. nie było takiej potrzeby

1. Czy zna Pan/Pani niepożądane następstwa i przeciwskazania do stosowania produktu, który Pan/ Pani zakupił/-a?

1. NIE

2. TAK – skąd? :

• ulotka, reklama

• farmaceuta

• lekarz

• inne ..........................

1. Czym kierował/-a się Pan/-i w wyborze zakupu danego produktu?

1. Ulotka

2. Reklama na banerze, plakaty

3. Opinia znajomych/ rodziny

4. Lekarz, recepta

5. Farmaceuta w aptece

6. Inne źródła (jakie?) ............................................................................. .....................

..................................................................................................................................

1. APTEKA to (proszę zakreślić stwierdzenie, które kojarzy się Pani/Panu z instytucją Apteki)

1. „Sklep”, w którym można zakupić leki i środki terapeutyczne

2. Zakład Opieki Zdrowotnej

Dziękuję za udział w ankiecie.

"Oświadczam, że praca dyplomowa „Konsumpcja leków OTC wśród klientów wybranych aptek trójmiejskich” została wykonana całkowicie samodzielnie."

---

1. T. Brzeziński, Historia Medycyny, Wydawnictwo lekarskie PZWZ, Warszawa 1988,1995,2000,2002, ISBN 83-200-3004-8, op.cit. s.168↩

2. Wielka Encyklopedia PWN”, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2003↩

3. Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 311/67 z 28.11.2001, str. 69- 130↩

4. Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, 28.11.2001, L 311/67↩

5. T. Brzeziński, Historia Medycyny, Wydawnictwo lekarskie PZWZ, Warszawa 1988,1995,2000,2002, ISBN 83-200-3004-8, op. cit., s. 168.↩

6. Ibidem, s. 168-170.↩

7. W. Kryszewski, A. Karwowski, Encyklopedia popularna PWN, wydanie piąte, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982 r., ISBN 83-01-01750-3, s.225.↩

8. A. Drygas, Aptekarstwo Gdańskie 1399-1939, Wydawnictwo Ossolineum, Gdańsk 1983 r., ISBN 83-04-01-381-9, op. cit., s. 9.↩

9. A. Drygas, 600 lat aptekarstwa w 1000-letnim Gdańsku, Wydawnictwo Pharmag S.A., Gdańsk 1999r., ISBN 83-912939-0-4, s. 5-6.↩

10. Ibidem, s. 8↩

11. M. Pelczar, Nauka i kultura w Gdańsku w Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969 r., s.506↩

12. A. Drygas, Aptekarstwo Gdańskie 1399-1939, Wydawnictwo Ossolineum, Gdańsk 1983 r., ISBN 83-04-01-381-9, s. 205-206.↩

13. G.Patric, Chemia leków, ISBN 83-01-14337-1, Wyd. PWN, Warszawa 2004, s. 1-7↩

14. USTAWA z dnia 6 września 2001 r., Prawo farmaceutyczne, Dz.U.04.53.533, Art. 78, paragraf 2↩

15. "Wypisane na twarzy” [w:] Gazeta farmaceutyczna, Vol XXI, Nr 5(241), maj 2012, ISSN 1230-9923, s. 38.↩

16. Sito będzie bardzo gęste, (wrzesień 2007r.) Pokaż się klientowi, żeby sprzedawać, RYNEK ZDROWIA, s. 74↩

17. Hepler C.D., Strand L.M., Opportunities and responsibilities…, s. 533-543↩

18. K. Szalinka, Opieka farmaceutyczna w ochronie zdrowia Polaków, ISBN 978-83-01-16637-3, Wyd.PWN, Warszawa 2011, op.cit. s.54-55,↩

19. S. Desselle, T.S. Hunter, The Evolution of Pharmaceutical into Managed Care Enviroments, „Journal of Managed Care Pharmacy” Vol. 4, No. 1, I, II, 1998, s.55-68↩

20. „Gazeta Farmaceutyczna”, Vol XX, Nr 07(231), ISSN 1230-9923, s. 16↩

21. Schaefer M., Schulz M., Manuele zur Pharmazeutischen Betreuung, Govi-Verlag 2000, op.cit. s. 13↩

22. K. Szalonka, Opieka farmaceutyczna w ochronie zdrowia Polaków, ISBN 978-83-01-16637-3, Wyd.PWN, Warszawa 2011, s. 58-64.↩

23. Ustawa Prawo farmaceutyczne, Dz. U. z dnia 31 października 2001 r., Art. 86.↩

24. Ustawa z dnia 10 stycznia 2008r. o zmianie ustawy w izbach aptekarskich, DzU 2008, Nr 47, poz. 273.↩

25. A. Skowron, Opieka farmaceutyczna – jak zacząć, [w:] „Aptekarz polski. Pismo Naczelnej Izby Aptekarskiej”, Nr 11/2008↩

26. J. Szulc, Rozwój polskiego rynku farmaceutycznego po wejściu w życie ustawy refundacyjnej, w: LEK W POLSCE, Vol 22, Nr 4 (252) , ISSN 1231-028X, kwiecień 2012, s.14.↩

27. Sprawa C-227/82, Postępowanie karne przeciwko Leendert van Bennekom, Zbiór Orzeczeń 1983 str. 03883↩

28. Tadeusz J. Szuba, Ekonomika Leku, Wyd. Towarzystwo Farmaceutyczno-Ekonomiczne, ISBN 83-92-4503-0-2, Warszawa 2006 , s. 101-103↩

29. E. Ulatowska-Szostak, Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach klientów aptek-porównanie lat 2002-2007., „Problemy higieny i epidemiologii”, 2008, nr 89 (3)., s. 441-442., [w:] www.phie.pl/pdf/phe-2008/phe-2008-3-441.pdf.↩

30. M. Kondrat. Programy lojalnościowe, w: LEK W POLSCE, Vol 22, Nr 4 (252) , ISSN 1231-028X, kwiecień 2012, s. 57-58.↩

31. E. Ulatowska-Szostak, Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach klientów aptek-porównanie lat 2002-2007., „Problemy higieny i epidemiologii”, 2008, nr 89 (3)., s. 440-444., [w:] www.phie.pl/pdf/phe-2008/phe-2008-3-441.pdf.↩

32. G.Patric ,Chemia leków, ISBN 83-01-14337-1, Wyd. PWN, Warszawa 2004, s 312-313.↩

33. Tadeusz J. Szuba, Ekonomika Leku, Wyd. Towarzystwo Farmaceutyczno-Ekonomiczne, ISBN 83-92-4503-0-2, Warszawa 2006 , op. cit. s. 158.↩

34. Tadeusz J. Szuba, Ekonomika Leku, Wyd. Towarzystwo Farmaceutyczno-Ekonomiczne, ISBN 83-92-4503-0-2, Warszawa 2006 , s. 158-160.↩

35. K. Szalinka , Opieka farmaceutyczna w ochronie zdrowia Polaków, ISBN 978-83-01-16637-3, Wyd.PWN, Warszawa 2011, op.cit. s.52↩

36. Jakubiak L.,(wrzesień 2007r.) Pokaż się klientowi, żeby sprzedawać, RYNEK ZDROWIA, op.cit. s 54↩

37. Jakubiak L.,(wrzesień 2007r.) Pokaż się klientowi, żeby sprzedawać, RYNEK ZDROWIA, s 54-57.↩

38. C. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 32-36.↩

39. M. Świderska, Styl życia i zachowania prozdrowotne – wybrane konteksty, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2011 r., s. 20-21.↩

40. J. Berebeka, Poziom życia ludności a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo AE, Kraków 2006, s.31-32.↩

41. GUS, Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, [w:] www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_PLK_HTML.htm↩

42. Art. 54- 69 Dyrektywy 2001/83/WE↩

43. R. Korbut, Farmakologia tajemnice, Wyd. UJ, ISBN 978-83-233-2598-7, Kraków 2009 r., s. 13.↩

44. Ibidem, op.cit. s.68.↩

45. R. Korbut, Farmakologia tajemnice, Wyd. UJ, ISBN 978-83-233-2598-7, Kraków 2009 r., s. 15.↩

46. R. Korbuta, „Farmakologia tajemnice”, Wyd. UJ, ISBN 978-83-233-2598-7, s. 208-209.↩

47. K. Szalonka, Opieka farmaceutyczna…, op.cit. s. 117.↩

48. Chemia leków, G.Patric, ISBN 83-01-14337-1, Wyd. PWN, Warszawa 2004, op.cit, s.256↩

49. Hepler C.D. Strand L.M., Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care, “Am J Hospital Pharmacy” 1990; 47 (3), s. 533-543↩

50. K. Szalonka, Opieka farmaceutyczna w ochronie zdrowia Polaków, ISBN 978-83-01-16637-3, Wyd.PWN, Warszawa 2011, op.cit. s.53↩

51. P. Kardas, Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych na świecie i w Polsce, [w:] Polskiego pacjenta portret własny. Raport o przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych przez polskich pacjentów, Fundacja Polpharmy na rzecz Wspierania Rozwoju Polskiej Farmacji i Medycyny, Warszawa, kwiecień 2010↩

52. H.-H. Kruger, Wprowadzenie w teorie i metody badawcze nauk o wychowaniu, Wyd. GWP, Gdańsk 2005, s. 174↩

53. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 153↩

54. I H.-H. Kruger, op. cit., s. 174↩

55. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 30.↩

56. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2010, s. 22-23↩

57. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 22-23.↩

58. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 23↩

59. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 36-37.↩

60. M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Impuls, Kraków 2010, op. cit. s. 155-157.↩

61. E. Babbie, op. cit., s. 30.↩

62. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 43.↩

63. Ibidem, s. 43-44.↩

64. Ibidem, s. 191.↩

65. E. Babbie, op. cit., s. 37.↩

66. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 45 – 46.↩

67. Ibidem, s. 46.↩

68. Ibidem, s.47↩

69. C. Frankfurt - Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 79.↩

70. A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, (red.) R. Wroczyński, T. Pilch, Wyd. PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974, op. cit. s. 65.↩

71. S. Nowak, op. cit., s. 46.↩

72. E. Babbie, op. cit., s. 270 – 275.↩

73. Ustawa z 6 września 2001 r. , Prawo farmaceutyczne, art. 86 ust. 1, rozdział 7.↩

74. B. Wojtyniak., P. Goryński, Sytuacja zdrowotna ludności Polski, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008.↩