Istota przestępstwa
Definicja przestępstwa
Przestępstwo jest czynem człowieka, bezprawnym, opisanym i zabronionym pod groźbą kary w ustawie, społecznie szkodliwym w stopniu wyższym niż znikomy i zawinionym.
Jest to tzw. definicja mieszana przestępstwa, która zawiera 4 elementy:
czyn
bezprawność (na którą nacisk jest kładziony w definicji formalnej)
społeczna szkodliwość (nacisk w definicji materialnej)
wina
Formalna definicja przestępstwa – najistotniejszą cechą niezgodność treści czynu sprawcy z wymogami prawa, czyli z zakazem albo nakazem określonego zachowania.
wada: nie wyjaśnia podstaw tego nakazu bądź zakazu
Materialna definicja przestępstwa – społeczna szkodliwość czynu przesądza o uznaniu czynu za przestępstwo.
wada: spycha na dalszy plan bezprawność, co jest sprzeczne z funkcją gwarancyjną prawa karnego
Czyn człowieka
Nie ma przestępstwa bez czynu człowieka!
koncepcja naturalistyczno-kauzalna Woltera
Psychicznie sterowana aktywność woli przejawia się na zewnątrz albo w postaci działania, czyli kompleksu ruchów albo zaniechania, czyli braku ruchów.
koncepcja socjologiczna czynu
Niemożliwe jest określenie czynu wyłącznie na postawie praw natury. Konieczne jest uwzględnienie jego społecznego kontekstu, ponieważ czyn przejawia się jako coś, co pozostaje w określonym stosunku do środowiska społecznego, w jakim do jego realizacji dochodzi.
koncepcja finalistyczna czynu
Kładzie ona nacisk na celowość zachowania sprawcy czynu, gdyż ze względu na cel następuje podjęcie decyzji wykonania czynu, który następnie do osiągnięcia tego celu jest realizowany.
Czynem jest psychicznie sterowane zewnętrzne zachowanie człowieka, rozgrywające się w środowisku społecznym, stanowiące realizację decyzji podjętej do osiągnięcia określonego celu.
Tak zdefiniowany czyn musi mieć charakteryzować się tym, że jest bezprawny.
Działanie – zaniechanie
Czyn przejawia się w działaniu bądź w zaniechaniu.
Działanie – pewien kompleks ruchów, które obserwator może zauważyć, na ogół bez większych trudności.
Zaniechanie – brak ruchów. Taki czyn człowieka, w którym brak oczekiwanego działania wymaganego przez przepis prawa (niezależnie od innych działań, jakie człowiek ten wykonywał).
Określenie działania następuje bez uwzględnienia jakichkolwiek relacji z ocenami. Natomiast przy określaniu zaniechania uwzględnienie takich relacji jest nieodzownym warunkiem precyzyjnego określenia zaniechania.
Czyn zabroniony
Każde przestępstwo jest czynem, lecz nie każdy czyn stanowi przestępstwo. Czyn może być przestępstwem, jeżeli jest zabroniony przez przepisy prawa karnego, a więc nie powinien być popełniany, a w razie popełnienia jest zagrożony karą.
Przepisy prawa karnego niczego wprost nie zabraniają. Nie znajdziemy wśród nich takich, które wprost stwierdzają, że czegoś czynić nie wolno (czegoś zabraniają). Określenie czego czynić nie należy, czyli co jest zabronione, następuje w przepisach prawa karnego jakby „od drugiej strony”. Zabronienie określonego zachowani, niewyrażone wprost, wynika z opisu zachowania zagrożonego karą. Taka budowa przepisów prawa karnego jest następstwem jego subsydiarności.
Społeczna szkodliwość czynu zabronionego
- cecha określonych kategorii czynów, co wynika z ich istoty, warunkowanej także ich kontekstem społecznym, a nie z faktu ich zabronienia.
Czyn jest społecznie szkodliwy nie dlatego, że jest zabroniony, lecz jest zabroniony dlatego, że jest społecznie szkodliwy.
Art. 1 § 2 Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Art. 115 § 2 Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd powinien brać pod uwagę
rodzaj i charakter naruszonego dobra,
rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody,
sposób i okoliczności popełnienia czynu,
wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków,
jak również postać zamiaru, motywację sprawcy,
rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
- zamknięty katalog okoliczności mających znaczenie przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości.
Wypadek mniejszej wagi – określenie to nie wiąże się z wprowadzeniem jakichkolwiek dodatkowych elementów opisu czynu zabronionego. Wyróżnienie oparte jest wyłącznie na ocenie stopnia społecznej szkodliwości konkretnego czynu zabronionego, który ze względu na wszystkie
(a najczęściej niektóre) z elementów oceny wymienionych w art. 115 § 3 sytuuje się na takim poziomie, że odpowiada ustawowemu określeniu przypadku mniejszej wagi (np. art. 278 § 3,
art. 284 § 3).
Czyn zabroniony a przestępstwo
przestępstwo – gdy zakładamy (stwierdzamy) realizację wszystkich elementów składowych definicji przestępstwa
czyn zabroniony – gdy sprawcy czynu zabronionego nie możemy przypisać winy
(czyn zabroniony nie jest przez sprawcę zawiniony)
W konsekwencji braku winy nie ma przestępstwa, nie można więc stosować kar i środków karnych.
Nie każdy czyn zabroniony jest przestępstwem, ale każde przestępstwo jest czynem zabronionym.
Podziały przestępstw
Zbrodnie i występki
Art. 7
§ 1 Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.
§ 2 Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.
- kryterium dolnego progu pozwala na jednoznaczne odróżnienie zbrodni od występków
Progi pozbawienia wolności w KK:
- 3, 5, 8, 10, 12 lat
- 25 lat
- dożywocie
Czyny przepołowione – czyny, które w zależności od stopnia społecznej szkodliwości (a właściwie jednego z elementów jego oceny, czyli określonej kwoty pieniężnej) są zaliczane albo do wykroczeń, albo do przestępstw (np. kradzież – może być wykroczeniem z art. 119 k. w., bądź występkiem z art. 278 KK, a więc przestępstwem, tak samo przy przywłaszczeniu, paserstwie oraz zniszczeniu cudzej rzeczy – wszystko zależy od wartości rzeczy).
W konsekwencji jednym w miarę pewnym, choć niestety nie w pełni, kryterium odróżnienia występku od wykroczenia (podobnie jak zbrodni od występku) jest kryterium zagrożenia karnego.
Przy granicy między zbrodnią a występkiem – dolny próg zagrożenia zbrodni.
Przy granicy między występkiem a wykroczeniem – górny próg.
Jeżeli zagrożenie karą za dany czyn zabroniony w przypadku:
a) kary grzywny przekracza 30 stawek dziennych
b) a przy karze ograniczenia wolności bądź pozbawienia wolności przekracza miesiąc
to czyn taki jest występkiem według art. 7 § 2.
Przestępstwa formalne i materialne
formalne – przestępstwa bezskutkowe
materialne – przestępstwa skutkowe
- podział ten związany jest z przedmiotową stroną czynu zabronionego
Skutek w rozumieniu prawa karnego – taka zmiana w świecie zewnętrznym, która została wywołana zabronionym czynem człowieka i jako istotna dla jego pełnej charakterystyki stanowi jedno ze znamion występujących w zakresie przedmiotowej strony czynu.
Sposoby określania przestępstwa skutkowego:
użycie znamienia czasownikowego (art. 148 – „zabija”)
w opisie zawarte jest określenie czynu i odrębne odrębnie określenie wynikającego z tego czynu skutku (art. 197 – zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej).
Przestępstwo formalne (bezskutkowe) charakteryzuje się tym, że realizacja jego znamion następuje wraz z zachowaniem opisanym w ustawie (art. 233 – fałszywe zeznania).
Przestępstwa z działania bądź zaniechania
przestępstwo tylko z działania – takie przestępstwo, do którego popełnienia wymagane jest działanie sprawcy, stanowiące warunek konieczny realizacji znamion tego przestępstwa. Brak działania = brak realizacji czynu zabronionego (art. 270 – fałszerstwo)
przestępstwo tylko z zaniechania – charakteryzuje się tym, że ustawodawca w opisie czynu zabronionego nie wskazuje na działanie, lecz na brak działania, choć działanie takie powinno być przez sprawcę realizowane (art. 162 – nieudzielenie pomocy)
przestępstwa zarówno z działania, jak i zaniechania – te przestępstwa, w których typizacji czyn jako elementy strony przedmiotowej opisany jest w dwóch alternatywnych postaciach: działania i zaniechania. Oznacza to, że sprawca popełnia go zarówno wtedy, gdy działa, jak i wtedy gdy zaniecha działania powinnego (art. 231 – nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza)
Przestępstwa naruszające dobro oraz zagrażające dobru (narażające na niebezpieczeństwo)
- podział związany z podziałem przestępstw na formalne i materialne
Przestępstwa naruszające dobra chronione znajdują się głównie w rozdziale XIX KK, który zatytułowany jest „Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu”.
Niebezpieczeństwo narażenia dobra – pewien stan, który powstaje na skutek takiej zmiany w świecie zewnętrznym, że dobro, które nie było zagrożone, przestaje być bezpieczne.
Narażenie dobra na niebezpieczeństwo może być narażeniem konkretnym bądź abstrakcyjnym.
konkretne – występuje najczęściej; wówczas gdy wśród znamion danego przestępstwa skonkretyzowane jest niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu (art. 160 – narażenie człowieka na niebezpieczeństwo)
abstrakcyjne – narażenie na niebezpieczeństwo obejmuje przede wszystkim zachowanie sprawcy czynu (art. 178a – prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości)
Przestępstwa powszechne i indywidualne
- podział związany z podmiotem czynu zabronionego
Przestępstwa powszechne – ich podmiotem może być każda osoba, a nie tylko taka, która ma jakieś szczególne właściwości
określenie podmiotu zaimkiem „kto”
Przestępstwa indywidualne – rzadko występują; opisy ich podmiotów zawierają, poza ogólnymi cechami podmiotu jakieś cechy dodatkowe, szczególne
użycie konkretnego rzeczownika (art. 149 – „matka”)
użycie zaimka „kto” z uzupełniającymi go określeniami (art. 129 – „kto, będąc upoważnionym”)
przestępstwa indywidualne właściwe – cechy indywidualizujące podmiot stanowią podstawę uznania danego czynu za karalny (art. 228 – pełnienie funkcji publicznej)
przestępstwa indywidualne niewłaściwe – cechy szczególne podmiotu określone w typizacji nie przesądzają karalności, gdyż czyn jest karany także wówczas, gdy popełnia go osoba określona zaimkiem „kto”; określenie sprawcy powoduje modyfikację odpowiedzialności (art. 149 – dzieciobójstwo, typ uprzywilejowany – matka; art. 160 § 2 – narażenie człowieka na niebezpieczeństwo, typ kwalifikowalny – sprawcą jest opiekun osoby narażonej na niebezpieczeństwo)
Przestępstwa umyślne i nieumyślne
- podział związany ze stroną podmiotową czynu zabronionego
Zbrodnie można popełnić tylko umyślnie, natomiast występek także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.
Jeżeli przestępstwo jest zbrodnią, to jego strona podmiotowa przejawia się w umyślności.
W przypadku występku istnieją 3 możliwości:
występek może być wyłącznie umyślny, gdyż w opisie strony podmiotowej czynu nie pojawia się nieumyślność (art. 288 – zniszczenie mienia ruchomego)
występek może być popełniony zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, gdyż nieumyślność jako element strony podmiotowej czynu jest wymieniona w przepisie typizującym dane przestępstwo (art. 164 § 2 – sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa zdarzenia)
występek może być popełniony wyłącznie nieumyślnie (art. 177 – spowodowanie wypadku w komunikacji)
Art. 156 – ciężki uszczerbek na zdrowiu
§ 1 – występek umyślny
§ 2 – występek nieumyślny
§ 3 – występek umyślno-nieumyślny
Przestępstwa ścigane z urzędu, z urzędu na wniosek pokrzywdzonego oraz z oskarżenia prywatnego – podział ze względu na tryb ścigania
z urzędu – inicjatywa wszczęcia postępowania i jego prowadzenie należą do odpowiednich organów państwa działających w jego imieniu
z urzędu na wniosek pokrzywdzonego – wszczęcie postępowania przez uprawnionym organ jest możliwe tylko wtedy, gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie
(art. 177 § 3, art. 190, art. 192)
z oskarżenia prywatnego – ściganie następuje w razie podjęcia przez pokrzywdzonego decyzji o ich ściganiu, jednak decyzja ta nie powoduje uruchomienia postępowania odpowiednich organów (art. 212 – zniesławienie, art. 217 – naruszenie nietykalności cielesnej) akt oskarżenia formułowany jest przez obrońcę prywatnego
Podstawowe i zmodyfikowane typy przestępstw
- podział oparty na kryterium budowy typu czynu zabronionego
typ podstawowy – typ czynu zabronionego zbudowany jest wyłącznie z takich elementów, których zespół stanowi minimum wymagane do określenia jego zabronienia
Brak realizacji któregokolwiek z elementów opisu typu podstawowego przestępstwa sprawia, że nie można mówić o popełnieniu czynu zabronionego.
Jeśli ten podstawowy zestaw określający czyn zabroniony zostanie wzbogacony przez dodanie do niego dalszych elementów opisu to powstanie typ zmodyfikowany.
typ kwalifikowany – jeżeli dodanie elementów opisu oddaje wyższy stopień społecznej szkodliwości
typ uprzywilejowany – jeżeli dodanie elementów opisu służy zmniejszeniu społecznej szkodliwości
Konsekwencja modyfikacji typu podstawowego: zmiana stopnia zagrożenia karą
Art. 148 – zabójstwo
§ 1 – typ podstawowy
§ 2 – typ kwalifikowany
§ 3 – typ uprzywilejowany (oraz art. 149 i 150)
Modyfikacje w obu kierunkach następują przez wprowadzenie do opisu sformułowań odnoszących się do: przedmiotu, podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej czynu zabronionego.
W konsekwencji wyróżnia się typy zmodyfikowane kwalifikowane ze względu na okoliczności
i następstwo. Określone modyfikacje mogą występować:
- w kolejnych paragrafach jednego artykułu
- w różnych paragrafach