46. Barbarzyńska despocja, grecka tyrania, rzymska dyktatura, a dyktatura Jakobinów

Państwa barbarzyńskie charakteryzowało pewne myślenie magiczne, które stanowiło podstawę do wywyższenia osoby monarchy jako istoty niezwykłej, wyjątkowej. Z braku rozbudowanego prawa i świadomości politycznej wynikała akceptacja społeczeństwa do skoncentrowania władzy politycznej w ręku monarchy, który był postrzegany w kategoriach bóstwa („boskość monarchy”). W despocjach wschodu władca uosabiał religię i państwo zarazem. Taka legitymacja dawała monarsze możliwość tzw. Rządów silnych ręki. Mógł oprzeć swe rządy wyłącznie o siłę. Wg Greków rządy w krajach barbarzyńskich nie miały jednak boskiej legitymacji, gdyż brakowało im opartych na boskiej sprawiedliwości (themis) praw (namoi).

Grecka tyrania była inna niż rządy w krajach barbarzyńskich. Przede wszystkim rządy dyktatora miały konkretny cel i były ograniczone czasowo, póty nie zrealizuje swej misji polegającej na przywróceniu porządku zakłóconego przez oligarchów. Charakterystyczny dla antycznej Grecji humanizm sprawił, że zamiast ubóstwiania władcy, dominować będzie kult człowieka jako istoty. Proces jaki zachodził w umysłach społeczeństwa to nie tyle ubóstwianie ludzi, co uczłowieczanie bóstw – przejaw tego najlepiej widać na przykładzie całej mitologii Hellady. Tyran (przynajmniej do czasu rozwoju greckiej demokracji) budził pozytywne skojarzenia, jako obrońca ludu w walce z oligarchami. Zazwyczaj taka właśnie była jego rola, a dziedziczenie władzy należało do rzadkości (np. Pizystrat w Atenach czy Kypselos w Koryncie). Wyznaczany nim był osobą o niezwykłych cechach, ale jak najbardziej ludzkich.

Rzymska dyktatura podobnie jak u Greków była stosowana wyłącznie w okresach zagrożenia Republiki, miała charakter okresowy (dyktator powoływany był na maksymalnie pół roku, nadużycie tego urzędu przez Juliusza Cezara i ogłoszenie się dożywotnim dyktatorem doprowadziło do powstania cesarstwa). Dyktator rzymski jest zwykłym urzędnikiem, który różnymi środkami, posiadając ograniczone pole w wykorzystaniu wojsk (musi zabiegać w tym względzie o poparcie senatu) jest zmuszony też do utrwalania swej władzy sprytem. Podobnie zresztą czynić musieli dyktatorzy greccy. Przykładem powołania dwóch dyktatorów był najazd Hannibala na Italię.

Ostatni z omawianych ustrojów tj. dyktatura Jakobinów zupełnie była pozbawiona boskiej legitymacji. Choć istniał kult instytucji państwowych, czy istoty najwyższej – także można wspomnieć o pewnym kulcie męczennika Marata. Zgodnie z poglądami ideologów rewolucji (Rousseau, Robespierre)) rządzący mieli być głosem ludu i z niego się wywodzić. Podstawą rządzenia (doktrynalnie) miała być demokracja bezpośrednia, a rząd, jak i inni urzędnicy państwowi jego własnością. Dyktatura miała być formą przejściową powołaną w obliczu wojny. Przez ciągłe podtrzymywanie stanu wojny, dyktatura staje się rządem nieograniczonym czasowo.

Marek Stopka

Bibliografia :

http://haggard.w.interia.pl/despotyzm.html (prof. Jacek Bartyzel - despocja)

Arystoteles, Polityka, tłum. L. Piotrowicz, [w:] Tegoż, Dzieła wszystkie, t. I, Warszawa 2003

Baszkiewicz Jan, Meller Stefan, Rewolucja francuska 1789-1794: społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983