2.C. Liryka starożytna grecka i rzymska - wyznaczniki formalne. Horacy i jego poezje.

Pojecie ody (carmen). Problem: elegia a gatunki liryczne.

Arion - legendarny poeta grecki

był wg tradycji twórcą artystycznego dytyrambu, pisał też pieśni i hymny (z jego twórczości nic się nie zachowało)

znany jest głównie z opowieści (zawartej w dziełach Herodota i  Owidiusza) o jego cudownym ocaleniu przez delfina z rąk piratów w czasie podróży morskiej

Kanon greckiej poezji lirycznej (9):

Alkaios z Lesbos - reakcje na wszelkie przejawy życia politycznego (atakuje tyranów, popiera arystokrację)

w pieśniach także piewca wina i miłości

pieśni biesiadne odbiciem ożywionego życia towarzyskiego

strofa alcejska

Alkman - hymny, peany, pieśni taneczne, miłosne i biesiadne

pierwszy prawodawca liryki chóralnej

Anakreon - elegie, pieśni miłosne i biesiadne, utwory jambiczne

erotyki utrzymane w lekkim żartobliwym tonie

ostre inwektywy w jambach

Bakchylides - pieśni chóralne dla uczczenia uroczystości religijnych

najwartościowszy hymn śpiewany przez chór w święto Apollina Delijskiego

Ibykos - znany przede wszystkim jako chwalca urody młodych chłopców

Pindar - najwybitniejszy poeta w zakresie liryki chóralnej

(epinikia, hymny, dytyramby, peany, enkomia, treny)

zachowane tylko 4księgi epinikiów na cześć zwycięzców w igrzyskach olimpijskich, pytyjskich, istmijskich i nemejskich

patetyczny, pełen wzniosłości język

unikał wyrazów prozaicznych i pospolitych, wprowadzał rzadkie konstrukcje i połączenia słowne, tworząc wyjątkowy nastrój

Safona z Lesbos - w jej poezji pobrzmiewają nuty osobistych przeżyć

liczne wiersze do swych wychowanek

modlitwy do Afrodyty, Hery i Muz

umiłowanie do przyrody i wrażliwość na piękno pieśni ludowej (zwłaszcza w pieśniach weselnych)

strofa saficka

Stesichoros - poezja chóralna uwzględniająca tematy epickie

podejmował temat mitów trojańskich i dziejów rodu Atrydów

Simonides - pierwszy poeta układający pieśni chóralne na zamówienie

oprócz hymnów epinikia, dytyramby, skolia, peany, elegie i treny

największa chwała u potomności dzięki trenom, które miały ze szczególną siłą wywoływać uczucie litości

wprowadzenie do liryki greckiej epigramatu

skolia (pieśni biesiadne) - pełne refleksji nad znikomością życia ludzkiego i niepewnością losu

- okoliczności sporządzenia kanonu i leżące u jego podstaw kryteria pozostają zagadką

- niektóre przekazy dołączają jeszcze poetkę beocką Korynnę

Archiloch - elegie, epigramy, hymny, złośliwe jamby

sprzeciwiał się dawnym prawdom przekazanym przez Homera

realistyczny pogląd na świat

w ocenie starożytnych taki sam twórca w zakresie liryki, jakim w zakresie epiki był Homer

Tyrtajos - patriotyczne elegie zagrzewające do walki

GATUNKI:

związek gatunków i funkcji:

starożytna pieśń= grec. odé, łac. carmen

była równoznaczna z hymnem:

pean - ku czci Apollona

dytyrambos - ku czci Dionizosa

hymn - najogólniejsze wyróżniki:

1. adresat i prekacyjny charakter (zwracały się do bogów)

2. akompaniament (kitara)

3. szczególny sposób wykonania (przez stojący nieruchomo chór)

oda - (z gr. odé forma skrócona od aoidé „pieśń, śpiew”

patetyczny, uroczysty, wierszowany utwór poetycki opiewający wzniosłą ideę, wybitną postać, niezwykły czyn

pierwotnie przeznaczony do śpiewania

carmen - w antycznym Rzymie utwór liryczny, pieśń

dytyramb - pieśń chóralna z towarzyszeniem fletu wykonywana ku czci boga Dionizosa; śpiewane przez satyrów w orszaku Dionizosa zapoczątkowały powstanie tragedii greckiej; później także w formie pisemnej i utworu z przewagą muzyki

pean - w najwcześniejszej formie związany z kultem Apollona

pieśń chóralna lub hymn skierowany do Apollina, a później również do innych bogów, także pieśń bitewna, triumfalna z okazji zwycięstwa lub uroczysta

FUNKCJE:

enkomion - pieśń pochwalna

EPInikion - (z łac. epinicium) - pieśń z okazji zwycięstwa (związana z tradycją sportową)

EPIthalamion - okolicznościowa pieśń związana z ceremoniami zaślubin

/przedrostek „epi” - oznacza z grec. „na”/

skolion - pieśń biesiadna

erotikon - pieśń miłosna, odwołanie do Afrodyty (miłość - zachwyt wobec piękna i dobra)

threnos (epikedeion, epicedium, nenia) - utwór żałobny, którego tematem jest opiewanie osoby zmarłej

zmarłym dzieciom poświęcano - epigramaty

elegia (problem elegii!!!) - teoretycznie można by uznać ją za 4 rodzaj epicki

- utwór ujęty w dystychy, w których po heksametrze daktylicznym następuje przypominająca pentametr daktyliczny para trymetrów katalektycznych

- problem jej przeznaczenia nastręcza dużo trudności i niejasności:

- w starożytności uważano, że była ona początkowo rodzajem lamentu (élegos), śpiewanego przy akompaniamencie aulosu

- obecnie nazwę wywodzi się od ormiańskiego słowa „elegen” oznaczającego „trzcinę, stroik, flet”

- na ogół przyjmuje się, że oprócz elegii żałobnej występowała jeszcze elegia biesiadna, wojenna (Tyrtajos), polityczna, historyczna, dedykacyjna, miłosna (z opisami sytuacji, okoliczności), refleksyjno - filozoficzna

- w Rzymie najczęściej utwór miłosny (Owidiusz, Katullus)

- w Renesansie pojawiły się także elegie podróżnicze

idylla / bukolika

sielanka - to pojęcie wywodzące się z Renesansu,

a wymyślone przez Szymonowica

z grec. „bukolos”- pasterz wołów

nazwa wywodzi się od pierwotnej krainy szczęśliwości związanej z Sycylią (Arkadia jest wynikiem translokacji do Aten)

problem gatunku:

termin „idylla” oznaczał pierwotnie utwory drobne, ale mieszczące się w tradycyjnych gatunkach poetyckich, wydawane zwykle pojedynczo, nie w zbiorach

mogły mieć różną treść

z czasem stała się synonimem „pieśni pasterskiej”

Teokryt - jest pierwszym i jednocześnie najwybitniejszym przedstawicielem poezji bukolicznej:

1. charakter konwencjonalny, pod postaciami pasterzy (głównych bohaterów) przedstawiano osobistości współczesne, zwłaszcza poetów

2. rozwój w epoce hellenistycznej - człowiek zmęczony życiem w miastach tęsknił do przyrody (alternatywa wobec urbanizmu)

Pozostali poeci rzymscy:

Sulpicja - rzymska autorka 6 krótkich elegii zachowanych w zbiorze elegii Tibullusa

- opiewała w nich swą miłość do niejakiego Cerintusa

- należała do grupy poetów z kręgu Messali Korwinusa

Publius Vergilius Maro (Iw.pne.)

• we wczesnym okresie twórczości ogłosił zbiór „Bukolik” - zwane też „Eklogami” (Eclogae) w dużej mierze wzorowane na „Bukolikach” Teokryta (tematyka, greckie imiona pasterzy, niektóre elementy greckiego krajobrazu), ale posiadały też wiele motywów oryginalnych - w utworach tych pasterze wiodą poetycki agon, bądź kolejno odśpiewują swoje piosenki

- wprowadził „sielankę” filozoficzna i alegoryczną jako nowy typ, nieznany Teokrytowi

• „Georgiki”- 4księgi, w których pokazuje społeczeństwu ogromne wartości zawodu rolnika i budzi miłość do ziemi

Albius Tibullus - elegik, wielki piewca miłości i wiejskiego życia

- twórczość pełna sielankowości, prostoty i sentymentalizmu

Sextus Propertius - jeden z największych elegików rzymskich

jego poezja nie jest łatwa, gdyż nasyca ją wiele dygresji mitologicznych i wstawek erudycyjnych. Również zwięzłość wypowiedzi poetyckiej nie ułatwia zrozumienia tekstu

Caius Valerius Catullus - jego poezja charakteryzuje się szczerością uczuć, finezyjną prostotą formy, różnorodnością użytego metrum i bogatym językiem

Publius Ovidius Naso - autor poezji miłosnych “Amores”

Ok. 2 n.e. ukazała się „Ars amandi” (Sztuka kochania) w 3 księgach, frywolny podręcznik miłości i flirtu, oraz „Remedia amoris” (Lekarstwa na miłość)

Na wygnaniu napisał Tristia (Żale) w 5 księgach, ze słynną autobiografią

Quintus Horattius Flaccus

(65 -8 pne.)

(omówienie utworów)

Pieśni:

utwory religijne, biesiadne, erotyczne, patriotyczne, filozoficzne, o programie literackim poety, o śmierci, okolicznościowe

Księga pierwsza:

1. Pieśń wymienia różne rodzaje ludzkich zajęć, aby w zakończeniu przeciwstawić im twórczość poetycką, zapewniającą boską nieśmiertelność

2. Do Oktawiana Augusta, zachęca go (przyzywając domowe bóstwa) do zakończenia wojny domowej i objęcia pełni władzy. W zakończeniu Oktawian nazwany jest Cearem, czyli spadkobiercą Juliusza Cezara

3. Do okrętu, utwór z życzeniami dobrej podróży, który zamienia się w ostrzeżenie przed nazbyt śmiałymi czynami ściągającymi gniew bogów

7. Wytrwałość wśród zmiennych kolei losu (w sprawie Planka)

12. Hymn na cześć Oktawiana Augusta, Horacy wylicza najpierw godnych pieśni bogów i ludzi, aby na końcu tego zaszczytnego szeregu umieścić Marcellusa i Oktawiana

14. Oda do okrętu - alegorii Republiki. Idee republikańskie nie mają już szans na zwycięstwo, wezwanie do zaniechania wojny domowej, Osobiste wyznanie kończące odę jest nawiązaniem do własnej republikańskiej przeszłości

15. Wróżba Nereusa (skierowana do Parysa) o skutkach porwania Heleny = ostrzeżenie Antoniusza przed związkiem z Kleopatrą

17. Zaproszenie dziewczyny na wieś

32. Pieśń do lutni, oddająca hołd Alkajosowi, który prócz zwycięstw wojennych opiewał miłość i Muzy

34. Wyznanie poety, który obserwując zjawisko gromu z jasnego nieba porzuca postawę epikurejską i wraca do wiary w ingerencję bogów, zdolnych w każdej chwili niespodziewanie odmienić los ludzki

37. Pieśń triumfalna, sławiąca zwycięstwo Oktawiana nad flotą Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum, a zarazem wyrażająca podziw dla Kleopatry, która popełniła samobójstwo by uniknąć hańby

Księga druga:

1. Rozważanie jak pisarz może sobie poradzić z własnym czasem historycznym, obarczonym cieniem walk bratobójczych (tragedia - niewłaściwa gdyż nie czas jeszcze na wielostronność spojrzenia, kronika - pochwala ich obrazowość, retoryczne upomnienia - takie jakie sam pisze, najchętniej jednak zwraca się ku „lżejszym rytmom”)

12. Pieśń skierowana do Mecenasa - odmowa opiewania heroicznych wydarzeń z historii Rzymu, w zamian głosi pochwałę żony Mecenasa

13. Apostrofa do drzewa, które zwaliło się na Horacego - przedstawia zejście do Podziemia, gdzie cienie umarłych słuchają pieśni Safony i Alkajosa

15. Przeciwstawienie wznoszenia luksusowych willi na wybrzeżu surowym obyczajom przodków

20. Własna sława pośmiertna wyobrażona jako lot ptaka spoglądającego na ludy, które dowiedzą się o istnieniu poety

Księga trzecia:

1. „Odi profanum vulgus” - poeta występuje przed chórem dziewcząt i chłopców z pieśnią zachęcającą do umiarkowania i skromności. Dumny ze swojej sztuki, z tworzenia nowego gatunku poetyckiego, nie pragnie innych dóbr poza sabińskim zaciszem

2. Zachęcenie do praktykowania cnót i umiejętności składających się na „virtus Romana”: powściągliwości, tężyzny fizycznej, rzemiosła wojennego, męstwa, pogardy, śmierci, patriotyzmu, sztuki milczenia

3. Pochwała dalszych cnót: prawości i stałości poglądów. Znaczna część to epicka wypowiedź Junony porzucającej nienawiść do Rzymian, jeśli porzucą myśl o odbudowie Troi

4. Inwokacja do muzy Kaliope. Poeta daje do zrozumienia, że woli tony liryczne. Opowiada o momentach swojego życia, w których został cudownie uratowany, zachęca muzy by pozostały przy nim gdy przejdzie do sławienia czynów Augusta. W czasach pokoju trzeba miarkować siłę, którą się posiada i nie używać jej do złych celów

5. Zapowiedź przyznania Augustowi boskości po zwycięstwach nad Partami i Brytanami. Przestroga przed skutkami braku męstwa (żołnierze rzymscy w niewoli po klęsce Krassusa)

9. Dialog z dziewczyną Lidią

10. Przykład paraklausithyronu

11. Pragnienie skruszenia serca Lidy przy pomocy Merkurego, exemplum: miłosierny postępek jednej z Danaid

24. Przeciw nieumiarkowanemu bogaceniu się Rzymian i rozprzężeniu obyczajów

30. „Exegi monumentum aere perennius”

Księga czwarta:

2. Do Julusa Antoniusza. Horacy zachęcany, aby opiewać triumf Augusta wymawia się brakiem właściwych uzdolnień i nie bez ironii przerzuca ten trud na rozmówcę. Przestrzega przed naśladowaniem Pindara jeśli się nie ma jego triumfu

13. Do starzejącej się Liki

Pieśń wieku - hymn - modlitwa do Apollina i Diany (opiekunów Rzymu) przeznaczony do odśpiewania przez chóry 27 dziewcząt i chłopców na Palatynie i Kapitolu 3 czerwca 17r. w ostatnim dniu trzydniowych uroczystości z okazji upływu kolejnego wieku (liczącego 110 lat). Hymn jest zarazem pieśnią o samym akcie jego wykonania, będącego wynikiem długich ćwiczeń

Epody = Jamby

Najwcześniejsze utwory Horacego, cykl 17 wierszy pisanych różnymi metrami jambicznymi. Nazwane przez gramatyków epodami, gdyż po dłuższym wersie, następował krótszy (epodos = dośpiew)

Do zbioru włączone zostało kilka utworów erotycznych (11, 14, 15)

2. Pochwała życia wiejskiego, jak się okazuje w zakończeniu - włożona w usta lichwiarza Alfiusa i w ten sposób zironizowana. Poeta sam ceniąc życie na wsi nie chciał znaleźć się w gronie chwalców nieszczerych

5. Czarownice męczą niewinnego chłopca, od którego skargi epoda się zaczyna

6. Inwektywa na tchórzliwego oszczercę

7. Potępienie wojny domowej

10. Odwrócenie funkcji utworu z życzeniami dobrej podróży - klątwa i złowróżbna przepowiednia w tonacji żartobliwej, skierowana przeciw najgorszemu z wierszokletów

17. Dialog między opętanym miłością i czarownicą Kanidą

List do Pizonów = Sztuka poetycka

Swobodna gawęda epistolarna o przesłankach dobrego smaku literackiego w połączeniu z doskonałą znajomością warsztatu. Uwaga skupiona na gatunkach nie uprawianych przez Horacego: tragedii, komedii, epice. Elementy historii poezji i teatru - na podstawie wzorów przede wszystkim greckich - połączone z aktualnymi wskazówkami dla pisarzy, dyskurs teoretyczny z żywymi przykładami, powaga z żartobliwością. Przedmiot jest ujęty od strony twórców jak i publiczności.

Zwrócenie uwagi na istnienie innych wyznaczników gatunkowych poza metrum i treścią.

Przedstawienie genezy poszczególnych gatunków.

Obraz poety doskonałego - Horacy mówi o wykształceniu i obowiązkach wobec społeczeństwa.

Satyry = Gawędy („Sermones”) (1)

Napisane równocześnie z Epodami

Księga I - 10 utworów

Horacy gani w nich wady ogólnoludzkie, czyniąc aluzje do społeczeństwa rzymskiego, upomina i krytykuje w łagodnym, wyrozumiałym tonie. Dostrzega zarówno dobre jak i złe strony swych bliźnich

Księga II - więcej rysów moralizatorskich

Księga I:

8. Posąg Priapa opowiada o zdrożnych praktykach czarownic na Eskwilinie, gdzie do niedawna był cmentarz biedoty, a obecnie rozciągają się założone przez Mecenasa ogrody. W zakończeniu Priap przepędza wiedźmy we właściwy sobie, rubaszny sposób.

---