PIOTR SKARGA, KAZANIA SEJMOWE
RP u schyłku XVI wieku: szlachta przeżywa „złoty wiek” – praktycznie współrządzi z królem, ma wpływ na ustawy i uchwalane podatki. Wywalczyła sobie liczne przywileje (nie można więzić bez wyroku, pozbawiać własności ziemskiej, „nihil novi” etc.). Polska XVI wieku nie znała wojen domowych na tle politycznym, społecznym, wojskowym, więc z pewna wyższością patrzyła na Europę Zachodnią. Rozwój kultury, literatury renesansowej, ale też brak rozwoju na płaszczyźnie ustaw (brak reform), brak silnej armii, sprawnego systemu sejmowania. Stopniowa decentralizacja władzy, uzależnienie się od miejscowych ośrodków władzy. Senat – arena starć politycznych.
Piotr SKARGA:
Ur. Luty 1536 w Grójcu na Mazowszu. 1552 – zaczyna studia w Akademii krakowskiej, ok. 1564 przyjmuje święcenia kapłańskie. Jezuita, aktywna postawa duszpasterska.
Brak sympatii dla Habsburgów, poparcie dla Zygmunta Wazy i jego cnót (pobożny, roztropny…).
We wzmocnieniu władzy królewskiej i odbudowie cnót obywatelskich Skarga widział szansę na poprawę RP. Reformy trzeba przeprowadzić szybko, inaczej grozi nam zagłada za tolerowanie herezji i wewnętrzny rozkład państwa. Treści kazań:
- w pierwszym omawia rodzaje mądrości, zaznaczając różnicę między mądrością boską (pochodzącą z nieba) i ziemską, bydlęcą. Tylko mądrość boska może uchronić kraj przed zagładą, klęską wojen domowych, inwazją turecką. „Pod pojęciami rozumiem przede wszystkim dwie zasadniczo przeciwstawne teorie polityczno-ustrojowe: mianowicie koncepcję państwa na usługach kontrreformacji oraz pogląd „polityków” na ten temat.(…) senatorowie winni odwołać się do pomocy Boga, który użyczy im mądrości. Winni też skorzystać z praktyki politycznej, wynikającej z dotychczasowego rządzenia ludźmi [szlachta nie posiada tej umiejętności] .”
- w drugim omawia 2 z 8 chorób nękających RP tj. brak miłości ojczyzny i ofiarności dla niej. Wymienia dobrodziejstwa, jakie otrzymują obywatele od ojczyzny: możliwość wyznawania wiary katolickiej, władza królewska godząca się ze „złotą wolnością”, dobrobyt materialny, Skarga zwraca uwagę na rozwój polskiej gospodarki. Zestawienie wizji kwitnącego kraju z wizją klęski i zagłady, jaka grozi państwu i uświadomienie, ile można stracić. Argumentacja – odwołania do Pisma Św. I dziejów starożytnych o miłości ojczyzny.
- w trzecim przytacza argumenty za zgodą. Są to: wiara w jednego Boga, podleganie wspólnemu władcy i prawu. Ukazanie groźnych konsekwencji: kłótnie na sejmach mogą być wykorzystane przez nieprzyjaciół, rozpad terytorium. Trzeba usunąć przyczyny: tolerancję dla herezji, chciwość, łakomstwo, zazdrość, zbytki, obłudę itp.
Porównanie państwa do organizmu ludzkiego (metafora znana od Arystotelesa czasów) – jedne członki pełnią swoje funkcje, ale są podległe innym. Tylko tak mogą współpracować.
Program polityczny w kazaniach: władza monarsza: niepodzielność władzy w sprawach świeckich i niepodzielność Kościoła w sprawach wiary. Monarcha jedynym źródłem prawa i nikt nie może się mu sprzeciwić. Izba poselska i senat: władza ustawodawcza sprawowana przez izbę poselską jest w sumie nadużyciem sprawowanym przez szlachtę, która otrzymała zbyt wiele przywilejów od króla. Zdaniem Skargi szlachta nie radzi sobie z tymi obowiązkami, co jest niebezpieczne dla kraju. Szlachta powinna mieć głos tylko w kwestii podatków. Poza tym – obniżyć rangę sejmu, a podnieść rangę senatu do ciała doradczego króla. Krytyka szlachty: zarzuca niedouczenie, brak ogłady, pieniactwo, anarchiczne usposobienie, łatwowierność. Obrona chłopów: domaganie się większych swobód, m. In. Prawa do apelacji przed sądem i skargi na panów oraz ogólne polepszenie warunków życia, było to jednak zgodne z ówczesną renesansową tendencją do krytyki sposobu traktowania chłopów.
Utopijna wizja ustroju w kazaniach – absolutyzm, pozbawienie szlachty władzy politycznej, wzmocnienie senatu, a rola sejmu sprowadzona do minimum, poprawa położenia chłopów, usprawnienie sądownictwa. Apelowanie do szlachty, aby porzuciła politykę i wróciła do rzemiosła rycerskiego.
Retoryka a literatura polska XVI wieku:
Czyli sztuka dobrego mówienia, skład: wynajdowanie źródeł i dowodów (nauka o inventio), logiczne rozplanowanie myśli (o compositio), wysłowienie się (o elocutio). Celem retoryki była perswazja, jawne lub ukryte pouczenie, zachwycenie.
Kazania jako gatunek literacki – Skarga określa je jako kazania przygodne.