Pod koniec XIX wieku twórcy europejscy odrzucili hasłapozytywistyczne, a społeczność zaczęła wkraczać na wyższe etapy rozwoju. Prawda o rzeczywistości nie była obiektywna. Każdy człowiek (oryginalna jednostka) widzi świat inaczej. Negacja realizmu w sztuce. Artysta powinien ukazać subiektywny punkt widzenia i uwolnić się od norm narzucanych przez społeczeństwo. Nowe pokolenie wyrażało siebie, swoje rozterki i mroczne instynkty. Skłonnośćdo eksperymentowania spowodowała pojawienie się wielu nowych kierunków artystycznych. (1898-1918)
Modernizm-1. Używanie w polskiej refleksji nad literaturą i sztuką określenie Mlodej Polski; 2.stosowana w nauce i krytyce zachodniej, zwłaszcza anglosaskiej, ogólna nazwa nowoczesnych tendencji w literaturze, sztuce i architekturze od schyłku XIX w. do lat 60 XX stulecia
Młoda Polska-okres w polskiej literaturze i sztuce od początku lat 90. XIX w. do odzyskania przez państwo niepodległości w 1918 r., pojęcie spopularyzował Adam Górski w cyklu artykułów programowych o tym samym tytule 1 1898
Fin de siècle-fr. ‘koniec wieku’, jeden z terminów określających tendencje w sztuce i literaturze schyłku XIX w. i początku następnego stulecia
Neoromantyzm-jeden z terminów określających tendencje w literaturze, sztuce i muzyce przełomu XIX i XX w., wskazujący na ich nawiązanie do romantyzmu
Przemiany społeczne i polityczne
Na przełomie wieków miasto odgrywało ogromną rolę w kształtowaniu życia społecznego. Migracje ludności wiejskiej do miast w poszukiwaniu pracy i szansy na lepsze życie. Miasto stało się mieszanką różnych grup społecznych. Wille stały w sąsiedztwie dzielnic robotnikówBieda i bogactwo skupiło się w jednym miejscu. Wzrosła oglna zamożność i poprawiła się jakość życia ale pojawiły się również napięcia społeczne które ożywiły życie polityczne. Pod koniec XIX w. zaczęły powstawać partie polityczne i związki zawodowe. Reprezentowały różne grupy społeczne walczące o swoje prawa, dlatego na przełomie wieków często wybuchały strajki. W 1905 r. doszło do rewolucji w Rosji i Królestwie Polskkim. Pod presją w wielu krajach wprowadzono ustawodawstwo socjalne (krótszy dzień pracy, ubezpieczenia zdrowotne i emeerytalne, zakaz zatrudniania dzieci). W XIX w. nastąpiło upowszechnianie oświaty. Wymagane było pisanie i czytanie. Zatrudniano osoby wykształcone. Ukończenie szkoły umożliwiało znalezienie lepszej pracy i poprawienie sytuacji. Rozwojowi oświaty towarzyszyło zakładanie bibliotek. Od końca XIX w. rosło napięcie w stosunkach międzynarodowych. Większość świata była podzielona między państwa europejskie. Imperium brytyjskie opanowało ¼ pow ziemi, Francja zgarnęła trzecią cz. Afryki. Zaostrzyły się konflikty wewnętrzne na tle narodowościowym. Sytuację, w której pod pozorem stabilizacji tliło się zarzewie przyszłych konfliktów nazywano „zbrojnym pokojem”.
Przełom modernistyczny
Młode pokolenie było przekonane, że cywilizacja zachodnia wchodzi w fazę schyłku. Zdaniem modernistów wyczerpały się dotychczasowe formy kultury. Dlatego nowatorscy artyści odrzucili wszelkie zastane ograniczenia estetyczne, moralne i poznawcze. Głównym zadaniem sztuki było ukazanie bogactwa przeżyć jednostki i jej subiektywnego obrazu rzeczywistości. Często eksperymentowali i łączyli sprzeczności aby osiągnąć cel. Artystajest wolny w wyborze środków, których używa aby ukazać swój świat wewnętrzny.
Pojęcia:
Indywidualizm- pogląd uznający jednostkę i jej prawa zaważniejsze od zbiorowości i jej uprawnień do decydowania o ogólnych zasadach postępowania pojedyńczych ludzi.
Subiektywizm- wszelkie poznanie zależy od właściwości umysłu ludzkiego i jego sposobu odczuwania
Filister i artysta
Jednym z najważniejszych elementów kultury przełomu był konflikt między artystą a filistrem. Moderniści twierdzili, że mieszczański styl życia niszczy idnywidualizm, narzuca jednostce sztuczny system wartości, w którym najważniejszy jest pieniądz. Artyści nie przywiązywali wagi do gromadzenia dóbr materialnych czy przestrzegania norm społeczeństwa. Uważali się za jednostki wyjątkowe służące prawdzie i pięknu. Przekonani byli o ciasnocie umysłu mieszczaństwa, braku zainteresowania sztuką i rozwojem duchowym. Dla wielu mieszczań artyści byli „dziećmi szatana”, alkoholikami i próżniakami prowadzącymi niemoralny tryb życia.
Pojęcia:
Filister-człowiek ograniczony, bez aspiracji, skoncentrowany na gromadzeniu dóbr materialnych. Obojętny na dobro ogółu oraz awrtości duchowe.
Sztuka dla sztuki
Dzieło nie może być traktowane jako narzędzie do ukazywania problemów społecznych, nauczania prawd moralnych czy dostarczanie odbiorcom przyjemności. Sztuka powinna się skupić na samej sobie i wyrażać odczucia artysty. Działalność artystycznana przełomie wieków stała się sferą samoistna, niepodporządkowaną celom zewnętrznym, dostępnątylko dlawtajemniczonych. Artysta zyskał status kogośwyjątkowego.
Pojęcia:
„sztuka dla sztuki”-hasło przedstawicieli modernizmu domagających się aby sztuka nie realiowała żadnych zobowiązań społecznych, lecz skupiła się wyłącznie na samej sobie i wyrazała świat wewnętrzny artysty.
Eros i Tanatos
Ważym celem modernistów było ukazanie bogactwa życia psychicznego. Interesowali się badaniami Z.Freuda, które zapoczątkowały rozwój psychoanalizy. Ponadto złamali tabu obyczajowe dot. erotyzmu. Nie była dla nich sferą zakazaną, mówili o niej otwarcie, pokazywali jaki ma wpływ na człowieka. Reakcje miedzy kobietą a mężczyzną pokazywali jako walkę płci. Rozprzestrzenili motyw femme fatale. Popularne stały się seanse hipnozy i wywoływania duchów. Postawę większości artystów cechowała skłonność do melancholii i ucieczki od swiata. Uolnienia od cierpień szukali w kontemplacji sztuki i nirwanie.
Pojęcia:
Psychoanaliza-kierunek w psychologii oraz odpowiadająca mu metoda terapii; w teorii psychoanalizy kluczową rolę odgrywał podział psychiki na sferę nieświadomych popędów(id), świadomość (ego) i obszar uwewnętrznionych norm społecznych (superego) oraz założenie, iż stłumione i wyparte do nieświadomości uczucia i pragnienia wpływają na późniejsze życie psychiczne.
Femme fatale-fr.’kobieta fatalna’, popularna w literaturze i sztuce modernizmu postać kobiety kuszącej i niebezpiecznej, która doprowadza mężczyzn do zguby.
Nirwana- stan zapomnienia i spokoju, wyzbycia się wszelkich pragnień i namiętności oraz całkowitego uwolnienia się od cierpień towarzyszących ziemskiej egzystencji. Pojęcie zaczerpnięte z buddyzmu.
Dekadentyzm
Był jedną z cech carakterystycznych postawy modernistycznej. Został spopularyzowany przez poetę Paula Verlaine’a, który użył go w wierszu Niemoc (1884). Dekadentyzm wyrażał poczucie kryzysu cywilizacji i kultury. Przejawiał się w skrajnym pesymizmie, apatii i biernosci. Dekadentów przyciągało wszystko to, co było przerafinowane, świadczyło o przesycie i znudzeniu.
Pojęcia:
Dekadentyzm-1. określenie wszelkich ruchów artystycznych i okresów, reprezentujących schyłkową fazę danej epoki; 2. prąd duchowy końca XIX w., wyrażający się w postawie pesymistycznej
Młoda Polska
Wkońcu XIX w. Galicja zajmowała szczególne miejsce wśród ziem polskich. O jej roli zadecydowały swobody, którymi cieszyli się Polacy w zaborze austriackim. Mogli posługiwac się językiem polskim w miejscach użytku publicznego. Działał tam polski rząd i sejm. Stanowiła ona element wielkiego wielonarodowego państwa, obejmującego większą część Europy. Mieszkańcy Galicji rozmawiali po polski i po niemiecku. Mogli swobodnie podróżować i studiować na austriackich i niemieckich uczelniach. Miasta galicyjskie należaly do tego samego świata co ówczesne stolice kultury: Berlin, Wiedeń iMonachium.To spowodowało, że elity artystyczne Galicji były otwartena różne nowe prądy płynące z zachodu.
Kraków
Był stolicą Młodej Polski. Toczyło się w nim intensywne życie intelektualne i artystyczne. Jego mieszkańcy byli zainteresowani wszystkim co nowe i związane z ruchem modernistycznym. W wydawanych tam czasopismach przedrukowywano najsłynniejsze artykuły, które ukazywały się za zachodzie Europy, teatry wystawiały głośne sztuki tamtego okresu. W Krakowie regularie odbywały się wystawy obrazów znanych zagranicznych malarzy. Z krakowskim czasopismem „Życie” współpracowali europejscy pisarze i artyści. Miasto przyciągało wybitnych twórców z innych zaborów. Publikowali oni w miejscowych czasopismach, wydawali swoje utwory. Działały również wyższe uczelnie- Uniwersytet Jagielloński i Szkoła Sztuk Pięknych zatrudniały profesorów ze wszystkich zaborów. Studenci z innych zaborów nadawali ton miastu.
Pojęcia:
Cyganeria- (bohema)w modernizmie środowisko zbuntowanych przeciwko mieszczańskim normom moralnym i obyczajowym artystów, którzy zerwali z tradycyjnym stylem życia i funkcjonowali na marginesie społeczeństwa.
Życie codzienne na przełomie wieków
Na przeómie wieków styl życia mieszkańców prowincji zmieniał się bardzo powoli. Dynamiczne zmiany zachodziły w szybko rozwijających się ośrodkach miejskich. Zaczął kształtowac się uniwersalny wielkomiejski styl życia. Był podporządkowany wyrazniemu podziałowi na czas pracy i czas wolny. Stopniowo zacierały się różnice w ubiorze i formach spędzania czasu między różnymi środowiskami. Kobiety z niższych sfer zakładały masowo produkowane stroje przypominające fasony ubrań żon postawionych urzędników. Mężczyźni nosili garnitury, meloniki i cylindry.
W teatrach i kawiarniach spotykały się różne warstwy sopłeczne. Na przełomie zaczęła kształtowac się również kultura masowa. Wzrosła produkcja wydawnicza i znacznie rozszerzył się krąg jej odbiorców. Rozwój kultury masowej umożliwił masowemu odbiorcowi obcowanie ze sztuką. Literatura i sztuka przestały być elitarne,dostęp do nich miał prawie każdy. Życie codzienne i kulturalne zrewocjunizowało kino. Pierwszy pokaz filmowy (28.12.1895) odbył się w Paryżu. Duży wpływna życie codzienne miał rozwój sztuki użytkowej. Artyści secesyjni stawiali sobie za cel nadanie wyrafinowanej formy najprostrzym przedmiotom codziennego użytku. Pod koniec XIX w. turystyka przestała być przywilejem zamożnych i stała się dostępna dla wszystkich. Popularną formą spędzania czasu stało się uprawianie sportu. W 1896 zorganizowano w Atenach pierwsze nowożytnie igrzyska olimpijskie.
Filozofia końca wieku
Filozofowie modernistyczni odrzucili wiarę w nieograniczone możliwości rozumu. Nauka nie dostarczała odpowiedzi na najważniejsze pytania. Rzeczywistości nie można poznać tylko dzięki poznaniu naukowemu. Świat to nieustannie zmieniający się chaos. Intuicja to narzędzie poznania.
Filozofia Arthura Schopenhauera
Główne założenia:
-U podstawy całej rzeczywistości leży wola; irracjonalny, ślepy popęd
-Wola nigdy nie boże być zaspokojona, a to prowadzi do cierpienia
-Ból istnienia można złagodzićprzez wyzbycie się pragnień (nirwana), współczucie dla innych cierpiących lub kontemplację piękna w sztuce
W jego pismach uzasadnienie związanego z dekadentyzmem egzystencjonalnego niepokoju. Pesymistyczna wizja świata. Zaspokojenie woli jest nieosiągalne, skazany na wieczne cierpienie. Dodatkowe źródło udręki stanowi permamentna świadomość śmierci. Świat jest zły i taki pozostanieponieważ siła nim kierująca pozostaje niezmienna. Człowiek jest w stanie uniknąć cierpienia jedynie przez osiągnięcie nirwany.
Filozofia Fryderyka Nietzschego
Główne założenia:
-Życie jest najwyższą wartością
-Tradycyjna moralność ogranicza życie
-Ludzkość musi odrzucić chrześcijaństwo, które hamuje jej rozwój
-Ideałem jest nadczłowiek-jednostka kierująca się wolą mocy
-Jednostka nie powinna poświęcać się dla społeczeństwa
Życie toczy się poza dobrem i złem. Właściwe jest to, co sprzyja życiu.
Nowe kierunki w sztuce
Artyści tworzący na przełomie wieków zerwali z konwencją realistyczną w sztuce. Uważali, że należy uwolnić sztukę od celów użytkowych. Zadaniem twórcy było znalezienie odpowiedniej formy artystycznej dla wyrażenia subiektywnego sposobu widzenia świata. Artysta wyrasta ponad tłum.
Impresjonizm
Kierunek w sztuce ostatnich dziesięcioleci XIX w. charakteryzujący się dążeniem do uchwycenia w dziele artystycznym ulotnych wrażeń i nastrojów. Malarze impresjoniści tworzyli w plenerze, używali czystych barw i ukazywali wpływ oświetlenia na zmiany koloru; impresjoniści ukazywali w muzyce subiektywne uczucia za pośrednictwem swobodnie kształtowanych form; w poezji kładli nacisk na walory brzmieniowe wiersza. Charakterystyczne dla dzieł impresjonistycznych są gry swiatła i barw, zacieranie konturów, wykorzystywanie półtonów.
Przedstawiciele: Claude Monet, Edgar Degas, Auduste Renoir, Władysław Podkowiński, Józef Pankiewicz
Secesja
Główny nurt sztuki modernizmu; dzieła secesyjne charakteryzują się m.in.: dekoracyjnoscią, skłonnością do linii krzywych, ornamentów i arabesek, ozdobnymi motywami roślinnymi, nasyconymi erotyzmem postaciami kobiecymi. We Francji i Angli panowało pojęcie art nouveau. Zamiłowanie do asymetrii, miekkiej, falistej linii, jasnej kolorystyki, zestawiania barwnych płaszczyzn. Bogata ornamentyka. Motywy kwiatowe, fale, płomienie, liście, ważki, łabędzie, pawie. Inspiracją była sztuka orientalna, zwłaszcza japońska.
Przedstawiciele: Gustav Klimt, Alfons Mucha
Cechy Charakterystyczne:
Architektura Sztuki plastyczne:
-asymetria -falista linia
-naśladowanie form naturalnych -wyraziste kontury
-falistość i dynamika linii -zestawienie jednobarwnych płaszczyzn
-łączenie kamienia, żelaza i szkła -elementy baśniowo-fantastyczne
-łuki w oknach i drzwiach - jasna kolorystyka
-bogata ornamentyka - docenienie sztuki użytkowej
-staranna dekoracja wnętrz
Symbolizm
Kierunek w sztuce i literaturze ukształtowany u schyłku XIX w.; zakładał niemożność bezpośredniego wyrażenia, przez obraz lub słowo, duchowych przeżyć człowieka oraz ponadnaturalnych idei, w związku z czym postulował posługiwanie się apelującymi do intuicji odbiorcy symbolami, sugerującymi w sposób niejednoznaczny ukryte za nim treści. Symbolizm przeciwstawia się realizmowi i impresjonizmowi. Symbol podstawowym środkiem artystycznym w sztuce.
Przedstawiciele: Gustave Moreau, Arnold Böcklin, Edvard Munch, Jacek Malczewski
Styl zakopiański
Jednym z najważniejszych ośrodków sztuki młodopolskiej w XIX w. stało się Zakopane. Artyści upodobali sobie to miejsce ze względu na niewielką odległość od Krakowa , barwność folkloru i i górską przyrodę. Tatry stały się tematem malarstwa. Twórców fascynowały również kultura i życie górali. S.Wiktkiewicz zaproponował aby styl budowli w Zakopanem stał się stylem reprezentatywnym
Teatr
Pod koniec XIX w. twórcy teatralni odchodzili od dominującej koncepcji sztuki, wg której akcja sceniczna powinna naśladować rzeczywistość w sposób abstrakcyjny dla widza. W tym czasie obok realistycznego nurtu rozwinął się także dramat naturalistyczny. Taki model teatru propagował Andrè Antoine, dyrektor paryskiego Thèâtre Libre w Paryżu, w którym doświadczenie zdobywała Gabriela Zapolska. Obok tradycyjnych sztuk, w programie wielu teatrów pojawiały się przedstawienia ukazujące wewnętrzne przeżycia postaci. Dramaturdzy dążyli do wyrażenia złożonych uczuć i ulotnych nastrojów, posługując się metaforami i symboliką. Teatry rezygnowały z bogatej scenografii. Rosyjski reżyser Konstanty Stanisławski stwożył nowy ideał aktora: aktor powinien utożsamić się z bohaterem, który był najważniejszy w sztuce. Inny reformator teatru-Edward Gordon Craig- postulował rezygnację z realizmu i nasycenie spektaklu symbolami odnoszącymi się do rzeczywistości. Aktora traktował jak twożywo sztuki, służące do realizacji koncepcji inscenizatora. Wg niego reżyser powinien decydować o wszystkich składnikach przedstawienia. Zwolennikiem koncepcji Craiga był Stanisław Wyspiański.
W Polsce na przełomie wieków prężnie rozwijały się teatry w Krakowie i we Lwowie. Wystawiano w nich sztuki najważniejszych dramaturgów europejskich. Popularne były też polskie komedie Gabrieli Zapolskiej i dramaty Tadeusza Rittnera.
Pojęcia:
Dramat naturalistyczny-odmiana dramatu rozwijająca się na przełomie XIX i XX w.; dramat naturalistyczny ukazywał ciemne strony ludzkiej egzystencji, jego twórcy wprowadzali do dialogów codzienny język, sygerując, że utwór przedstawia prawdziwe nieupiększone życie.
Literatura
Pisarze modernistyczni negowali tradycyjne i konwencjonalne ograniczenia oraz misyjność literatury. Fascynowały ich takie tematy jak relacja między artystą a społeczeństwem, metafizyka płci i tajemnice erotyzmu, choroba wieku i pesymistyczna wizja historii. Obowiązywało hasło „sztuka dla sztuki”. Pisarze wykorzystywali w dziełach innowacyjne techniki literackiem.in. rozbudowany monolog wewnętrzny.
Za prekursora symbolizmu w literaturze uznaje się Charlesa Baudelaire’a, przedstawiciele to m.in. Arthur Rimbaud i Paul Verlaine. Symbolizm opiera się na idealizmie: istnieją dwa światy: poznawalny zmysłowo świat materialny i nadprzyrodzony świat idei składający się z wieczności, duchowości i jedności. Wg sympolistów człowiek nie jest w stanie opisać świata idei językiem pojęć, ale może to zrobić za pomocą literatury, która może wyrazić to co jest niewyrażalne. Dzięki zymbolom można sugerować ukryte treści. Charakterystyczne cechy symbolistów: aluzyjność, wieloznaczność, muzyczne kształtowanie wypowiedzi.
Impresjonizm jest szczególnie widoczny w liryce. Poezja wyróżnia się nastrojowością, z dużą ilością opisów dot. podmiotu lirycznego obserwującego rzeczywistość. Twórcy (Paul Verlaine,Kazimierz Przerwa-Tetmajer) dązyli do wywołania doznań zmysłowo-uczuciowych przez wykonanie synestezji. Cenili muzyczność utworu i za pomocą melodii starali się ukazać nastrój podmiotu lirycznego. W prozie imprezjonizm uwydatnił się w opisach subiektywnej wizji świata bohatera. Impresjoniści eksponowali elementy liryczno-nastrojowe, rozluźniali kompozycję, prezentowali treści fragmentarycznie, by oddać ulotne wrażenia.
Mniejszą rolę odegrał ekspresjonizm. Rozwijał się głównie w Niemczech. Jego zasady okreslił Stanisław Przybyszewski- wg niego dzieło powinno wyrażać wewnętrzny świat człowieka, jego emocje, namiętności i przeżycia. Ekspresja literacka nie podlega żadnym konwencjom i może mieć różne pojęcie artystyczne. Twórcy tego kierunku proponowali sztukę sięgającą absolutu. Bohaterem utworu miał być uniwersalny człowiek. Ekspresjoniści chętnie stosowali mocne środki wyrazu: przerysowanie, groteskę, łączyli sprzeczność np.: patos i ekstazę z wulgarnością.
Naturalizm (rozwinięcie realizmu) wywarł największy wpływ na epikę. Jego zwolennicy dążyli do osiągnięcia obiektywizmu w przedstawienu fabuły. Wg naturalistów pisarz nie miał rawa moralizować i komentować wydarzeń czy postępowania postaci, powinien ograniczyć fikcję na rzecz wiarygodnego przekazu. Émil Zola (twórca naturalizmu) postulował, by literatura ukazywała autentyczny obraz rzeczywistości. W powieściach naturalistycznych bohaterem i jego życiem rządziły prawa natury i środowiska, jego wybory i działania są podporządkowane potrzebom biologicznym, a fikcja literacka jest skutkiem obserwacji faktów. Ich twórczość charakteryzuje drastycyzm i autentyzm językowy, pojawia się żargon i dosadne słownictwo.
Pojęcia:
Synestezja-zjawisko psychiczne polegające na kojarzeniu ze sobą różnych wrażeń pochozących z różnych zmysłów. Synestezja jest wykorzystywana w obrazowaniu poetyckim. Opisy dźwięków, kolorów, wrażeń dotykowych w utworze sprawiają, że oddziałuje on na wszystkie zmysły.
Ekspresjonizm- kierunek w sztuce, muzyce i literaturze, rozwijający się od początku XX w.; charakteryzował się dązeniem do wyrażenia w dziele osobistych wizji i emocji artysty, na ogół za pomocą ostych, gwałtownych środków. Eksprezjonizm w filmie ukształtował się w niemym kinie niemieckim lat 20. Ukazującym mroczny obraz świata, nacechowanego szaleństwem i grozą.
Naturalizm-kierunek w literaturze i sztuce drugiej połowy XIX w. będący kontynuacją realizmu, dążący do maksymalnego obiektywizmu w przedstawieniu rzeczywistości, ograniczający fikcję i rezygnujący z komentowania ukazywanych zjawisk na rzecz ścisłego zapisu obserwacji i wrażeń.
Instrumentacja głoskowa-zabieg stylistyczny polegający na takim doborze słów, aby pewne głoski powtarzały się częściej niż przeciętnie, występowały w grupach i tworzyły układy brzmieniowe. Dzięki temu tekst staje się bardziej melodyjny.
Wiersz sylabotoniczny- rodzaj wiersza, który charakteryzuje się jednakową liczbą sylab w wersach oraz powtarzającym się układemsylab akcentowanych i nieakcentowanych. W efekcie wiersz sylabotoniczny jest silnie zrytmizowany.
Katastrofizm- tendencja w kulturze XX w. Wyrażała się w przekonaniu o nieuchronnym upadku cywilizacji, a nawet świata. Elementy katastrofizmu pojawiły się już w romantyzmie.
Franciszkanizm- tendencja w literaturze XX w. odwołująca się do poglądów św. Franciszka z Asyżu, zwłaszcza do idei ewangelistycznego ubóstwa, braterstwa wszystkich stworzeń, afirmacji świata.