Słownik Rynki Finansowe

Asset-backed securities (ABS) - rodzaj instrumentu finansowego, będącego zabezpieczeniem (listem zastawnym) na róznego rodzaju aktywach. Nazwą tą określa się wszystkie papiery wartościowe opierające się na sekurytyzowanych aktywach. Instrument ten został po raz pierwszy wprowadzony w USA na początku lat 80-tych na potrzeby rynku hipotecznego. Ich zabezpieczeniem mogą być dowolne aktywa, np.: kredyty hipoteczne, pożyczki na zakup samochodu, kredyty dla studentów, należności z kart kredytowych, leasing, tantiemy, czy także zyski przynoszone przez filmy. Ustanowienie ABS odbywa się w procesie sekurytyzacji wyodrębnionych przez inicjatora, którym najczęściej jest bank, pewnej puli wierzytelności, które sprzedaje specjalnie utworzonemu podmiotowi – Special Purpose Vehicle (SPV). SPV zdobywa później z rynku środki na refinansowanie tych wierzytelności poprzez emisję i sprzedaż papierów wartościowych zabezpieczonych przyszłymi wpływami gotówkowymi z aktywów lub samymi aktywami. W ten sposób bank przenosi swoje ryzyko kredytowe z udzielonych kredytów i pożyczek na inwestorów, którzy lokują pieniądze w tym instrumencie, w zamian za perspektywę przyszłych zysków. Jedną z kluczowych ról w wycenie wartości i ryzyka tego instrumentu finansowego mają oceny agencji ratingowych.

Credit default swap (CDS) – instrument pochodny służący przenoszeniu ryzyka kredytowego. CDS jest umową, w ramach której jedna ze stron transakcji w zamian za uzgodnione wynagrodzenie zgadza się na spłatę długu należnego drugiej stronie transakcji od innego podmiotu – podstawowego dłużnika – w przypadku wystąpienia uzgodnionego w umowie CDS zdarzenia kredytowego (w praktyce zdarzeniem tym jest niespłacenie podstawowego długu przez podstawowego dłużnika). Tym samym w ramach transakcji CDS ryzyko kredytowe (ryzyko, że dług nie zostanie spłacony) zostaje przeniesione.

Umowa CDS określa co najmniej:

• podstawowego dłużnika – podmiot, którego zobowiązanie jest objęte CDS-em;

• podstawowe zobowiązanie – wskazanie długu, w odniesieniu do którego wystawiany jest CDS – z reguły jest to wskazanie ściśle określonej emisji obligacji;

• okres objęty ochroną (okres, w którym zobowiązanie z tytułu CDS jest efektywne);

• warunki, pod którymi strona transakcji CDS ma obowiązek spłaty długu (z reguły warunkami takimi są bankructwo odnośnego podmiotu lub niespłacenie zobowiązania – poparte publicznie dostępnymi informacjami).

Cena CDS ustalana jest jako procent wartości odnośnego zobowiązania, płatny w skali roku. Podstawowym czynnikiem wpływającym na cenę CDS jest poziom ryzyka w transakcji (ryzyko, że podstawowy dłużnik nie będzie w stanie spłacić zobowiązania). Poziom tego ryzyka określany jest za pomocą ratingów przyznawanych przez agencje ratingowe; (Moody's, Standard & Poor's, Fitch Ratings). Jednostka, która wykupuje CDS, nie musi być właścicielem długu, na którym oparty jest dany kontrakt – takie kontrakty nazywa się "nagimi CDS". W kryzysie finansowym 2008 roku CDS wykazał słabość polegającą na fakcie, że jednostka pokrywająca ryzyko kredytowe nie ma wpływu na proces windykacji długu, który jest jednym z czynników obniżających ryzyko kredytowe. Krytycy instrumentów CDS wskazują na ich rolę w generowaniu kryzysu zadłużenia. Warren Buffett określił je jako "finansową broń masowego zniszczenia", zaś George Soros porównał je do "posiadania polisy na czyjeś życie i jednocześnie licencji na zabicie tej osoby". Z kolei ich obrońcy wskazują na to, że CDS tylko przyspieszają procesy bankructwa państw bądź przedsiębiorstw, które i tak są już nadmiernie zadłużone. W listopadzie 2011 Unia Europejska wprowadziła zakaz "nagich CDS" w odniesieniu do zadłużenia państw. Zakaz obowiązuje od 1 grudnia 2011. W szczególnej sytuacji państwa członkowskie mogą zawiesić jego obowiązywanie w odniesieniu do własnego długu na 12 miesięcy i ewentualnie przedłużyć zawieszenie o kolejne 6 miesięcy.

Federal National Mortgage Association (FNMA, powszechnie nazywane Fannie Mae) jest przedsiębiorstwem sponsorowanym przez rząd USA (ang. Government Sponsored Enterprise, GSE). Jest to firma prywatna, na mocy specjalnego prawa autoryzowana do pożyczania pieniędzy i udzielania gwarancji kredytowych. Nie jest bezpośrednio finansowana przez rząd, ani też papiery wartościowe przez nią emitowane nie są explicite poręczone ani chronione przez państwo. Powszechna jest jednak - zarówno wśród jej klientów, jak i na rynkach finansowych - opinia, że za Fannie Mae de facto działa pod parasolem rządu USA. Firma jest częściowo zwolniona z płacenia podatków dochodowych w Stanach Zjednoczonych. Fannie Mae operuje na wtórnym rynku kredytów hipotecznych. Zadaniem firmy jest, poprzez pośrednie działania finansowe, zapewnienie Amerykanom dostępnego i taniego kredytu, przez co realizuje rządową strategię obniżania barier w dostępie do mieszkań i domów. FNMA jest jedną z głównych instytucji dostarczających funduszy na kredyty hipoteczne w USA. Szacuje się, że w tej chwili pośrednio finansuje ok. 20% z nich.

Hedging – strategia zabezpieczająca przed nadmiernymi wahaniami cen papierów wartościowych, polegająca na doborze do portfela aktywów o przeciwnie skorelowanych trendach.Na przykład producent stali zabezpiecza się przed spadkiem cen rynkowych zawierając kontrakty na spadek – jeżeli cena rzeczywiście spadnie, to taniej będzie sprzedawał wyroby, ale część różnicy pokryje z zysku na kontraktach, w przeciwnym razie będzie sprzedawał produkty drożej, ponosząc tylko koszt kontraktów jako zabezpieczenia. Hedging stosowany może być również w celu zabezpieczenia przed przed spadkiem cen papierów wartościowych.

Instrument pochodny - (ang. derivatives, lub spolszczone potoczne określenie derywaty) określamy rodzaj papierów wartościowych, których wartość uzależniona jest od wartości innych instrumentów finansowych, określanych mianem instrumentów bazowych lub podstawowych (na przykład akcji, indeksu giełdowego, obligacji, wysokości stopy procentowej, towaru). Pojawienie się instrumentów pochodnych na rynku finansowym (lata 70-te XX wieku) związane było ze wzrostem zmienności kursów walutowych, stóp procentowych, cen akcji i cen towarów, jaki można było obserwować na rynkach światowych w tym okresie. Te zmiany nie zawsze były przewidywalne, co dla inwestorów oznaczało zwiększenie ryzykainwestycyjnego. Podstawowym celem instrumentów pochodnych stało się zatem zabezpieczenie inwestora przed zmianami ceny instrumentów bazowych, tj. w zależności od potrzeby przed wzrostem, spadkiem lub i wzrostem i spadkiem ceny. Obecnie obok transakcji hedgingowych (asekuracyjnych, zabezpieczających) zawierane są również transakcje o charakterze spekulacyjnym, związane z przejmowaniem ryzyka od inwestora. W transakcji zawartej na rynku instrumentów pochodnych strony umowy potwierdzają uzyskanie przez nabywcę danego instrumentu prawa do otrzymania w przyszłości określonej wartości pieniężnej lub dokonania transakcji. Istnieje wiele rodzajów instrumentów pochodnych. Część z nich znajduje się w obrocie giełdowym (giełdy instrumentów terminowych), ale zdecydowanie więcej znajduje się w obrocie pozagiełdowym (nieregulowanym, over-the-counter, OTC), głównie ze względu na niestandardowy charakter, wynikający bezpośrednio z potrzeb inwestorów będących stronami kontraktów. Najpopularniejsze wśród instrumentów pochodnych są kontrakty terminowe (futures) i opcje. Od nich wywodzi się większość pozostałych instrumentów pochodnych używanych w obrocie gospodarczym. Jeżeli zatem kiedykolwiek zetkniemy się z takimi terminami rynku finansowego: swap, forward, FRA, IRS, CIRS, CDS, CMS, CDO, CDO2, IR Caps / Floors, Swaptions, warrant, będą to najprawdopodobniej właśnie różnego rodzaju instrumenty pochodne.

Instrument dłużny - jest jednym z instrumentów finansowych, który stwierdza istnienie wierzytelności dłużnika wobec podmiotu, który udostępnił mu środki finansowe. W związku z udostępnieniem środków finansowych dłużnik zobowiązuje się w określonym czasie zwrócić całą kwotę oraz zapłacić odsetki z tytułu wykorzystywania pożyczonego kapitału. Instrumenty dłużne pełnią ważną rolę w obrocie gospodarczym. Z jednej strony służą do pozyskiwania kapitału na finansowanie bieżącej działalności (państwu, gminom, przedsiębiorstwom), z drugiej są formą lokowania wolnego kapitału, która przynosi wymierne korzyści w postaci odsetek. Instrumenty dłużne zazwyczaj cechuje wysoka płynność i niewielkie ryzyko inwestycyjne (wyjątkiem są junk bonds, czyli obligacje śmieciowe). Do instrumentów dłużnych zalicza się wszystkie obligacje, weksle, certyfikaty, bony skarbowe i pieniężne, a także papiery wartościowe będące dowodem zobowiązania finansowego pomiędzy zaciągającym zobowiązanie a nabywcą papieru dłużnego.

Kredytowe instrumenty pochodne - Kredytowe instrumenty pochodne są stosunkowo młodą grupą derywatów, powstałą pod koniec XX wieku. Jednakże dzięki swojej budowie oraz funkcjom jakie spełniają stały się jedną z najważniejszych innowacji w światowym systemie finansowym. Generalnie derywaty pozwalają na zabezpieczenie się przed różnego rodzaju ryzykiem. Wprowadzenie na rynki finansowe kredytowych instrumentów pochodnych nie tylko zrewolucjonizowało myślenie o problemie ryzyka kredytowego, ale także pozwoliło na skuteczniejsze zarządzanie portfelami długu. Ostatnie lata sprzyjają szybkiemu wzrostowi wolumenu transakcji (notional amount of outstanding credit derivatives). Związane jest to zarówno z zwiększającym się globalnym poziomem ryzyka, jak i z elastycznością już istniejących oraz pojawieniem się coraz to nowych kredytach instrumentów pochodnych. Już nie tylko banki czy instytucje ubezpieczeniowe, ale i przedsiębiorstwa niefinansowe zaczynają posługiwać się nimi posługiwać w procesie zarządzania ryzykiem kredytowym. W czerwcu 2005 roku rynek ten szacowany był na 10,21 bilionów dolarów, w tym samym miesiącu 2006 roku było to już 20,35 biliona, a w 2007 ponad 42,5 . Tak szybki przyrost świadczy o ukrytym zapotrzebowania na tego rodzaju instrumenty finansowe zarówno estrony ich twórców, jak i potencjalnych klientów. Rynek kredytowych instrumentów pochodnych nie jest rynkiem regulowanym, lecz pozagiełdowym (OTC - Over The Counter). Z tego powodu istnieją trudności zarówno z szacowaniem wielkości samego rynku, jak i jego struktury. Brak jest skutecznej instytucji ewidencjonującej transakcje, które zawierane są zwykle pomiędzy sektorem przedsiębiorstw, a rynkiem finansowym. Dealerzy, pracujący w największych, światowych centrach finansowych handlują instrumentami pochodnymi nie tylko pomiędzy, czy z krajów wysoko rozwiniętych ale także rynków wschodzących. Ryzyko kredytowe wędruje niejednokrotnie poza granice jego emitenta, co tym silniej utrudnia kontrole i rejestr transakcji.

Rynek derywatów kredytowych zdominowany jest przez trzy grupy inwestorów:

• instytucje finansowe (banki, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, firmy inwestycyjne itp.),

• inwestorów instytucjonalnych (przedsiębiorstwa produkcyjne, korporacje międzynarodowe),

• inwestorów indywidualnych.

Derywatem kredytowym nazwać można każdy instrument finansowy, transferujący ryzyko kredytowe zawarte w aktywie lub aktywach pomiędzy dwiema stronami umowy. Pochodny instrument kredytowy to kontrakt pomiędzy dwoma partnerami umowy beneficjentem (zwanym również kupującym zabezpieczenie - protceion buyer), oraz gwarantem (inaczej: sprzedawcą zabezpieczenia- protection seller) w którym pierwsza z nich dokonuje transferu ryzyka kredytowego. Za udzieloną gwarancję sprzedawca otrzymuje premię, która w zależności od instrumentu zabezpieczającego może wystąpić w postaci jednorazowej wypłaty premiowej, lub strumienia gotówki. Jest to jednocześnie jego rynkowa cena. Instrumentem bazowym w przypadku kredytowych instrumentów pochodnych mogą być wszelkiego rodzaju aktywa obarczone ryzykiem kredytowym. Głównie są to pożyczki, kredyty, papiery wartościowe (np. obligacje). Podobnie jak w przypadku innych derywatów, tak i w tym przypadku warunkiem koniecznym jest istnienie możliwości ustalenia ceny rynkowej instrumentu podstawowego. Na rynku występuje wiele tego rodzaju derywatów, jednakże w śwaitowym obrocie dominują trzy rodzaje : Credit Default Swap, Total Retur Swap oraz Credit Linked Notes. Udział tych trzech grup derywatów wyniósł w 2001 roku około 60% całego rynku. Pozostałe 40% należało do Protfolio Products, Credit Spread Products oraz Asset Swaps .

Lewarowanie - To wykorzystanie mechanizmu dźwigni finansowej podczas inwestowania w instrumenty finansowe. Lewarowanie polega na wygenerowaniu dużo wyższych zysków przy dość niewielkim wkładzie początkowym. Technicznie lewarowanie działa na zasadzie kredytu, który udziela broker na otwarcie pozycji pod zastaw depozytu początkowego. Im wyższy lewar, tym większe można otworzyć pozycje i większe mogą być zyski. Takie działanie wiąże się niestety z dużym ryzykiem, ponieważ im szybciej zyskujemy, tym szybciej możemy stracić. Jednakże odpowiednio efektywne zarządzanie konkretną pozycję, może zmniejszyć ryzyko poniesienia stary oraz przyczynić się do wygenerowania znacznie większych zysków.

MBS (mortgage-backed securities, hipoteczny list zastawny) są rodzajem ABS (asset-backed securities, listów zastawnych), papiery wartościowe, których zabezpieczenie stanowią wierzytelności hipoteczne dają niepodzielne prawo do pobierania pożytku z grupy lub puli jednego lub większej ilości hipotek. Zebrane razem papiery muszą być ocenione przez uznane agencje ratingowe, oraz uzyskać najwyższe kwalifikacje. Co więcej kredyt musi być początkowo udzielony przez podlegającą regulacji i autoryzowaną instytucję finansową, która z góry ustala spłaty kredytu. W rzeczywistości MBS polega na zamianie przyszłej spłaty za dom przez kupującego na papiery wartościowe, które trafiają na rynek finansowy w postaci uregulowanych i zabezpieczonych transzy za pomocą instytucji emitujących ten rodzaj obligacji. W USA ważną rolę emiterów odgrywają między innymi dwie instytucje Fannie Mae i Freddie Mac. Są to prywatne spółki akcyjne w randze instytucji federalnej, działające w tej formie od początku lat 70siątych. Ich głównym zadaniem jest stwarzanie dogodnych warunków finansowych dla pożyczkodawców potrzebnych do udzielania niskooprocentowanych pożyczek oraz zwiększanie ich płynności finansowej. W związku z tym zamiast czekać na spłatę pożyczek, przykładowo Fannie Mae odkupuje pożyczki zapaczkowane w grupy o podobnej charakterystyce na rynku wtórnym.

Obligacje zamienne (ang. convertible bond) – rodzaj obligacji dających jej posiadaczowi możliwość (prawo) do zamiany ich na akcje firmy emitującej lub akcje rodzimego przedsiębiorstwa emitenta. Te obligacje dają możliwość kupna akcji określonych przedsiębiorstw prywatyzowanych drogą kapitałową.

Obligacje zamienne są rodzajem złożonych instrumentów finansowych (hybrydowych: zawierających poza składnikiem dłużnym element pochodny: prawo do zamiany długu na udziały). Obligatariusz ma prawo - w ustalonych warunkach - żądać zamiany obligacji na akcje (w taki sposób stałby się akcjonariuszem - stąd jest to instrument o charakterystyce złożenia obligacji i opcji).

Wartość obligacji zamiennej stanowi wartość długu (z odsetkami) oraz opcji zamiany. Opcja wymiany określona jest przez:

• określenie na co można wymienić posiadane obligacje,

• określenie warunków czasowych (kiedy opcja jest wykonywana: np. jednorazowo, przez okres do dnia, w określonych terminach),

• określenie ile papierów docelowych przysługuje za jedną obligację,

• określenie ceny, po jakiej papier udziałowy jest obejmowany w ramach wykonania opcji.

Rzadko instrument zawiera wyłącznie dwa składniki: dłużny i opcję zamiany. Zwykle konstrukcja jest bardziej złożona (np. prawo emitenta do przedterminowego wykupu, premia za niewykonanie wymiany). Klasyczne podejście do wyceny zawiera się w próbie rozdzielenia i oddzielnej wycenie komponentu obligacyjnego i składnika opcyjnego.

Dla wyceny opcji zamiany konieczne są (przykładowo - dla modelu Black-Scholes'a):

1. cena wykonania, termin wykonania (+ określenie, czy jeden termin, czy w okresie do dnia - typ opcji europejski [w dacie], amerykański [do daty], bermudzkie [inne przypadki]),

2. stopa dywidendy (zwykle emitent mocno / całkowicie ogranicza prawo do ustalania dywidendy w okresie do wykupu obligacji zamiennych),

3. dane rynkowe (spółka): kurs, zmienność kursu (historyczna lub implikowana),

4. dane rynkowe (rynek długu): stopa wolna od ryzyka (stopa dla waluty).

Sposób wyceny części obligacyjnej zależy od metod standardowo dla danej sytuacji stosowanych (np.: przez porównanie do instrumentów podobnych, modelem dyskontowania przepływów pieniężnych - z uwzględnieniem spreadu kredytowego emitenta, amortyzacja kosztu nabycia z wykorzystaniem efektywnej stopy procentowej). Istnieją modele do wyceny wartości całkowitej obligacji zamiennej (a potem, dla celów sprawozdawczych i wyceny ryzyk następuje dokompozycja na składniki). Na rynkach z rozwiniętym rynkiem kapitałowym wiele obligacji zamiennych jest kwotowanych na rynku międzybankowym.

Sekurytyzacja – polega na wykupie wierzytelności ze środków uzyskanych z emisji obligacji. Sekurytyzacja określa proces emisji papierów wartościowych, które zabezpieczone są przez grupę wyselekcjonowanych aktywów. Sekurytyzacja jest procesem, w którym dłużne papiery wartościowe, takie jak obligacje czy certyfikaty inwestycyjne, są sprzedawane bezpośrednio inwestorom.

Spekulacja - polega na zajmowaniu odpowiedniej pozycji w kontakcie terminowym w oczekiwaniu na zysk wynikający ze wzrostu wartości tej pozycji. Wzrost wartości pozycji zależy od kierunku zmiany ceny aktywa bazowego kontraktu. Jeżeli jest to pozycja długa, wówczas zysk przyniesie wzrost ceny aktywa bazowego. I odwrotnie - spadek ceny aktywa bazowego przyniesie zysk z pozycji krótkiej i stratę dla posiadacza pozycji długiej. Przykładem spekulacji na rynku walutowym może być zajęcie pozycji długiej w kontrakcie terminowym na euro przez polskiego inwestora, kupującego kontrakt np. na 100.000 EURPLN lub kontrakt na kukurydzę na giełdzie w Kansas City. Jeżeli wspólna waluta wzmocni się z stosunku do złotego wówczas inwestor osiągnie zysk. W przeciwnym wypadku poniesie stratę. Spekulować można również grając na spadki cen aktywa bazowego. Wówczas w pierwszej kolejności należy sprzedać kontrakt, tzn. zająć pozycję krótką. Jeżeli przewidywany scenariusz spełni się pozycja inwestor osiągnie zysk. Dopóki pozycja długa lub krótka nie jest zamknięta mówimy o zysku niezrealizowanym. Może on w każdej chwili ulec wzrostowi lub zmniejszeniu. Realizacja zysku ma miejsce dopiero z chwilą zamknięcia pozycji, tj. poprzez sprzedaż kupionego kontraktu lub poprze kupno sprzedanego kontraktu. Zysk staje się zrealizowany z chwilą wygaśnięcia kontraktu. Analogiczna sytuacja dotyczy straty niezrealizowanej i zrealizowanej.

Przykład 1:

Spekulant przewidujący wzrost kursów akcji na GPW kupił kontrakt na WIG20 po kursie 3100 pkt. Mnożnik dla tego kontraktu wynosi 10 PLN. Po wzroście kursu kontraktu do 3200 pkt. inwestycja przyniesie zysk:
(3200 – 3100) x 10 = 1000 PLN

Taką samą stratę poniesie inwestor, który nie był optymistą i zajął krótką pozycje w tym kontrakcie.

Przykład 2.

Grający na osłabienie euro wobec dolara sprzedaje kontrakt na 100.000 EURUSD po kursie 1,5735 EURUSD. W przypadku deprecjacji europejskiej waluty, np. do poziomu 1,5540 EURUSD osiągnie on zysk:

(1,5735 – 1,5540) x 100.000 = 19.500 USD

Inwestor, który zajął przeciwstawną pozycję poniósł w tym czasie stratę 19.500 USD.

Jak widać gra spekulacyjna wiąże się z dużym ryzykiem finansowym. Aby je ograniczyć należy stosować złożone strategie spekulacyjne.

SPV (ang. Special Purpose Vehicle) - Spólka celowa, najczęściej z ograniczoną odpowiedzialnością, która dokonuje emisji ABS w oparciu o aktywa sprzedane jej przez aranżera emisji.

Strategia arbitrażu - polega na zakupie i sprzedaży identycznych lub zbliżonych instrumentów na rynku kasowym i na rynku financial futures wg różnych cen. Nawet bardzo małe zróżnicowanie cen pozwala prowadzącym arbitraż uzyskać znaczące zyski bez ponoszenia ryzyka, jeżeli zaangażowali odpowiednio duży kapitał. Ze względu na skalę działań wyróżnia się:

• intra-market arbitraż - ogranicza się on do jednej giełdy, na której wykorzystuje się różnicę cen tych samych kontraktów;

• inter-market arbitraż - polega na wykorzystaniu różnicy cen tych samych kontraktów powstałych na różnych giełdach lub różnych segmentach rynku finansowego, np. rynek kasowy, terminowy lub pozagiełdowy.

Transakcje arbitrażowe posiadają cechy operacji spekulacyjnych.