Filozofia – jest to umiłowanie mądrości (filo – lubię, miłuję); (sofia- mądrość)

Przedmiotem badań filozofii SA zjawiska i byt. Filozofia jest nauką o tym, co najważniejsze i najcenniejsze dla ludzkości.
Pod nazwą filozofia mamy do czynienia z całą rodziną filozofii, z różnymi kierunkami. Możemy, więc mówić o badaniu nad jedna z odmian ( dziedzin) filozofii.
Historia filozofii, to historia popełniania nieustannych pomyłek i przezwyciężania ich.

DZIAŁY FILOZOFII (sformułowane już w Akademii Platońskiej)
1/ ogólna nauka o bycie ( określana dziś mianem metafizyki lub ontologią)
2/ nauka o poznaniu (logika formalna i metodologia nauk)
3/ ogólna nauka wartości ( etyka- nauka o normach moralnych; estetyka)

Od czasów Platona wyodrębnia się, że filozofia bada to, co jest najogólniejsze w bycie. Pozostałe rzeczy podlegają pozostałym dziedzinom.


W filozofii europejskiej wyróżniamy kilka okresów:

1/ FILOZOFIA STAROŻYTNA (I w. P.N.E. - V w. N.E.)

2/ FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZA (V w. N.E. - ODREDZENIE)

3/ FILOZOFIA NOWOŻYTNA (OD XV w. - )
W ramach filozofii nowożytnej wyróżnia się 4 okres

4/ FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA


Wszystkie istniejące doktryny filozoficzne można podzielić na 

1/ MATERIALIZM
Charakteryzuje się tym, ze uznaje za pierwotne istnienie czegoś materialnego. Pozostałe takie jak duch, dusza są wtórne.

2/ IDEALIZM
Jest przeciwieństwem materializmu. Za pierwotne przyjmuje istnienie czegoś idealnego.
Idealizm dzielimy na - obiektywny
- subiektywny
a/ idealizm obiektywny – (wg Platona) – rodzimy się, żyjemy i nie zdajemy sobie sprawy z tego, że to tylko cień świata rzeczywistego. Świat rzeczywisty to ideał.

b/ idealizm subiektywny – ( przedstawiciel – Berkeley) – być to znaczy, być postrzeganym. Istnienie świata idealnego jest zależne od naszej percepcji.

3/ DUALIZM
Uznaje istnienie czynnika materialnego i czynnika idealnego.

4/ REPREZENTACJONIZM
Poznajemy za pomocą zmysłów i rozumu. Bez dostarczania informacji przez zmysły nie będzie pracował rozum.

5/ PREZENTACJONIZM
Stoi na stanowisku niepoznawalności. Wszelkie poznanie za pomocą zmysłów i rozumu zniekształca naszą wiedzę o człowieku. Trzeba bezpośrednio poznawać przedmiot – intuicyjnie wczuwając się w niego.

HISTORIA FILOZOFII:

FILOZOFIA STAROŻYTNA:

Filozofia starożytna Europy była FILOZOFIĄ GRECKĄ.
Formowała się ona pod dużymi wpływami wschodu.
Możemy wyróżnić następujące okresy filozofii starożytnej (greckiej)

1/ okres kosmologiczny (VI-V w p.n.e.) – okres powstawania tej filozofii
2/ okres oświecenia ( V w p.n.e.) – okres humanistyczny
3/ okres systemów starożytnych ( IV w p.n.e.) – szczytowy okres rozwoju filozofii greckiej)
4/ okres synkretyczny ( III w p.n.e. – V w n.e.) – czerpano z dotychczasowego dorobku i
łączono z uformowanym wcześniej

Przed filozofia w Grecji – był okres przedfilozoficzny (VI w p.n.e.)

a/ wierzenia religijne – powstawały z bezsilności, niemocy człowieka wobec przyrody, nieba 
i ziemi. Służyły one poznaniu otoczenia. Tak powstały najważniejsze 
mitologie. 
b/ umiejętności praktyczne – grekom właściwe były różne umiejętności. Umiejętność nie 
potrzebuje wiedzy o przyczynach stworzenia. Pierwotni grecy 
władali różnymi umiejętnościami – prowadzenie rachunków, 
wyznaczanie kierunków, leczenie, mierzenie.
c/ reguły życiowe – wytwarzano reguły życia, reguły, moralne. Formułowano bardzo
humanitarne reguły. 


Filozofia grecka ulokowała się już na pewnym gruncie filozoficznym.


I okresu filozofii starożytnej 

Pierwszym myślicielem tego okresu był:
TALES Z MILETU (624-547 p.n.e.) – przepowiedział m.in. zaćmienie słońca. Wszystko, co istnieje wg Talesa jest z wody. Z wody powstało i z wody się składa. Interesował się stworzeniem świata, ale nie tym , kto go stworzył, tylko, jakim był świat od początku, ( co było początkiem świata). W takim znaczeniu początek świata był pierwszym zagadnieniem filozofii. Wg Malesa wszystkie rzeczy są ożywione. Tak myśląca pierwszą grupę filozofów nazywano –HILOZOISTAMI.

ANAKSYMANDER (609-547 p.n.e.) – pochodził z Miletu, był uczniem Malesa. Zaczął używać terminu, początek świata. Jako pierwszy użył pojęcia – ARCHE – początek. Arche było jednak dla niego nie tylko początkiem, ale naturą rzeczy. Dla Anaksymandra – tym ARCHE był bezkres – APEJRON . Sformułował on pojecie abstrakcyjne. Wg niego z bezkresu wszystko powstaje, ale on sam nigdy nie wyczerpuje się. Powstaje to poprzez wyłanianie się z bezkresu przeciwieństw. W pierwotnym bezkresie zawarte są wszystkie przeciwieństwa. Proces oddzielania się przeciwieństw powoduje wieczny ruch (twierdzi, że na początku wydzieliły się zimno i ciepło, spowodowało to różne stany skupienia, ziemia najgęstsza pozostała w środku).

ANAKSYMENES: (uczeń Anaksymandra) Zachował zasadniczy pogląd poprzednika, że świat jest bezkresny, a ruch wieczny. Ale za ARCHE przyjmuje powietrze. Uważa, że jest ono ilościowo nieskończone, więc z niego może wszystko powstawać. Powietrze jest zmienne. Wszystko zbudowane jest z powietrza, więc wszystkie przedmioty stanowią jedność. Ruch jest nieodłączny od materii. Powoduje zagęszczanie i rozrzedzanie powietrza.

HERAKLIT Z EFEZU (ok. 540-480 p.n.e.) – filozof, który odegrał znaczącą rolę w filozofii jońskiej. Napisał traktat składający się z 3 części a/ kosmologicznej; b/ politycznej; c/ teologicznej. Zyskał miano Heraklita „ciemnego” , bo wyrażał się niejasno. Z jego dzieł pozostało nieco ponad 130 fragmentów ( reszta uległa zniszczeniu). Podobnie jak inni wielcy Jończycy Heraklit poszukuje ARCHE. Wg niego ARCHE to ogień. Z ognia wszystko powstaje i znajduje się on w stałych przemianach. Zasadniczą własnością przyrody jest zmienność. Obrazem tej zmienności dla Heraklita jest rzeka – „… niepodobna wstąpić dwa razy do tej samej rzeki..”. Sformułował słynne „PANTA REI” – wszystko płynie. Teorię zmienności Heraklita nazywano heraklityzmem. Obrazem w rzeczywistości wg Heraklita była też śmierć. Bo wciąż coś umiera. Natura jest ciągłym rodzeniem się i umieraniem. Nie możemy, więc powiedzieć, że jesteśmy, bo „jesteśmy i nie jesteśmy zarazem” ( nie znał on jeszcze prawa sprzeczności). Heraklit uważał, że ciągle zmieniamy się i nigdy nie jesteśmy tacy sami. Ta teoria nosi nazwę WARIABILIZMU. Dało to też początek nauce o rozwoju, zmienności, czyli DIALEKTYCE. Heraklit sformułował pierwociny poglądu dialektycznego. Zmienność przebiega poprzez ścieranie się przeciwieństw, ale w trakcie ruchu różnice przeciwieństw zacierają się – pozostają tylko przejścia (brak granicy między dzień – noc; młodość – starość). Jest to swoisty relatywizm. Skoro istnieją ciągłe zmiany nie może być mowy o początku świata.
Heraklit jako pierwszy formułuje pojęcie prawa (zmienność zachodzi wg określonych praw). Człowiekiem i jego zmianami rządzi LOGOS. Heraklit był pierwszym myślicielem, który mówił o działającym w świecie rozumie. Rozum jest tak samo wieczny jak świat.
Twierdził on, że zmysłom nie można w poznaniu wierzyć w pełni. Wyrażał sceptycyzm wobec poznania zmysłowego. Akcentował rolę rozumu w poznaniu. Zaczyna się wypowiadać o problemach społecznych i etycznych. Pojawia się u niego kult prawa i kult jednostki.
Heraklit sformułował:
1/ ideę zmienności
2/ teorię rozumności
3/ refleksje etyczne i humanistyczne







SZKOŁA ELEŃSKA:
Funkcjonowała w okresie Heraklita ( nazwa od miasta Elea). Eleajczycy wytworzyli doktrynę przeciwstawną do Heraklitańskiej. Naczelną zasadę bytu widziano w stałości.
Twórcą tej szkoły był:

PARMENIDES: Nie zaprzeczał on teorii przeciwieństw Heraklita, ale uważał, że przeciwieństwa nie tkwią w naturze samego bytu. Uważał, ze przeciwieństwa się wykluczają. Zgadzał się ze zmiennością przyrody, ale wnioskował, że o przyrodzie nie można powiedzieć nic poza tym, że się staje. Wg Parmenidesa istnieje tylko to, co jest, bo byt jest a niebytu nie ma. Wysnuł wniosek, że byt nie ma początku ( a więc nie ma i końca i jest niezmienny). Byt jest niepodzielny ( części bytu nie mogą być samym bytem). Parmenides dochodził do swoich wniosków wyłącznie drogą rozumu. Uważał, że rozumowanie a nie zjawiska dają prawdziwy obraz bytu oraz, że rzeczywistość można całkowicie poznać, gdy abstrahujemy od różności zjawisk. Parmenides dał początek DEDUKCJONIZMOWI. Należy do filozofów, którzy odrzucili doświadczenie jako źródło powstania. Wg Parmenidesa 1/ byt jest wieczny ( nie ma początku ani końca) 2/ byt jest nieruchomy 3/ byt jest niezmienny 4/ byt jest niepodzielny. Wysunął też tezę, że myśl i byt to, to samo.

(Jego poprzednik – KSENOFANES – pochodzący z Jonii, urodzony ok. 580 p.n.e. – uważał, że pratworzywem wszystkiego jest ziemia. Przejął on ideę jedności od Jończyków. To do tej idei nawiązał potem Parmenides).

Drugim przedstawicielem tej szkoły był:

ZENON Z ELEI (490-430 p.n.e.) – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tej szkoły. Stał na stanowisku niezmienności bytu, atakował pojęcie ruchu, stworzył szereg argumentów, że ruchu nie ma.
Formułował AFORIE (ANTYMONIE)
1/ DYCHOTOMIA – przedmiot pozostający w ruchu musi przebyć drogę, najpierw połowę tej drogi, połowę tej połowy i tak w nieskończoność, bo przestrzeń jest nieskończona ( problem skończoności i nieskończoności)
2/ PARADOKS ACHILLES – wg niego najszybszy biegacz nie dogoni najwolniejszego żółwia, jeśli ten wystartuje trochę wcześniej, ( bo gdy biegacz pokona odległość, jaka dzieli go od żółwia gdzie był on przed chwilą, ten przesunie się dalej i tak na okrągło) 
3/ STADION – jedna osoba biega prędkością 5km/h a w stosunku do innych przedmiotów z prędkością 10km/h
4/ PARADOKS STRZAŁY - strzała wypuszczona z łuku nie doleci do celu ( przestrzeń składa się z punktów ściśle do siebie przylegających) – brak przestrzeni między punktami powoduje, że strzała nie leci.

Zwracano w tym okresie uwagę na problem wyrażalności i problem skończoności i nieskończoności.

SZKOŁA MEGAREJSKA :
Jej założyciel Euklides. Wysublimowano tam erystykę. Formułowano też różne antymonie megaryjskie.

1/ KŁAMCA – mówi prawdę, ale kłamie, jeśli kłamie mówi, że kłamie to zarazem kłamie i mówi prawdę
2/ ELEKTRA – O Orestesie Elektra wie, że jest jej bratem, ale gdy zasłonięty stanął przed nią Elektra nie wie tego, co wie.
3/ ŁYSINA – nie można ustalić granicy po ilu straconych włosach jesteśmy łysi.
4/ ROGACZ – rogów nie zgubiłeś, a czego nie zgubiłeś to posiadasz. Więc posiadasz rogi.

Rozłam pomiędzy heraklityzmem a eleatyzmem wywołał prośby ich pogodzenia.
Jednym z rozjemców był:

EMPEDOKLES (490-430 p.n.e.) – napisał dzieło „O naturze” , zgadzał się z Parmenidesem, że nic nie powstaje z niczego, ale twierdził, że to odnosi się wyłącznie do rzeczy prostych. Rzeczy złożone powstają i giną. Niezmienność składników nie sprzeciwiała się zmienności rzeczy. Rzeczy złożone powstają z pomieszania różnych niezmiennych składników. Stał na stanowisku pluralizmu – uznawał mnogość materii.

( Dotychczasowi myśliciele uznawali tylko po jednym rodzaju materii, ale każdy uznawał inny rodzaj. Tales – wodę, Anaksymenes – powietrze, Ksenofanes –ziemię)

Empedokles połączył te opinie i przyjął cztery składniki. Wodę, powietrze, ogień, ziemię. Nazywał je „korzeniami świata”. Potem utarły się nazwy „Żywioły” lub „Pierwiastki”. Empedokles był w pewnym sensie twórcą teorii pierwiastków.
Drugim zagadnieniem Empedoklesa było:, dlaczego żywioły łączą się i rozłączają. Wg niego powodowały to dwie siły – siła miłości i siła niezgody. Ustrój świata wg niego zależy od tego, która z tych sił przeważa. Dzieje świata z tego punktu widzenia dzielimy na cztery okresy:
1/ stan pierwotny, – gdy nie działa żadna siła
2/ stan działania niezgody – powstaje chaos
3/ stan pomieszania żywiołów
4/ stan miłości
I stopniowo znów kształtuje się stan pierwotny i tak ciągle.
W problematyce poznawania Empedokles czynił nacisk na postrzeganie. Gdy działa postrzeganie to podobne przyciąga podobne. Sformułował on teorię wypływów, (Fakt, że widzimy rzeczy odległe tłumaczył tym, że z rzeczy oddalonej i z oka wypływają składniki, spotykają się, stykają i wracają do oka.), a tym samym problem progu postrzegania. 

Na tych samych założeniach oparta była filozofia:

ANAKSAGORASA (500-428 p.n.e.) – był pierwszym filozofem, który z Azji Mniejszej przyjechał do Aten, w czasie rządów Peryklesa i tam osiadł. Sformułował on tezę, że to, co jest nie może przestać być. Sądził też, że składniki świata są niezmienne, ale tworzą one zmienne układy rzeczy.
Niezmienne dla niego były nie tylko pewne pierwiastki, ale też wszelkie jakości. Te różne składniki, z których zbudowane są rzeczy nazywał zarodkami. 
Stworzył jako pierwszy teorię zarodkową przyrody. Wszystko, co istnieje jest złożone. Złożone są nawet małe części materii. Jeśli w każdej rzeczy są takie same składniki powstawało pytanie jak odróżnić je od innej. Odpowiadał, że składniki były w różnych rzeczach i w różnych proporcjach. Anaksagoras uznawał rolę zmysłów w poznaniu, ale uważał, że są one słabe. Uważał też, że jakości zmysłowe są obiektywne, a świat jest taki, jakim go postrzegamy. Oddzielał on też siłę od materii.
Największym, najdojrzalszym tworem, jaki wydała wczesna grecka filozofia przyrody – był
ATOMIZM - jego twórcą był :

DEMOKRYT Z ABDERY (460-360 p.n.e.) – był on główną postacią naturalizmu. 
(Twórcą ATOMIZMU, był, co prawda LEUKIPOS, – ale Demokryt znacznie go rozwinął.)
Wg niego i jego podobnych materia składa się z niepodzielnych i niezmiennych atomów poruszających się w przestrzeni i wytwarzających zmienne układy świata.
Atomy posiadały tylko następujące własności ilościowe:
-kształt ( różnią się kształtem)
-położenie ( różnią się położeniem
-porządek (różnią się porządkiem)
Nie posiadały własności jakościowych. Ruch niezmienny. Poruszają się dzięki próżni. Atomy stanowią byt, a próżnia jest niebytem. Atomiści uznają istnienie niebytu. Istnienie próżni oznacza, że materia nie jest ciągła.
Demokryt rozróżniał:
a/ wiedzę prawdziwą (dostarcza ją rozum)
b/ wiedzę ciemną ( dostarczają ją zmysły)
W ten sposób Demokryt próbował godzić empiryzm i racjonalizm.

(Atomiści starali się wszystko, co istnieje wyjaśnić przyczynowo – szukali głębszych przyczyn. Atomiści nigdy nie pytali o pierwszą przyczynę, ale sięgali głębiej. Powiadali oni, że „nic nie dzieje się bez przyczyny, lecz wszystko z jakiejś racji i konieczności”.
Przyczyny wg nich były materialne i mechaniczne.)

Demokryt uznawał istnienie duszy, ale traktował ją tak samo jak ciało. Dusza wg niego składa się z atomów ( jest materialna). Zjawiska psychiczne są zależne od układu samych atomów. Demokryt traktował całą rzeczywistość jako materialną. Zyskał on miano – ojca materializmu.
Demokryt formułował też tezy etyczne np. – Najwyższym dobrem jest zadowolenie, za najwyższą wartość uważamy szczęście osobiste lub społeczne ( stan harmonii, ciszy, spokoju ducha) – ten pogląd nazywamy EUDAJMONIZMEM.

Ostatnim myślicielem tego okresu był:

PITAGORAS (ok. 590-487 p.n.e.) – stworzył system pitagorejski, około połowy VI stulecia założył on Związek etyczno – religijny. Stał się on ośrodkiem badań naukowych, zwłaszcza matematyczno – przyrodniczych. Sam Pitagoras nie zostawił po sobie żadnych dzieł. Wszystkie teorie i idee były mu przypisywane przez jego uczniów. Głosił on surowe zasady etyczne. Podłożem Związku były wierzenia religijne. Uprawiano różne misteria w celu bycia w bliskości z bóstwem. W V stuleciu nastąpił rozłam i wzięły górę dążenia do racjonalnych wyjaśnień. 
Wtedy powstała:

SZKOŁA PITAGOREJSKA 
Uprawiano w niej matematykę, wprowadzono oznaczenia symboliczne, z geometrii uczyniono naukę. Sklasyfikowano liczby, zajmowano się akustyką.
Liczba u Pitagorejczyków stała się zasadą bytu. Wszystko wg nich można wyrazić za pomocą liczb. Nie rozumieli oni liczby jako abstrakcji, ale traktowali ją jako realną siłę w przyrodzie. Po raz pierwszy za istotny czynnik świata uznana została forma. Uważali, że w przyrodzie istnieją dwa czynniki a/ kształtujący 
b/ kształtowany
Liczba pełniła funkcję kształtującą. Uważali, że świat jest kulą, ( bo to kształt najdoskonalszy). Najdoskonalsza liczba wg nich to 10. Dokonali epokowego odkrycia, bo uważali, że ziemia jest kulista. Odkryli, że szybkość planet jest w odwrotnym stosunku do ich odległości (im dalej, tym szybciej się oddalają). Świat wg pitagorejczyków nie jest dziełem przypadku. 
Sformułowali kilka hipotez:
1/ obrotu ziemi dookoła swej osi
2/ świat jest urządzony harmonijnie, więc nazwali go kosmosem (Kosmo- znaczy ład)
Mocno wpłynęli na rozwój filozofii. U pitagorejczyków szczególną rolę odegrały zaczątki HELIOCENTRYCZNEGO poglądu na świat. – Zwolennikiem tych teorii był PLATON.
(wrócono do teorii heliocentrycznej dopiero w XIV – Dzieło Kopernika „O obrocie ciał niebieskich”, które zostało opublikowane dopiero po jego śmierci).

II okres rozwoju filozofii greckiej:

Ośrodek umysłowy od V stulecia przeniósł się do Aten. Był to złoty wiek kultury. Filozofia w tym okresie zmieniła nieco swój charakter. Teraz akcent przesunął się w kierunku humanistycznym. Interesowano się bardziej człowiekiem. Zmiany te wprowadzili SOFIŚCI – Arystoteles i Platon.

SOFIŚCI:
Nie stanowili żadnej szkoły filozoficznej, z zawodu wychowawcy i myśliciele. Głowni to Protagoras i Gorgiasz. Pierwotnie sofista był to uczony, potem tyle, co pseudouczony. To drugie znaczenie otrzymali, gdy zaatakowano ich, że nauczają za pieniądze. W końcu wyraz sofista stał się synonimem fałszywego rozumowania. Wzięło się to stad, że sofiści udowadniali swoje idee wynajdując różna „kruczki” językowe. W teorii poznania sofiści doszli do przekonania, że trzeba docenić poznanie zmysłowe. Prawda dla każdego człowieka wg sofistów jest inna – jest to RELATYWIZM POZNAWCZY. (prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawdą drugiego człowieka, gdy ma większą użyteczność publiczną)
IDEA SOFISTÓW: nasza wiedza jest wiedzą względną, a co za tym idzie jest wiele sądów o rzeczywistości i wszystkie one są prawdziwe.
Sofiści sformułowali zasadę NIESPRZECZNOŚCI. Nie negowali oni praw natury, uważali jednak, ze prawo natury to prawo silniejszego. Sofiści badali człowieka, położyli podwaliny pod sensualizm, relatywizm, realizm, odrzucali myśli o istnieniu sił nadprzyrodzonych.
Wybitnym myślicielem sofistycznym był:

PROTAGORAS (451-411 p.n.e.) – pochodził z Abwery, był mówcą i nauczycielem, przyjacielem Peryklesa. Jako pierwszy podjął badania humanistyczne. Przedmiotem jego badań oprócz dialektyki był też język. Zdaniem Protagorasa należało stosować naukę do zarządzania prawem i państwem. Starał się prowadzić swoje badania oparte na faktach. To stanowisko zyskało potem nazwę EMPIRYZMU. Przez doświadczenia naukowe rozumiał obserwowanie i wyciąganie wniosków na podstawie innego zjawiska. Protagoras sformułował tezę: wszystkich rzeczy miarą jest człowiek.

Innym myślicielem był:

SOKRATES (499-399 p.n.e.) – działał w tym samym czasie, co sofiści w Atenach. Ale Sokrates nauczał bezinteresownie. Nauczał cnoty (ściślej rozumu, który do cnoty ma prowadzić). Sokrates skupiał wokół siebie gracką młodzież i nauczał jak należy żyć. Miał też wrogów ( rządzących i władze) z powodu krytyki panujących stosunków. (Ale nikt nie odważył się go oskarżyć przed 72 rokiem życia. Osądzono go i skazano na śmierć. Jednak nie wykonano wyroku w ciągu 2 tygodni z powodu uroczystości religijnych. Pomimo propozycji ze strony przyjaciół nie zdecydował się uciec. Otruto go cykutą.) 
Wolał śmierć niż złamanie własnych zasad. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. O jego nauce wiemy tylko z relacji Platona. Sokrates zajmował się jak sofiści głównie człowiekiem, przyroda go nie interesowała.. Interesował się też logiką.
Poglądy etyczne Sokratesa ujmujemy w 3 płaszczyznach:

1/ Cnota jest dobrem bezwzględnym. Należy do niej odwaga, sprawiedliwość i panowanie nad sobą. Wśród zalet człowieka wyróżnił moralność. Prawa moralne wywodzą się z natury rzeczy. Największą cnota jest dobro najwyższe, dobrem jest dobro moralne –MORALIZM

2/ Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem.

3/ Cnota jest wiedzą a wszelkie zło pochodzi z nieświadomości. Skoro cnota jest wiedzą, a wiedzę można nabyć, to cnotę też można nabywać.
Z nauki Sokratesa wynikają pewne wskazówki: należy szukać wiedzy, a kto może powinien i innych tej wiedzy uczyć. Sokrates także rozwinął metodę ELENKTYCZNĄ ( metodę zbijania). Przyjmował on fałszywą tezę przeciwnika i zmusza go do wyciągania konsekwencji z tej fałszywej tezy. A on zaczyna wtedy formułować tezy prawdziwe.
Sokrates sądzi, że każdy człowiek jest nosicielem wiedzy pomocniczej, ale nie jest tego świadom, trzeba pomóc mu wydobyć te prawdę. Sokrates był twórcą słów „wiem ze nic nie wiem”
Sokrates wskazał na dwie sprawy z zakresu logiki
1/ indukcja – miała służyć formułowaniu definicji
2/ definiowanie pojęć.
Sokrates wraz z sofistami zajmował się znaczeniem wyrazów. Jednak sofistom chodziło o język jako taki bez względu na zastosowanie, natomiast Sokratesowi chodziło o język, który daje nazwy rzeczom.
Korzyści dla sofistów: materialne, doraźne
Sokrates: trwałe, duchowe
Prawda – Sofiści: umowna
Sokrates: prawdziwa, zawsze skuteczna.

Najbliższym uczniem Sokratesa był 

PLATON: (427-347 p.n.e.) – żył w czasach rozkwitu Aten. Po śmierci Sokratesa opuścił Ateny, przez 12 lat podróżował. Po powrocie założył Akademię zwaną – AKADEMIĄ PLATOŃSKĄ. Uważał, że polityka powinna być natchniona przez filozofię. Platon był stale otoczony uczniami. Co prawda głosił ascetyzm, ale sam lubił zbytek. Rozwinął szeroko swoje poglądy. Wpłynęli na nie : w zakresie logiki i etyki – Sokrates; w zakresie przyrody i matematyki – Pitagorejczycy. Był zajadłym przeciwnikiem Atomizmu i Demokryta.
Główny pogląd Platona: w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna.
Sformułował on jednak pytanie:, co jest z tą rzeczywistością, którą poznajemy przez pojęcia. Był przekonany, że jeśli pojęcia zawierają wiedzę, to muszą mieć jakiś przedmiot rzeczywisty. Własnością pojęć jest jedność i stałość. Zadaje, więc pytanie:, Co jest przedmiotem pojęcia piękna? Nie są nim rzeczy piękne, które są różnorodne i zmienne, lecz jest to jakieś nieznane nam z bezpośredniego doświadczenia piękno, które jest zawsze jedno i niezmienne.
Wg Platona każde z pojęć musi mieć swój przedmiot.
Dzieli on byt na 2:
-materialny ( złożony z rzeczy)
-idealny ( złożony z ideałów)
Na tej podstawie tworzy Platon całą swoją filozofię. Wszystkie idee są ułożone hierarchicznie. Najwyższą ideą jest idea dobra. Swoje pomysły Platon stosował też w matematyce. 
Wg niego bytem jest to, co nie przestaje być. Rzeczy nie mogą tworzyć bytu. Tylko idee są stałe i niezniszczalne.
Wg Platona jest jeden byt – byt idealny – IDEE.
Wedle Platona Bóg stworzył świat na wzór idei, które wiecznie istnieją (tj., które już istniały).
Idee nie są bytami psychicznymi ani fizycznymi. Wg niego dusza nie jest czynnikiem materialnym, jest wręcz przeciwieństwem materii. Pełni ona funkcje poznawcze, (poznaje własności wspólne) – narzędzia duszy to ciało i zmysły. Dusza poznaje, więc bezpośrednio lub za pomocą narzędzi – zmysłów. W duszy dopatrywał się też nieśmiertelności, uważał, że dusza to pierwiastek człowieka.
Platon był zwolennikiem dualizmu – dusza i ciało. Dusza jest niezależna od ciała , i doskonalsza od niego - jest źródłem prawdy i dobra.
Człowiek to dusza władająca ciałem. Jednak jak twierdzi Platon połączenie duszy z ciałem jest dla duszy niekorzystne. Dusza wolna od ciała byłaby lepsza i szczęśliwsza (ciało jest dla nie więzieniem i mogiłą). Ze śmiercią ciała zaczyna się prawdziwe życie duszy. Dusza w przeciwieństwie do ciała jest nieśmiertelna i posiada wiedzę wrodzoną. Każda rzecz ginie od swoistego zła. Złem duszy jest niesprawiedliwość, niewstrzemięźliwość, tchórzostwo i ciemnota.
Platon czerpał też wiedzę przyrodniczą z nauk. Uważał, ze nie jest ona wytworem ślepej konieczności. Przyroda zwiera w sobie wg Platona pierwiastki idealne i duchowe. Przyrodę wg niego zbudowało bóstwo, które kierowało się dobrocią. Stwórca uczynił świat żywym, rozumnym i uduchowionym, i nadał mu najdoskonalszy kształt – kształt kulisty. Budowa świata to nie był przypadek, lecz celowe i konieczne działanie. Takie stanowisko nazywamy –TELEOLOGIĄ, – czyli nauką o celowości.
Wg Platona, świat został stworzony z czegoś, z jakiejś materii, która poprzedzała istnienie świata. Materia istniała wiecznie bóg jej nie stworzył, świat, więc nie został stworzony, lecz zbudowany z istniejącego już tworzywa. 
Materia wg Platona - była nieograniczona, bezkształtna i nieokreślona, mogła natomiast przyjmować różne kształty. Z materii ukształtował się wszechświat. Zło, też powstało z materii, dlatego,że materia jest niedoskonała, więc i świat nie jest całkowicie celowy
Poza bogiem dla Platona istniały jeszcze dwa czynniki bytu idee i materia. Świat realny i kosmos nie jest wieczny. Świat został stworzony możliwie najdoskonalszym, lecz potem zaczął skłaniać się ku gorszemu.
Dusze (najdoskonalsze składniki świata) stworzone zostały jako pierwsze, potem stworzone zostały ciała (jako niedoskonałe nie mogły być pierwotnym dziełem boga). Dusze są, więc składnikiem pierwotnym a ciała wtórnym. Dusza przebywa w różnych ciałach organicznych i nieorganicznych, stanowi źródło ruchu. Dusza istnieje we wszystkim, co istnieje.
Poznanie wg Platona – postrzeganie nie daje właściwej wiedzy. Do poznania idei nie nadają się zmysły. Idei nie można widzieć wiec do jej poznania nadają się tylko myśli. Niektóre spostrzeżenia nie są jednak możliwe bez rozumu. Więc podobnie jak istnieją dwa rodzaje bytu: idee i rzeczy, tak istnieją dwa rodzaje poznania: rozumowe i zmysłowe. 
Wg Platona wiedzę posiadamy z chwilą urodzenia, jest ona wrodzona.
Do badania idei służy dialektyka. Jest to wiedza umysłowa. Nauka wg Platona to czyste, racjonalne rozważania. Dialektyka służy do ustalania logicznych zależności między zjawiskami. Doprowadził on do sformułowania zasad dedukcji.
Platon był przeciwnikiem empiryzmu, ale nie był też stanowczym zwolennikiem racjonalizmu.
Etyka wg Platona – poświęcił on sprawom etyki najwięcej uwagi. Przejął on od Sokratesa, że największym dobrem jest cnota, ale wkrótce przekonuje się, że cnota nie tylko od rozumu zależy. Wyróżniał on cztery cnoty:
1/mądrość – jest częścią rozumnej duszy
2/ męstwo – jest częścią duszy impulsywnej
3/ panowanie nad sobą – jest częścią duszy pożądliwej
4/ sprawiedliwość – łączy wszystkie części duszy.
Platon rozwija też naukę o miłości. Miłość dla niego to właściwość duszy, miłość nadzmysłowa była dla niego celem. Miłość zmysłowa zaś tylko szczeblem do tego celu.
Platon rozwinął też szeroko naukę o państwie i prawie. W swoim dziele sformułował szereg tez do wyjaśnienia rozwoju społecznego, rozwoju państwa itp.
Platon nawołuje do dążenia do celów idealnych poprzez ascetyzm.
Wiele pomysłów Platona to pomysły racjonalne, ale wiele z niech to pomysły chybione.

ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.) – uważa się go za ojca wszechnauk. Spędził on w Akademii Platońskiej 12 lat. Na krótko został powołany na nauczyciela Aleksandra Macedońskiego po zakończeniu nauczania go, założył własną szkołę – AKADEMIĘ PERPATETYCKĄ.
Arystoteles uważał, że byt jest jednostkowy, ale wiedza jest ogólna. Jego badania rozkładają się na dwie części:
1/ naukę o wiedzy
2/ naukę o bycie
Szczególną wagę przywiązywał do logiki, gdyż ta traktowała o wiedzy ogólnej.
Logika wg Arystotelesa - nauczyć jak posługiwać się pojęciami i sądami. Podstawą prawidłowości pojęć jest definicja. Wg Arystotelesa istnieją pewne pojęcia, których nie da się zdefiniować, ale uważa, ze nie ma takiej potrzeby. Sądy były dla niego zespołem pojęć. Każdy sąd zawiera w sobie dwa pojęcia ( jedno w podmiocie , drugie w orzeczeniu). Sądy mniej ogólne podporządkowuje ogólniejszemu . (Np. sąd Kowalski jest człowiekiem podporządkowuje Kowalskiego pojęciu człowieka, a sąd człowiek jest śmiertelny podporządkowuje pojecie człowieka ogólniejszemu pojęciu – istoty śmiertelnej, – jeśli śmiertelność cechuje człowieka, więc cechuje też Kowalskiego, który jest człowiekiem).
Arystoteles traktował logikę jako samodzielną dyscyplinę. Uważał, że za pomocą logiki nie poznaje się wiedzy, lecz wykłada się wiedzę.
Arystoteles zastosował metodę wnioskowania indukcyjnego. Sformułował też teorię SYLOGIZMU Kategorycznego – z dwóch przesłanek wyprowadza się określony wniosek.
(Na bazie Sylogizmu kategorycznego –Arystotelesa powstał szerszy -rachunek kwantyfikatorów, operuje się w nim symbolami).

Dla Arystotelesa, zmysły odgrywały tak ważną rolę jak rozum. Aby coś wiedzieć należy zetknąć się z ta rzeczywistością. Wrodzonych pojęć w umyśle nie ma. Umysł jest niezapisaną tablicą. Poznanie należy zaczynać od postrzeżeń, potem dochodzimy do nich droga abstrakcji dochodzimy do pojęć. Tu dopiero rozpoczyna się funkcja rozumu, na podstawie dostarczonego przez zmysły materiału poznaje to, co jest w rzeczach ogólne a więc istotne.
W tym sensie Arystoteles jest racjonalistą, ale jego racjonalizm ma podstawy empiryczne.
Arystoteles ufał rozumowi i zmysłom. Wg niego wszystkie sądy, które formułujemy muszą być jednak dowiedzione. Dowodzić jednak w nieskończoność nie można, musza istnieć jakieś początkowe przesłanki. są też prawdy i twierdzenia oczywiste, których uzasadniać i dowodzić nie trzeba, przyjmujemy je na wiarę (Np. człowiek jest śmiertelny, lub wiedza jest ponad ignorancją).
Swoje filozofie Arystoteles dzieli na dwie części:
- praktyczną
- teoretyczną 

Teoretyczna Praktyczna
a/ fizyka a/ etyka
b/ matematyka b/ polityka
c/ pierwsza filozofia (rozważa byt jako taki – potem zyskała nazwę metafizyki)

Arystoteles uważał, że bytem samoistnym (substancją), są tylko konkretne rzeczy. Rozliczne jakości rzeczy (twardość, kolor itp.) wg niego istnieją tylko w łączności z rzeczami. Zrywa on w ten sposób całkowicie z myślą Platona.
W substancjach rozróżnia dwa składniki: własność ogólna ( inaczej własności gatunkowe – określa je mianem formy) i własności jednostkowe. Substancja wg niego rozpada się na formę i materię. Forma jest zawsze pojęciowa, natomiast materią w substancji jest to, co nie jest formą. ( Nie był on jednak konsekwentny w tym poglądzie).
Wcześniej filozofowie twierdzili, że substancja jest materia, Platon, ze substancją są idee.
Dla Arystotelesa ani materia ani idee nie są substancjami, a tylko składnikami substancji. Materia nie istnieje oddzielnie, tak jak nie istnieją oddzielnie idee ( wszystko to są abstrakcje). Naprawdę istnieje tylko konkret ( konkretne zespoły materii i formy). Taki pogląd Arystotelesa nosi nazwę HILEMORFIZMU.
Forma dla Arystotelesa była najważniejsza. Prawdziwe poznanie zaś, jest zawsze natury pojęciowej, czyli poznajemy jedynie formę. Co za tym idzie materia jest niepoznawalna. Forma jako składnik pojęciowy rzeczy jest składnikiem istotnym, najważniejszą częścią substancji – jest istotą rzeczy.
Arystoteles wprowadził pojęcia :istota rzeczy oraz cechy istotne i nieistotne.
Wprowadził on też:
1/ przyczynę (Np. pomysł rzeźbiarza)
2/ cel ( posąg)
Przyczyna, to obmyślenie pomysłu ( to, co stwarzamy w swoim umyśle), cel to realizacja pomysłu.
Podobnie jest we wszystkich wytworach ludzkich, w przyrodzie. Przyczyna sprawcza leży wg Arystotelesa w pojęciowej formie. Forma ta jest siłą sprawczą, która wytwarza skutki. Forma jest, więc czynnym pierwiastkiem w substancji.
W astronomii cofnął się: odrzucił hipotezę ruchu ziemi.
Przyroda wg Arystotelesa - jest jakościowa, celowa, dynamiczna i substancjalna. Świat jest wieczny, lecz przestrzennie ograniczony. Cały świat jest materialny. Znany nam świat jest światem jedynym, ( ponieważ jest wieczny nie był innego świat przed nim i nie będzie po nim). W tym świecie każda rzecz ma swoją przyczynę, a ta swoją, ale łańcuch przyczyn nie może iść w nieskończoność, więc zasadniczym przekonaniem Arystotelesa było, istnienie:
p i e r w s z e j p r z y c z y n y.
Pierwsza przyczyna posiada własności
1/ nieruchoma i niezmienna
2/ niezłożona
3/ niematerialna
4/ istota duchowa
5/ rozumna
6/ porusza świat będąc celem tego świata zarazem
7/ myśląca
8/ jedna
9/ konieczna
10/ doskonała
-bóg jest pierwszą przyczyną.
Zasady moralne Arystotelesa – nie ma innego dobra niż dobro moralne. W życiu musi być cel najwyższy, tj. wg Arystotelesa – osiąganie szczęścia – jest to stanowisko EUDAJMONISTYCZNE. Naturą człowieka jest rozum, znaczy to, że eudajmonizm Arystotelesa leży w działaniu rozumu.
Znaczenie filozofii Arystotelesa – uważany jest on za ojca wszechnauk. Sformułował wszystkie prawa logiczne, które funkcjonują do dziś. Odwoływali się do niego wszyscy myśliciele w przyszłości ( nawet św. Augustyn i Tomasz z Akwinu). Bez Arystotelesa nie da się zrozumieć w pełni rozwoju myśli ludzkiej.

III Okres filozofii greckiej:

Od IV do I w p.n.e. istniały różne szkoły. Znaczące były trzy, które odegrały rolę w starożytności i wpłynęły na późniejszy rozwój filozofii.
1/ stoicka
2/ epikurejska
3/ sceptycka

AD.1 SZKOŁA STOICKA:
Stworzyli obóz rywalizujący z Platonizmem i Arystotelesem. Ich system był monistyczny, przeciwny do idealistycznego. Szkoła ta akcentowała etykę. Szkołę stoicką założył Zenon z Kitionu ( ok. 600 r p.n.e.). Szkoła stoicka przetrwała pięć stuleci. Powstała w Atenach. Rozwinął tę szkołę CHRYZYP (232-235) – erudyta, umiejętności pisarskie i dialektyczne.

Główne poglądy stoików:
- świat ma budowę jednolitą, jest materialny a zarazem cały świat jest ożywiony, ma boską doskonałość. W przeciwieństwie do Platona stoicy stworzyli system monistyczny, ( czyli taki, w którym podstawą jest jeden element – dla nich materialny).
- ciała stanowią byt
-, jeśli istnieją dusze to SA one cielesne. Cielesne są również własności rzeczy, cnoty też są cielesne, i bogowie są cieleśni. 
- świat niematerialny i duchowy nie istnieje 
- to, co niematerialne jest niebytem – jak próżnia, przestrzeń i czas 

Pojęcia ogólne – pojęcia ogólne dotyczą tylko oderwanych ogółów, to tylko wytwory mowy i nie mają żadnych odpowiedników rzeczywistości.
Stoicy zapoczątkowali spór pomiędzy nominalizmem ( pojęcia samodzielne nie istnieją), a realizmem ( pojęcia istnieją tak realnie jak rzeczy).
Wg stoików ciała, z których składa się świat posiadają dwa pierwiastki: bierny i czynny.
Materię pojmowali tak samo jak Arystoteles ( pierwiastek czynny to forma), lecz uważali, że forma czynna to materia. Materie te określali mianem PNEUMA. Pneuma przenika całą bierną materię, a przenikając kształtuje ją. Pneuma istnieje wszędzie, jest jedna i ta sama. Nie ma, więc różnych rodzajów ciał, a tylko różne stopnie natężenia pneumy. Skoro wszystkie ciała posiadają pneumę – to wszystkie ciała są czynne. Wszelka materia zawiera w sobie źródło życia – tym źródłem jest pneuma. Jest to materialistyczny punkt widzenia, ale inny niż w atomizmie.
Aby wykazać, ze wszystko jest materią, stoicy przyjęli pojecie pneumy i pokazali w ten sposób, że wszędzie działają siły. Wyróżniają nieznany dotychczas rodzaj ruchu – RUCH TONICZNY. Wg nich ten ruch powodował wewnętrzne przemiany samej materii. 
Wg stoików materia i ruch przyjmują różne postacie, ale poza materią i ruchem nie istnieje nic więcej. Ruch nie jest możliwy bez przyczyny. Aby działać przedmioty muszą nabywać cielesną pneumę. Pneuma zaś jest wszędzie jedna, wiec i przyczyny są wszędzie jednej i tej samej natury. Pneuma działa celowo.
Stoicy stoją na stanowisku celowości w przyrodzie. Celowość jest naturalną własnością materii. Świat wg stoików jest całością – wieczny, nieskończony, nieograniczony, żywy.
Świat ma, więc boska naturę za sprawą pneumy – pneuma jest, więc prawie boska.
Stoicy dopatrywali się w świecie natury nadprzyrodzonej, bo dopatrywali się w pneumie natury Boga. Nie byli, więc konsekwentni w swoim materializmie. Wg nich istnieje jakieś bóstwo, ale jest ono w samym świecie a nie poza nim – to stanowisko określamy mianem – PANTEIZMU. 
Porządek świata wg stoików był boską pneumą, z niej powstały wszystkie żywioły. Uznawali jak Heraklit, : co z ognia powstało w ogniu ginie, a potem znów wszystko zaczyna się od początku – świat na nowo rozwija się wg tych samych praw, powstają te same rzeczy i giną w tym samym porządku.
Świat wg nich jest jednak celowy, więc musi być jakiś cel tych przemian. 
Poglądy etyczne stoików:
- tylko cnota jest warunkiem szczęścia
- cnota to jedyne prawdziwe dobro
- życie powinno być zgodne z naturą, bo istnieją te same prawa dla natury i człowieka – żyć cnotliwie to żyć zgodnie z naturą

Stoicy wnieśli duży wkład do rozwoju logiki. Jako pierwsi użyli terminu LOGIKA. Logikę określali jako naukę o znaku i o tym, co on oznacza. 
Wnieśli oni też pewien wkład w kwestię poznania. Pochodzenie wiedzy pojmowali sensualistycznie tj. wiedzę zyskujemy przez postrzeganie ( zapoczątkowali oni teorię odbicia mechanistycznego). Z postrzeżeń powstają pojęcia.
Zajmowali się również problemem prawdy ( co jest kryterium prawdy). Wg nich istnieją pewne twierdzenia prawdziwe , bezpośrednie i niezawodne. Wszystkie inne porównujemy z tymi twierdzeniami pewnymi, gdy się zgadzaja one też są prawdziwe. Tak więc kryterium – to koncepcja kryterium prawdy.
Prawda i fałsz, wg stoików stanowią nierozerwalną całość. Jednostką logiczną jest, nie pojęcie, a sąd. Pojęcie formułuje się na podstawie postrzeżenia.

ISTOTA STOICYZMU:
1/ polega na połączeniu racjonalizmu z materializmem
2/ na wytworzeniu względnie monistycznego poglądu na świat
Stoicy rygorystycznie żądali przestrzegania zasad cnoty, dlatego takie stanowisko, które żąda przestrzegania jakichś reguł nosi nazwę STOICYZMU. 

AD 2. SZKOŁA EPIKUREJSKA:
Twórcą tej szkoły był Epikur (341-270).
Wyznawał on: materializm, hedonizm i sensualizm.
Szkołę epikurejską założono w Atenach u progu III w. Jej twórca Epikur napisał ponad 300 ksiąg, lecz zachowały się tylko 3 listy i jedno jego dzieło.
Hedonizm: szczęście jest największym dobrem, celem jest wyjaśnienie, na czym szczęście polega i jak je osiągać. Szczęście wg Epikura polega na doznawaniu przyjemności ( nieszczęście to doznawanie cierpień).
Podstawową myślą Epikura, było to, że do szczęścia wystarcza brak cierpienia ( brak cierpienia, bowiem odczuwamy już jako radość). Samo życie jest radością i radość ta jest wrodzona. Jeśli ciało jest zdrowe, a dusza spokojna, to życie będzie rozkoszą. 
W epikureizmie hedonizm ściśle łączy się z kultem życia, życie jest jedynym dobrem, jakie jest nam dane. W przeciwieństwie do wiecznej przyrody życie jest jednak tylko epizodem, więc należy je cenić, bo jest przemijające i jedyne. 
Składnikiem szczęścia wg Epikura są:
- radość życia,
- przyjemności pozytywne, ( aby je osiągnąć trzeba mieć potrzeby i trzeba te potrzeby zaspokajać), są fizyczne i duchowe. Cielesne są bardziej zasadnicze, bo stanowią podłoże przyjemności duchowej. Wg Epikura dobra duchowe są wyższe, bo dają więcej przyjemności. Przyjemności bywają więcej lub mniej przyjemne.
- przyjemności negatywne 
Myśl Epikura: „Najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb”.
Istotę epikureizmu stanowi – wysubtelnione życie
Środki prowadzące do szczęścia to: cnota i rozum.
Wg Epikura nie ma nic gorszego od lęku. U człowieka jest on dwojakiego rodzaju: przed bogami i przed śmiercią. Uważał on, że altruizm nie jest nikomu potrzebny, najlepszymi obywatelami są egoiści, ( ale rozumni).
Teoria przyrody w epikureizmie:
Przyrodę rozumiał materialistycznie. Ciała składają się z niezależnych od siebie atomów. Co nie jest atomem jest własnością. Epikur był skrajnym przeciwnikiem idealizmu. Ruch atomów tłumaczył ich ciężarem. Wg niego atomy poruszają się z góry na dół – zaczepiając się tworzą rzeczy złożone. Przyroda jest bez udziału bóstwa. Ale Epikur nie był ateistą, uważał, że bogowie istnieją poza światem i nie wtrącają się w istnienie świata, ( jeśli bogowie istnieją poza światem nie ma powodu bać się ich).
Epikur formułuje myśl: Śmierć nie dotyczy zmarłego, a tylko tych, którzy pozostają. Kto to zrozumie nie będzie się lękał śmierci i skoncentruje się na życiu doczesnym.
Cztery rzeczy mogą unieszczęśliwiać człowieka:
1/ obawa przed śmiercią
2/ obawa przed bogami
3/ brak szczęścia
4/ obawa przed cierpieniem
Sensualizm Epikura
Rzeczywistość postrzegamy za pomocą zmysłów. O rzeczach, których nie postrzegamy możemy mówić pośrednio. Błędne mogą być sądy, a nie postrzeżenia zmysłowe.
Epikureizm wypływał z dwóch źródeł: kultu życia i pragnienia szczęścia i z trzeźwej postawy umysłu ufającego tylko temu, co jest mu bezpośrednio dane i operującego konkretnymi wyobrażeniami. Ze źródeł tych pochodzi zarówno hedonistyczne etyka, materialistyczna fizyka i sensualistyczne teoria Epikura.
Epikureizm: to etyka, która uznaje jedynie dobra doczesne, czyni człowieka odpowiedzialnym za własne szczęście i nieszczęście, uważa spokój za najdoskonalszy stan człowieka i oświecenie umysłu za jedyny środek do uzyskania spokoju. W rozumnym, kulturalnym i cnotliwym trybie życia widzi środek do osiągnięcia egoistycznego szczęścia, a egoistycznej postawie najpewniejszą drogę do szczęścia ogółu. Epikureizm to również filozofia przyrody, która wyrzekła się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelki byt za cielesny, a ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.
Epikureizm przetrwał aż do 4 stulecia naszej ery – był, więc trwały, odwoływali się do niego różni myśliciele, głownie ze względu na jego poglądy etyczne. 

AD 3. SZKOŁA SCEPTYCZNA :
Sceptycyzm odegrał ważną rolę w filozofii. 
Jego twórcą był: PIRRON (376-286) – malarz, wpłynęła na niego najbardziej szkoła Demokryta, a potem magowie i asceci indyjscy. Pieron przeniósł idee obojętności wobec życia i cierpienia wyznawane przez magów i ascetów indyjskich na obszary greckie.
Głowni przedstawiciele sceptycyzmu oprócz Pirrona to:
TYMON z FLIUNTU –(325-235) –podążał za Pieronem, był nauczycielem retoryki i filozofii,
AREZYLAKOS (315-241) – typ sceptyka światowca, miłośnik piękna, sztuki i poezji
KARNEADES – większość argumentów sceptycznych pochodzi od niego ( w szczególności krytyka dogmatyzmu religijnego), przyczynił się do rozbudowy sceptycyzmu.
Najistotniejszy pogląd sceptyków:
- tylko sceptycyzm zapewnia szczęście, bo zapewnia on spokój ( sceptyk nie wtrąca się do niczego i to zapewnia spokój).
Sceptycy zajmowali się rozwijaniem krytyki wiedzy ludzkiej, wytwarzali stanowisko krytyczne i destrukcyjne, odrzucali wszystkie sądy naukowe jako niepewne ( nie kwestionowali tylko sądów o zjawiskach).
Wg sceptyków analizujących logicznie twierdzenia, każde twierdzenia nie ma większej pewności niż twierdzenie przeciwne.
Rozumowanie sceptyków było następujące: chcąc potępić jakieś twierdzenie przeciwstawiali mu inne twierdzenie przeciwne. Wg nich te same rzeczy są różnie postrzegane przez innych ludzi i zwierzęta. Nie można, więc rozstrzygnąć, które postrzeżenia są prawdziwe, a które nie. 
Poznanie zmysłowe wg sceptyków jest niemożliwe, ale niemożliwe jest też poznanie pojęciowe, bo pojęcia są uogólnieniami, które nie uwzględniają pewnych jednostek. Żadna metoda udowadniania twierdzenia nie jest trafna.
Etyka wg sceptyków:
Nie można zdefiniować dobra ani zła, dobro jest nie poznawalne, najlepiej jest, więc powstrzymać się od wydawania jakichkolwiek sądów.
Sceptykom nie chodzi o ustalenie prawdy, lecz o obalenie fałszu. Zmuszali oni myślicieli do maksymalnie wysubtelnionej argumentacji suchych twierdzeń. Rugowali oni błędy w twierdzeniach filozofów, zmuszali ich do formułowania nowych argumentów na potwierdzenie twierdzeń. Byli „teoretycznym sumieniem” swojej epoki. Przyczynili się do podniesienia poziomu wymagań stawianych w nauce. Z ich poglądów korzystali i inni, również w późniejszych epokach.


FILOZOFIA EPOKI ŚREDNIOWIECZA:

Filozofia Średniowiecza wyrosła na fragmentach filozofii starożytnej, szczególnie inspiratorami byli: Arystoteles, Platon i pisarze chrześcijańscy.
Po soborze zwołanym przez Konstantyna Wielkiego chrześcijaństwo zdominowało wszystkie dziedziny. Religia chrześcijańska szerzyła się w całej europie (260 r. przyjmowana w krajach alpejskich i naddunajskich, po 300r chrystianizacja Brytanii, w 380r uznanie chrześcijaństwa za religię państwową Rzymu, 496r chrzest Franków). Chrześcijaństwo szerzyło się rozwijało wewnętrznie a jego idee wprowadzone w pierwszych wiekach do filozofii europejskiej pozostały w niej na stałe.
Rozwój filozofii średniowiecznej rozpoczął się u schyłku VIII w. i trwał prawie do końca IV w. ( a w XIII w. doprowadził do rozkwitu filozofii).
[ Jednakże w łonie chrześcijaństwa rozwijały się też różne nurty, choć były one tonowane i wyciszane. W okresie średniowiecza arabowie przenoszą do Europy idee greckiej kultury, i równolegle z łacińską, chrześcijańską filozofią rozwijała się tez filozofia Arabów. W tym okresie działali tacy myśliciele jak np. Avicenna (980-1037) – perski lekarz i filozof, Awerroes z Kordowy (1126-1198) – teolog, prawnik, lekarz i matematyk, którzy nie poddawali się terrorowi idei chrześcijańskiej. ]
Filozofia średniowieczna zaczyna się od:

ŚW. AUGUSTYNA (354-430) – jego ojcem był poganin, a matka chrześcijanka. Pracował w różnych miejscach, był nauczycielem retoryki. Do filozofii pobudziły go pisma Cycerona. W 387r został ochrzczony, a w 391 otrzymał święcenia kapłańskie, by już w już w 396 zostać biskupem. Z zapałem bronił kościoła, zwalczał najmniejsze przejawy herezji. 
W końcu swojego życia zaczął głosić pogląd, że celem człowieka jest szczęście. Do szczęścia potrzebne jest poznanie Boga i własnej duszy. Wg niego badanie przyrody, choć ciekawe jest próżne. Wbrew sceptykom twierdził, że poznanie jest możliwe, zmysły nie zawsze mylą, a myśl może ustalać pewne prawdy. Augustyn uważał, że błędy powstają wtedy, gdy wypowiadamy się o rzeczach, nie powstają tylko wtedy, gdy mówimy o zjawiskach. To określenie nazywano mianem stanowiska: FENOMENOLOGICZNEGO.
Własna myśl wg Augustyna jest najpewniejszym faktem –„Wszystko jest wątpliwe, prócz tego, że jestem i myślę”.
Augustyn uważał, że należy poznawać samych siebie, nie rzeczy i świat zewnętrzny. Wnętrze człowieka, a nie zewnętrzny świat stanowi punkt wyjściowy poznawania rzeczy.
Poza przeżyciami własnymi można najlepiej poznawać tylko prawdy wieczne.
Wg Augustyna poza światem materialnym istnieje świat idealny, ściśle złączony z Bogiem, ( który istnieje wiecznie). Sformułował on teorię iluminacji zwaną też i l u m i n i z m e m.
Poznawanie Boga jest dziełem intuicji i kontemplacji. Na drodze rozmyślania dochodzimy do odkrycia Boga. Pojęcie intuicji było w okresie średniowiecza podstawowym pojęciem teorii poznania.
Łaska oświecenia ( iluminacji) przypada wg Augustyna tylko dobrym i odbywa się poprzez oczyszczenie serca. Bezpośrednie poznanie bóstwa jest poznaniem mistycznym. Augustyn stworzył podstawy odrębnego mistycyzmu poznawczego. Opierając się na wiedzy apriorycznej o ideach, dowodził o istnieniu Boga i nieśmiertelności duszy, czyli o podstawach swoich filozofii. Uważał, że mamy niezachwianą świadomość prawd wiecznych, wszystko, co wieczne istnieje tylko w Bogu, Bóg jest źródłem prawdy, dusza ma swój udział w wieczności.
W filozofii Augustyna Bóg jest ośrodkiem całej myśli filozoficznej – to pogląd TEOCENTRYCZNY – przewaga Boga nad wszelkim stworzeniem
- całkowita przewaga Boga nad światem
Wg Augustyna: Bóg: jest jeden, istnieje z własnej natury, jest niestwarzalny i jest przyczyną wszelkiego bytu. Stworzył świat i nieustannie tworzy go od nowa, kieruje światem w najdrobniejszych szczegółach i jest najważniejszym przedmiotem powstania. Jest najważniejszym dobrem i zarazem przyczyną wszelkiego dobra. Zespolenie z Bogiem daje szczęście.
Dusza: jest samoistna i niematerialna. Jej funkcja to myśl, wola i pamięć. 
Jest doskonalsza od ciała, bo bliższa Boga. Dusza jest czynna. Naturę ludzką stanowi wola, która zależy od duszy.
U Augustyna brak śladów greckiego intelektualizmu, wszystko tkwi w duszy. Najważniejszą rolę odgrywa to, co nie jest rozumem. 
Wg niego Bóg rozumowo jest niepoznawalny, poznajemy go wierząc, że istnieje.
Koncepcja Augustyna jest dopasowana do potrzeb chrześcijaństwa. Szczęście osiągamy przez miłość, a miłość to miłość do Boga a nie do innego człowieka. Wszystkie dziedziny wiedzy mają za przedmiot swych badan Boga, Jest on źródłem poznania i przedmiotem etyki. Wg Augustyna Bóg jest osobą godną miłości, kierownikiem i sędzią świata.
Bóg stworzył świat, – dlaczego w tym świecie istnieje tyle zła? – Augustyn tłumaczył to tym, że zło nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych stworzeń. Zło mogą czynić tylko istoty wolne, gdy nie czynią dobra. Złe są: pycha i pożądliwość. Wg niego zło jest potrzebne światu i nie psuje harmonii świata. Bóg wolał stworzyć większe dobro ze złem, niż mniejsze bez zła. Zło pochodzi wyłącznie od człowieka, dobro wyłącznie od Boga. Dobro i zło musza istnieć wiecznie. Wg Augustyna zło jest rzeczą przypadku, a dobro rzeczą łaski. Ludzie są dobrzy nie z samych siebie, ale z łaski bożej. Człowiek jest odpowiedzialny za zło a nie za dobro (dobro uczynione przez człowieka zależy od Boga, zło zależy od człowieka).
Ta koncepcja Augustyna nałożyła piętno na kilka stuleci. Zmiany wprowadza dopiero pod koniec epoki średniowiecza.

TOMASZ Z AKWINU (1225-1274) – Włoch, studiował u benedyktynów w klasztorze Monte Cassino, w 1243r został dominikaninem. Od 1252r wykładał w Paryżu.
Nie podporządkowywał on nauki Bogu, ale dokonał oddzielenia filozofii od teologii, a tym samym dał bodziec do rozwoju nauki. Pisma Tomasza są bardzo liczne, najważniejsze z nich to: Komentarz do Sentencyj Piotra Lombarda, Suma filozoficzna i Suma Teologiczna.
Oddzielał on wiarę od wiedzy, i dziedziny od objawienia.
Wg niego wiara i wiedza to inne dziedziny, dogmaty wiary przewyższają rozum. Na tej podstawie powstała koncepcja rozgraniczenia teologii i filozofii ( teologia buduje naukę na podstawie objawienia, filozofia buduje prawdę wyłącznie na zasadach rozumu). Wg niego żadna prawda nie sprzeciwia się rozumowi. Nie może istnieć podwójna prawda o tym samym przedmiocie. Wszelka prawda pochodzi od Boga ( w formie łaski).
Filozofia powinna służyć teologii tj. przygotowywać człowieka do wierzy i bronić tej wiary. 
Człowiekowi nie są znane prawdy ogólne, dane są mu tylko rzeczy jednostkowe - tylko takie rzeczy są substancjami - samoistnymi bytami. Powszechniki ( pojęcia ogólne) istnieją tylko o ile są w łączności z jednostkowymi rzeczami. Istnieją w substancjach, więc nasz umysł może je (powszechniki) wyabstrahować z substancji.
Powszechniki są trojakiego rodzaju:
1/ zawarte w jednostkowych substancjach i stanowią ich istotę
2/konstruowane przez nasz umysł
3/ niezależne od rzeczy – idee w umyśle boskim tj. takie idee wg, których bóg stworzył świat.
Składniki bytu:
Jednostkowe przedmioty SA bytami samodzielnymi i złożone są z istoty ( esencja) i z istnienia( egzystencja).
Istotą rzeczy – jest to, co wspólne całemu gatunkowi
Istotą człowieka - jako gatunku jest pojecie człowieka
Istota Boga – jest taka, że implikuje jego istnienie ( tj. Bóg coś tworzy) 
Istota rzeczy stworzonych – nie implikuje żadnego istnienia.
Z idei rzeczy nie wynika, że musza one istnieć. 
Różnica pomiędzy Bogiem i istnieniem: Bóg implikuje istnienie, rzeczy istnienia nie implikują
Bóg jest bytem koniecznym, istnieje z własnej natury. Wszelkie stworzenia stanowią byt przypadkowy i zależny. Bóg jest bytem prostym a stworzenie bytem złożonym. Tomasz korzysta z dwóch pojęć:
- potencja
- akt
Ilustruje je następująco: potencja to byt możliwy, akt to byt rzeczywisty. Forma jest aktem, materia tylko potencją.
Każda rzecz stworzona zawiera w sobie czynnik potencjalny, który stopniowo urzeczywistnia się. Wg Tomasza z Akwinu istnienie Boga nie jest prawdą oczywista, czyli niewymagającą dowodzenia. Istnienie Boga nie jest też prawdą opartą na rozumowaniu poza doświadczalnym. Dowody o istnieniu Boga trzeba oprzeć na doświadczeniu. Doświadczenie, to jedyna droga by upewnić się o istnieniu Boga. Analizując byt skończony, ( czyli świat) dochodzimy do wniosku, że sam powstać nie mógł, musiał mieć przyczynę powstania – ta przyczyna był Bóg. Dzieło Boże, – czyli to, co stworzył świadczy o istnieniu Boga. 
Dowody na istnienie Boga wg Tomasza z Akwinu:
1/ z istnienia ruchu, – jeśli wszystko, co nas otacza jest w ruchu, to naturalna przyczyna ruchu to pierwsza przyczyna, – czyli Bóg
2/ z niesamowitości świata – świat jest niesamoistny, ale coś w nim musi być samoistne i powołało do życia to, co niesamoistne – tym czymś jest Bóg
3/ z przypadkowości rzeczy
4/ z różnej doskonałości – z tego faktu, że w świecie istnieją istoty o różnej doskonałości wynika, że musi istnieć istota najdoskonalsza – Bóg
5/ z powszechnej celowości – wszystko w przyrodzie jest celowe, łańcuch celowości nie może iść w nieskończoność – ktoś te cele ustalił – to Bóg
Dowody te SA typu kosmologicznego ( opierają się na założeniu, że szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, musi istnieć pierwsza przyczyna).
Te dowody były niejednokrotnie krytykowane, zarówno przez filozofów jak i przez przyrodników. 
Poznanie Boga wg Tomasza z Akwinu możliwe jest przez rozum, ale rozum własności Boga nie może poznać wprost, tylko pośrednio poprzez analizę istot skończonych.
Bóg istnieje samoistnie, nie ma żadnej przyczyny, jest wieczny, niematerialny, prosty ( niezłożony), doskonały, mądry, wszechmocny.
Świat został stworzony z niczego, stworzenia dokonano wprost przez Boga. To akt woli, a nie konieczność.
Stworzenie zostało dokonane wg idei Bożych. Nastąpiło to w czasie, ( ale tego nie można dowieść, to kwestia wiary).
Bóg stworzył świat i kieruje nim, dlatego świat jest uporządkowany, rozwija się celowo wg planu boskiego. Części wyższe służą niższym a wszystkie razem służą Bogu. Bóg jest celem świata i siłą sprawczą.
Świat to dzieło Boże, rozumne i celowe. Mnogość i różnorodność stworzeń potrzebna była Bogu do wyrażenia w pełni swojej istoty. W całej różnorodności stworzeń Boga wg Tomasza z Akwinu muszą istnieć jakieś istoty pomiędzy stworzeniem i Bogiem, są to czysta inteligencja – inaczej aniołowie.
Ciało stanowi naturę człowieka. 
Dusza wg Tomasza stanowi część człowieka wraz z ciałem i złączone są ze sobą jak forma i materia. Dusza jest rozumna i stanowi formę człowieka.
Poznanie wg Tomasza z Akwinu:
Stał on na stanowisku receptywności poznania oraz łączności poznania wyższego z niższym ( umysłowego ze zmysłowym).Rola zmysłów w poznaniu jest niezastąpiona. Poznanie ma podstawy empiryczne. Wg niego nie posiadamy idei wrodzonych, istnieją tylko:
- władze zmysłowe
- władze umysłowe
W poznaniu idziemy droga abstrakcji.
Duszę własną poznajemy pośrednio gdyż bezpośrednio można poznać to, co rzeczywiście istnieje.
Moralne idee Tomasza z Akwinu:
- cenił każde dobro i chciał wyznaczyć należne mu miejsce
- szczęście polega na poznaniu Boga
- Bóg ostatecznym celem i miarą wszystkich czynów człowieka
Tomasz z Akwinu oparł filozofię chrześcijańską w średniowieczu na doświadczeniu. Był wielkim myślicielem i wniósł znaczny wkład w historię myśli ludzkiej.



FILOZOFIA NOWOŻYTNA:

Zaczyna rozwijać się od XV stulecia. Nawiązuje ona do filozofii antycznej. 
(Arabowie przynieśli do Europy idee filozofii greckiej, zapomnianej przez filozofów chrześcijańskich).
Zasadniczym hasłem epoki nowożytnej było hasło: „ nic, co ludzkie nie jest mi obce”.
Rodzą się różnorodne nurty filozoficzne i różne poglądy. Jest to bogaty okres filozoficzny
Niektórzy myśliciele tej epoki:

FRANCISE BACON (1561-1626) – urodzony w Londynie, syn dygnitarza koronnego. Osadzony w więzieniu ( fałszywie oskarżony). Po wyjściu z więzienia żył w osamotnieniu. Napisał wiele dzieł m.in. „Novum organum” (1620).
Bacon jako pierwszy dokonał klasyfikacji nauk. Wyróżnia on
1/ historię ( dziedzina pamięci)
2/ poezja, pisarstwo ( dziedzina wyobraźni)
3/ filozofia ( nauka w ścisłym znaczeniu)
Nazwą filozofia objął wszelkie poznanie ogólne. Przedmiotem filozofii jest Bóg, przyroda i człowiek.
Przyrodę podzielił na: - spekulatywną
- operatywną
Naukę traktował jako środek do celów praktycznych ( wiedział, że nauka nie tylko daje prawdę, ale też widział potęgę człowieka w walce z przyrodą). Sposób uprawiania nauki wg niego powinien mieć charakter praktyczny.
Stanowisko Bacona to:
Nauka powinna zasadzać się na doświadczeniu.
W doświadczeniu trzeba zwrócić się do indukcji ( badanie faktów i dokonywanie uogólnień na podstawie faktów)
Bacon formułuje myśl: „umysłowi ludzkiemu nie skrzydeł, lecz ołowiu potrzeba”.
Obok zmysłów Bacon uznawał także rozum, ale wg niego do zbudowania wiedzy obok zmysłów i rozumu potrzeba też metodologii.
Metodologię może działać dwojako przez- ujawnienie i usunięcie błędów
- pokazanie środków do zdobywania wiedzy) 
Pierwsza część metodologii jest destrukcyjna, a druga konstruktywna.
Zdaniem Bacona nauka nie ma osiągnięć gdyż nie posługuje się właściwą metodą. Zaleca on zaniechać dedukcji na rzecz indukcji, a przy tym odrzucić wszystkie celowe przyczyny i dzielić na najmniejsze części istniejące trudności. Przede wszystkim jednak trzeba usunąć wszystkie i d o l e, ( czyli przesądy).
Istniejące idole wg Bacona to:
1/złudzenia plemienne ( wynikają z natury człowieka)
2/ złudzenia jaskini ( indywidualne, jednostkowe, uwarunkowane wychowaniem, lekturą i otoczeniem)
3/ złudzenia rynkowe ( powodowane przez naszą mowę – operującą wyrażeniami bez znaczenia a wprowadzającymi w błąd)
4/ złudzenia teatru ( hipostazy).
Przystępując do poznania, usuwamy, więc wymienione idole, a reszty dokona eksperyment i indukcja.
Bacon poddaje ostrej krytyce dotychczasowy empiryzm i dotychczasowy racjonalizm. Wg niego empiryści są jak mrówki ( zbierają materiał a nie przetwarzają go), racjonaliści są jak pająki (tkają sieć – tylko rozmyślają), a właściwa nauka powinna być jak pszczoły ( gromadzić nektar i przetwarzać go na miód – gromadzić fakty i przetwarzać je).
Znaczenie filozofii Bacona:
- tworzył utopijne koncepcje idealnego społeczeństwa
- rozwinął program empirycznej nauki
- wskazał na praktyczne cele nauki ( służyć człowiekowi w opanowaniu przyrody)
- opracował metody indukcji
- wskazał na metody w poznaniu.

Kolejny myśliciel to:

KARTEZJUSZ (Rene des Kartes) (1596-1650) – jego studia matematyczne miały wpływ na poglądy filozoficzne, 20 lat przebywał w Holandii, tam powstały jego główne dzieła: „Medytacja o pierwszej filozofii”, „O metodzie”.
Kartezjusz mocno wpłynął na nowoczesną filozofię. Znany z metody łączonej ze spekulacją metafizyczną.
Wg Kartezjusza brakowało metody, aby nauka mogła się rozwijać. Metoda wg niego jest pierwszym zasadniczym zadaniem filozofii. Musi ona zapewnić rozwój i niezawodność wiedzy. Miara niezawodności wiedzy była jasność i wyraźność. Jasność i wyraźność to cechy racjonalności – Kartezjusz jest racjonalistą.
Nauce potrzeba, wg niego metody wykrywającej proste składniki myśli. Metoda musi być analityczna ( taka jak w arytmetyce). Wszystkie nauki należy ograniczyć do rozważań własności ilościowych. Kartezjusz chce znaleźć twierdzenia bezwzględnie pewne i na ich podstawie zbudować wiedzę. Szukał on twierdzeń opierających się wszelkim wątpliwościom. Nawiązywał do sceptyków greckich i wziął to jako punkt wyjścia w swoim rozumowaniu, szczególnie wobec twierdzeń o istnieniu czegokolwiek.
Argumenty sceptyczne Kartezjusza były takie jak w starożytności:
1/ brak granicy między jawą a snem
2/ złudzenia wprowadzają nas w błąd
3/ jakaś istota wyższa może wprowadzać nas w błąd.
Kartezjusz znajduje ostoję pewności z zwątpieniu.
,„Jeśli wątpię, to myślę. Gdybym nie myślał nie wątpiłbym. Jeśli myślę to jestem”
„Cogito ergo sum” – myślę, więc jestem
Wg niego nie ma pewności, czy istnieją inne rzeczy.
Kartezjusz uważa, że istnieje jaźń, ( jeśli istnieje myśl, to musi być ktoś, kto myśli). Jaźń myśląca wg niego to dusza. Ciało zaś, może być złudzeniem.
Inne byty wg Kartezjusza:
- z tego ze istnieje jaźń i myślenie wynika, że istnieje Bóg
Istnienie Boga wynika z idei, jaką mamy o Bogu. Idea Boga została wytworzona ( urodzona) w człowieku.
Stanowisko, że idee są wrodzone ( włącznie z ideami boskimi) to: NATYWIZM
Istnienia ciała, wg Kartezjusza można dowieść dopiero po uzasadnieniu istnienia Boga. Istnienie ciał, bowiem jest przez Boga zagwarantowane.
Zasada sceptycyzmu metodologicznego Kartezjusza służy dowiedzeniu, że istnieje Bóg, dusza i ciało – tylko na drodze rozumowania.
Kartezjusz pisze wiele o Bogu, wg niego Bóg jest wolą, jego władza jest nieograniczona.
Przymioty duszy:
- świadomość
- z duszami nie są związane na stałe żadne własności cielesne
- jest czynnikiem myśli
Przymioty ciała:
- ciało jest rozciągłe
To stanowisko Kartezjusza, to stanowisko DUALIZMU. Kartezjusz był przeciwnikiem atomizmu.
Teorie poznania i idee wrodzone:
Miarą poznania jest rozum. Wrażenia zmysłowe służą do życia, ale nie do poznania. Idee wrodzone dzieli on na:
- wrodzone 
- nabyte
- skonstruowane przez nas samych
W XVII stuleciu Kartezjusz stał się bezwzględnym autorytetem. Każdy, kto go pomijał, lub sprzeciwiał się mu wychodził na tym źle.
Kartezjusza uważa się za ojca nowożytnej filozofii.

Kolejny myśliciel:

BORUH SPINOZA (1632-1677) – spędził cale życie w Niderlandach. Wykluczony z gminy Żydowskiej za swoje poglądy. Jedno z jego dzieł to: „Etyka”.
Był on racjonalista. Przyjmuje myśl, ze matematyka jest wzorem wszelkiej nauki. Spinoza najbardziej znany jest ze swego panteizmu. Próbował on przezwyciężyć dualizm Kartezjusza.
Wg niego substancja jest tylko jedna – Bóg. Poza Bogiem nie ma żadnej substancji. Świat nie może istnieć bez Boga, lecz tylko w Bogu. Bóg, to nic innego jak przyroda, ( więc Bóg i przyroda to jedno). Przyroda jest Bogiem – wszystkie własności wiata wywodzą się z natury Boga tj. przyrody. Wg Spinozy wszystko jest konieczne. Nie ma żadnego przypadku. Wszystkie wytwory człowieka są koniecznymi wytworami mechanicznymi przyrody –jest to powszechny determinizm.
Etyka Spinozy:
Czyny i ludzie są wytworem natury ( własnej lub rozbudzonej przez otaczające rzeczy). Prawdziwa natura człowieka tkwi w rozumie. Najwyższe dobro widział Spinoza w poznaniu. Poznanie Boga wzbudza miłość i prowadzi do połączenia z Bogiem.

JOHN LOCK – (1632-1704) – pochodził z rodziny wolnomyślicielskiej był pionierem liberalizmu.
Stworzył podstawy empiryzmu. Empiryzm to zasadnicze stanowisko filozofii oświecenia. W filozofii opierał się na medycynie i przyrodoznawstwie. Jego znane dzieło to: „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”. – było ono poświęcone analizie samego poznania. Lock podzielał empiryzm Bacona ( nie ma wiedzy bez doświadczenia). Ale jego teorie były opisowe. Wszystko wg niego powstaje w drodze doświadczenia( też błędy i fałsz). Lock wyjaśnia rozwój naszego umysłu i co w nim zachodzi. Interesowała go strona psychologiczna. – jak wiedza powstaje w świadomości, co dzieje się w naszej głowie.
Empiryzm Locka był empiryzmem subiektywnym. Lock uważał, że opieranie się na doświadczeniu, to opieranie się na zmysłach. Twierdził, że zagadnienia metafizyczne nie są dla nas rozwiązywalne, więc musimy badać samo poznanie. Filozofia przestała, więc być poglądem na świat a stała się poglądem na człowieka. Metody badań są metodami psychologicznymi. Ważny jest stosunek człowieka do pojęć a nie same pojęcia.
Pochodzenie wiedzy wg Locka – wiedza pochodzi z doświadczenia. Nasz umysł jest tabula rasa ( czysta kartą) i dopiero na skutek doświadczeń zostaje zapisany. Hasło: „ Nie ma nic w umyśle, czego nie byłoby wcześniej w zmyśle” to czołowe hasło empirystów. To stanowisko kłóci się z emotywizmem. Lock zwalczał też wszelkie elementy wrodzoności. Uzasadniał to tym, ze nie wszyscy mają takie same idee. Gdyby były one wrodzone wszyscy mielibyśmy takie same idee. Wg Locka wrodzone mogą być natomiast nasze dyspozycje lub pewne władze umysłu.
Nabywanie doświadczenia wg Locka odbywa się
- przez doświadczanie rzeczy zewnętrznych ( zewnętrzne postrzeżenie)
- przez doświadczanie samego siebie ( refleksje)
Oraz przez – metodę nabywania - introspekcję ( doświadczenia wewnętrzne)
Jest to dualizm epistemologiczny.
Wszystko, co znajdujemy w umyśle ( postrzeżenia zewnętrzne, doświadczenia wewnętrzne i abstrakcyjne pojęcia oraz wyobrażenia fantazji Lock nazywał ideami.
Wg niego idee odpowiadają dwojakim własnościom: 
- pierwotnym ( obiektywnym – kształt, ruch, rozciągłość 
- wtórnym ( subiektywnym) – barwy, dźwięki smaki itp.
Lock mówi tez o ideach 
- prostych ( pochodzą tylko z doświadczenia)
- złożonych ( pochodzą tylko z naszego umysłu)
Niektóre praktyczne wskazówki Locka: sformułował on 3 hasła
- badania należy prowadzić w połączeniu z życiem
- badania musza być oparte na podstawach psychologicznych
- należy każdemu człowiekowi przyznać swobodny rozwój i wolność wypowiedzi i sądów.
Etyka wg Locka:
- życie etyczne powinno być żywe i konkretne
- życie moralne powinno być wolne ( oparte na rozumie człowieka a nie na autorytecie)
W zakresie pedagogiki Lock -domagał się uwzględnienia indywidualnie każdego dziecka. W zakresie państwa propagował wolność i tolerancję. Lock sformułował zasady państwa konstytucyjnego, mówił o podziale władz, prawie większości do rządzenia.
Lock nie tolerował religii objawionej, głosił konieczność religii naturalnej, zgodnej z natura i rozumem. 

GEORGE BERKELEY (1685-1753) –urodzony w Irlandii, duchowny
Reprezentował radykalną odmianę empiryzmu ( subiektywno –idealistyczną). Walczył z ateizmem i liberalizmem religijnym – piórem i czynem. Znał nauki ścisłe, ale ich nie cenił.
Jego dzieła: „Zasady poznania ludzkiego”, „Trzy dialogi między Hylosem i Filonusem”
Jego poglądy: „W myśli nie ma niczego abstrakcyjnego, poza umysłem też”
Wg Berkeleya nie istnieją, ani przedmioty ogólne, ani abstrakcyjne, ani idee ogólne. Istnieją jedynie wyrazy. 
Berkeley jest sensualista, ( ale wg niego rozumowi człowieka właściwe są tylko sprawy i przedmioty duchowe, a dla poznania ciał są zmysły). Potępia on całe teoretyczne przyrodoznawstwo.
Wg niego wszystkie własności są wtórne ( subiektywne). Rzeczy nie istnieją, jeśli ich nie postrzegamy, nie istnieją też substancje ( są tylko fikcją naszego umysłu), bo ich też nie postrzegamy. Świat zewnętrzny składa się z własności postrzeganych. Dla przedmiotów świata zewnętrznego istnieć znaczy być postrzeganym. Jeśli nie jest postrzegany, nie istnieje.
Stąd powiedzenie Berkeleya – esse = percipi ( istnieć znaczy być postrzeganym).
Rzeczy inne od postrzeżeń to fikcje. Nie istnieje, więc też materia.
Taka koncepcja, Berkeleya spotkała się z ogromną krytyką.
Berkeley wybrnął z niejasności swojej koncepcji przez przeniesienie istnienia świata w zależność od Boga, ( który istnieje zawsze, stworzył świat).

DAVID HUME (1711-1776) –Szkot, pochodził z rodziny ziemiańskiej, stworzył dzieło: „Traktat o naturze ludzkiej”.
Empiryk, badał jednak nie rzeczy, ale nasze o nich przedstawienia. 
Przedstawienia dzielił na dwa rodzaje:
- pierwotne ( wrażenia)
- wtórne ( idee)
Wrażenia są pierwowzorami i właściwym środkiem poznania rzeczywistości, i wszelkie idee pochodzą z wrażeń. Idee mają wartość o tyle o ile wiernie kopiują wrażenia.
Wyróżnia on dwa rodzaje zagadnień dotyczących idei:
1/ psychologiczne ( sformułował podstawowe prawa kojarzenia idei)
2/ epistemologiczne
Wyróżniał dwa przedmioty badania 
- stosunki między ideami ( przykładem tych stosunków jest matematyka)
- fakty 
Hume porusza następujący problem:
Trudności powstają wtedy, gdy twierdzimy, cos o faktach, których jeszcze nie ma. Wg niego twierdzenia o rzeczywistości, kiedy następuje wykreowanie poza świadomością zmysłów nie są oparte na doświadczeniu. Jednakże wg niego, aby można było o tym mówić musi między tymi faktami zachodzić niezawodny związek ( związek przyczynowy). Doświadczenie informuje o następstwie faktów, ale nie mówi, że z jednego faktu wyniknie inny fakt.
Hume odrzuca wszelkie związki przyczynowo – skutkowe.
Krytyka religii Hume’a:
Nie neguje prawd religijnych, ale neguje ich dowodowość. Religia jest sprawą wiary a nie wiedzy.

U podstaw całej filozofii Hume’a leży doświadczenie. Rozwinął on krytykę pojęcia przyczynowości. Religia jest rzeczą wiary a nie wiedzy.

PEWNE IDEE OŚWIECENIA FRANCUSKIEGO
Okres nowożytny charakteryzuje się tym, ze rozwijają się różnorodne prądy. Ustrój monarchii trzymał w tamtym okresie „w garści” całe społeczeństwo. Kościół zaś, był podporą tej monarchii. Pod wpływem Anglii, tworzą się nowe prądy z konieczności oświecenia ludu.
Tworzą się myśliciele oświecający lud, wskazujący winnych tej sytuacji tj. monarchię. W pewnym sensie przygotowują oni lud do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ( choć żaden z nich jej nie dożył).

WOLTER (1694-1778) – przeniósł idee oświecenia z Anglii do Francji. Wydał ostrą walkę chrystianizmowi. Stał na stanowisku DEISTYCZNYM – Bóg tworzy świat, ale się do niego nie wtrąca. Wolter twierdzi jednak, że gdyby Bóg nie istniał, trzeba by go wynaleźć, bo jakoś trzeba utrzymać posłuszeństwo i wyjaśnić powstanie świata. Celów działania należy szukać w życiu doczesnym a nie w życiu pozagrobowym.
Popularność Woltera była olbrzymia.

JULIEN OFFRAY DE LA METTRIE (1709-1751) – materialista. Wg niego człowiek to maszyna, ale lepiej skonstruowana I zorganizowana. La Mettrie był ateistą. Wg niego nawet gdyby Bóg istniał, nie wynika z tego konieczność kultu Boga.
Żądał Reform. Uważał, że światem rządzi konieczność. Skoro konieczność – to nie ma winy i nie ma winnych. Są tylko ludzie chorzy, a chorobę trzeba leczyć. Lekiem było wg niego pozbycie się ustroju monarchii.

ETIENNE BENNOT DE CONDILLAC (1715-1780) – sensualista. Uważał on, że wiedza wywodzi się z doświadczenia. Żądał reform społeczeństwa i naprawy sytuacji społecznej.

JEAN LEROND D’ALEMBERT (1717-1783) – matematyk, członek Francuskiej Akademii Nauk. Głosił pogląd, że filozofia musi być oparta na danych nauk ścisłych. Przyczynił się on do powstania pierwszej na świecie encyklopedii ( Encyklopedii Francuskiej).

ADRIEN CLAUDE HELVETIUS (1715-1771) – zaprzeczał wszelkim wrodzonym czynnikom ( pojęciom i skłonnościom), wszystko jest nabyte. Jeśli wszystko jest nabyte, a ludzie są źli, winę za to ponosi panujący ustrój. Trzeba, więc zlikwidować ustrój. Właściwości ludzkie zależą od wychowania i ustroju. Aby zmienić człowieka, trzeba zmienić prawodawstwo.

DENIS DIDEROT (1713-1784) – był faktycznym twórcą encyklopedii francuskiej. Był materialistą i ateista.

JEAN-JACQUES ROUSSEAU (1712-1778) – Wg niego cywilizacje nie przyczyniają się do postępu. Doprowadzają tylko do nierówności i niesprawiedliwości, które się pogłębiają. Nawoływał on do powrotu do natury ( wtedy istniała równość i sprawiedliwość). Wiedział, że skoro powrót do natury jest niemożliwy, trzeba ludzi wychowywać, a wychowanie powinno być naturalne. Walczył o budowę idealnego ustroju – ustroju równości i sprawiedliwości. Rousseau kładł nacisk na uczucia, nie na rozum.

Te wszystkie idee mocno wpłynęły na kształtowanie idei wolnościowych w całej ówczesnej Europie.


KLASYCZNA FILOZOFIA NIEMIECKA

Czołowi myśliciele tego okresu, to: IMMANUEL KANT, GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL i LUDWIK FEUERBACH.

IMMANUEL KANT (1724-1804) – urodził się w Królewcu, oddał się całkowicie pracy nauczycielskiej i pisarskiej, niezwykle skrupulatny.
Kant sam dzielił swój rozwój filozoficzny na dwa okresy:
1/ okres przedkrytyczny
2/ okres krytyczny

Ad1. Z tego okresu pochodzi hipoteza kosmologiczna „ la plasa” ( pochodzenie naszego układu słonecznego- pochodzi z wielkiej mgławicy).

Ad2. Trzy główne dzieła okresu krytycznego: „Krytyka czystego rozumu”, „Krytyka praktycznego rozumu” i „Krytyka władzy sądzenia”.
Do tej pory wszelkie poznanie rozpoczynało się od przedmiotu ( za wyjątkiem Locka który analizował umysł) - od tego rozpoczyna swoje badania Kant. Zastanawiał się, dlaczego dzieje się, że metafizyka ciągle drepcze w miejscu a matematyka wciąż formułuje coś nowego.
Przeprowadził on podział sądów na:
1/ sądy uzyskane na podstawie doświadczenia – a posteriori (np. stół jest twardy)
2/ sądy niezależne od doświadczenia – a priori (np., że istnieją diabły)

Ponadto Kant podzielił też sądy na: 
1/ analityczne – takie, w których prawdziwość lub fałszywość stwierdza się na podstawie wyrazów pojęć zawartych w tych sądach np., że Gaweł jest ojcem Pawła, to Paweł jest synem Gawła
2/ syntetyczne – to takie, które mówią coś nowego i żeby stwierdzić ich prawdziwość należy to sprawdzić np. Jan jest blondynem, nie wynika z tego pojęcie, ale trzeba za pomocą zmysłów to sprawdzić.

Kant połączył te cztery podziały sądów i uzyskał następujące rodzaje sądów:
1/ analityczne, które są zawsze a priori, ( bo nie potrzeba doświadczenia) – te sądy analizują tylko pojęcia, ich prawdziwość stwierdzamy tylko analizą
2/ syntetyczne a posteriori – opierają się na doświadczeniu i dodatkowo coś mówią
3/ syntetyczne a priori – nie są oparte na doświadczeniu, poszerzają naszą wiedzę.
Cechami sądów a priori są powszechność i konieczność – wg niego matematyka to nauka a priori.
POZNANIE WG KANTA
Dotąd istniały dwa stanowiska w sprawie oceny źródeł poznania: racjonalizm i empiryzm. Oba były jednostronne racjonalizm cenił rozum, a nie cenił zmysłów, empiryzm – cenił zmysły, a nie cenił rozumu. Kant ocenił pozytywnie oba źródła, oba wg niego są potrzebne w poznaniu. Aby poznać rzecz trzeba najpierw wejść z nią w kontakt – tego mogą dokonać zmysły, i trzeba ją zrozumieć – to rola rozumu. Taka była nauka Kanta o „dwóch pniach poznania.” – była to synteza racjonalizmu i empiryzmu. Kant uważał, że nie możemy wyjść, co prawda poza nasze przedstawienia i porównać ich z rzeczami, ale mamy dwa rodzaje przedstawień zmysłowe i racjonalne, wyobrażenia i pojęcia, które możemy porównywać, one kontrolują się wzajemnie i przez tę kontrolę dają gwarancję prawdy. Każda z dwóch władz umysłu wg Kanta ma odrębne właściwości i musi być rozważana oddzielnie. Zasadami myślenia zajmuje się logika – dział logiki traktujący o myśleniu apriorycznym, nazwał logiką transcendentalną, którą podzielił na teorię rozsądku – transcendentalną analitykę i teorię rozumu – transcendentalną dialektykę
Podjął się on zadania zbudowania równoległej nauki – transcendentalnej estetyki. 
Krytyka rozumu ma, więc trzy dział:
1. estetykę transcendentalną ( zmysły)
2. analitykę transcendentalną (rozsądek)
3. dialektykę transcendentalną (rozum)

AD1. Wg Kanta jedynie przestrzeń i czas mogą być wyobrażeniami a priori. Matematyka zawiera sądy powszechne i konieczne, sądy te mają za przedmiot czas i przestrzeń. Jako powszechne i konieczne nie mogą być empiryczne, są wiec a priori. Sądy takie są możliwe dzięki temu, że przestrzeń i czas nie są przedmiotami realnymi poza nami, lecz są w nas, są formami naszej zmysłowości. Ta nowa teoria przestrzeni i czasu miała dwie konsekwencje:
Poznanie zostało rozszczepione na dwa czynniki stanowiące formę i materię ( forma jest podstawą wiedzy apriorycznej, właściwe sobie formy posiada nawet i zmysłowość, więc i ona może być podstawą wiedzy koniecznej i powszechnej – jest to myśl nowa ( dotąd uznawano, że zmysły są niezdolne do wytworzenia wiedzy apriorycznej)

AD2. Przestrzeń i czas nie są jedynymi apriorycznymi czynnikami naszej wiedzy. Nie tylko zmysłowość, ale i rozsądek ma swe formy aprioryczne. Dla ustalenia udziału rozsądku w tworzeniu wiedzy Kant wyróżnił dwa rodzaje sądów: 
-postrzegawcze ( np. jest mi ciepło -dotyczą one wyłącznie przedmiotu, orzeka o jego stanie, a nie o przedmiotach, są oparte wyłącznie na zeznaniu zmysłów
-doświadczalne (np. słońce grzeje – wykraczają one poza podmiot, do przedmiotu i na podstawie podmiotowego stanu orzekają o przedmiocie, wykraczają poza dane zmysłów przy pomocy rozsądku.
Przedmioty są pewnym zespoleniem wyobrażeń. Zespolenie nie jest wyobrażeniem, lecz aktem myślącego podmiotu. Zatem to, co zwiemy przedmiotem nie istnieje bez udziału podmiotu myślącego. Nie ma przedmiotów bez aktów podmiotu i nie ma sądów empirycznych bez pojęć tworzonych przez rozsądek. 
Podmiot jest warunkiem przedmiotu, pojęcia są warunkiem doświadczenia.
Klasyczne stanowisko agnostyczne ( a-nie; gnosis – poznanie) – rzecz sama w sobie jest nie poznawalna.
Agnostyk – licznie nie uzasadnimy istnienia Boga, logicznie nie potwierdzimy nie istnienia Boga.

AD3 . Za pomocą rozsądku nie da się stworzyć samego jednolitego poglądu na świat. Potrzebne są jeszcze idee rozumu. Są trzy zasadnicze idee rozumu:
1/ idea jedności podmiotu – zakłada istnienie duszy jako ośrodka zjawisk wewnętrznych człowieka, ale nie mówi o istnieniu
2/ idea jedności przedmiotu – to idea boska, nie wynika z doświadczenia. Wszelkie wykraczanie poza rozum prowadzi do błędów. Niczego nie można tworzyć poza doświadczeniem, mówi,że w Boga można wierzyć, ale nie można tego mieszać z rzetelną wiedzą.
3/ idea wszechświata – całość doświadczenia zewnętrznego

Istotę kantyzmu stanowił pogląd zwany krytycyzmem lub transcendentalizmem wg, którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia. Konsekwencjami tego poglądu były:
a/ subiektywizm –głoszący specjalnie subiektywność przestrzeni, czasu, substancji i przyczynowości
b/ agnostycyzm – wobec rzeczy samych w sobie
c/ aprioryzm – wobec zjawisk
Charakterystyczną cechą kantyzmu był również nacisk na czynniki formalne – formalizm

Kant napisał „Imperatyw kategoryczny” – obowiązek wymaga, aby postępować wg zasady, aby mogła stać się podstawą prawodawstwa. To znaczy postępuj tak jakby to było powszechne prawo, czyli zawsze godnie wypełniaj swoje obowiązki niezależnie od okoliczności – zawsze bądź lepszy!
„Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie” tzn., że człowiek jest malutką cząstką, ale prawo moralne każe mu postępować moralnie.

GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (1770-1831) – pochodził z rodziny urzędniczej, studia teologiczne, a w 1801r wystąpił na polu filozofii. Osiadł w Jenie, ale na skutek wojny napoleońskiej opuścił miasto. Mieszkał w Bawarii, potem w Berlinie ( w tym czasie formułuje się romantyzm, który wpłynął na wszystkie ówczesne nauki).
Filozofia Hegla to skrajna postać idealizmu racjonalnego. Głosił idee nieustannego rozwoju bytu oraz idee o logicznej naturze bytu ( wg niego byt ma naturę ewolucyjną).
Skoro byt jest natury logicznej, to rozwój jego podlega prawom logicznym. Każdy jego stan wynika logicznie z poprzedniego, co zaś wynika logicznie, to jest konieczne. Więc cała rzeczywistość jest logiczna, konieczna i rozumna.
Myśl i byt realizują te same prawa. To się zmienia, nie są stałe wyniku ścierania się przeciwieństw tj. teza ( twierdzenie) wytwarza się antyteza, a potem synteza ( i staje się nową tezą) a dalej teza 2 – potem antyteza 2 – potem synteza 2; i tak w nieskończoność.
Motorem rozwoju idei jest wolność.

Przyroda i duch były dla Hegla dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt. Pierwotną postacią bytu jest pojęcie, ono stanowi punkt wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda i ona jest ideą, ale taką, która oddzieliła się od myśli i przez to wydaje się zewnętrzna. Synteza zaś idei i przyrody jest duch. 
W związku z tym Hegel wyróżniał 3 działy filozofii:
1/ logika – nauka o formach rozwoju myśli, jak z jednych pojęć wynikają inne pojęcia
2/ filozofia przyrody – (INOBYT) – tu idea nie może uświadomić swojej wolności, bo przyroda jest nierozumna. Przyroda istnieje po to, aby wydać człowieka, bo tylko człowiek może mieć świadomość wolności.
3/ filozofia ducha – w 3 postaciach:
a/ filozofia ducha subiektywnego – rozwój ducha na drodze uświadomienia wolności
b/ filozofia ducha obiektywnego – prawo, państwo, moralność są głównymi postaciami ducha obiektywnego
3/ filozofia ducha absolutnego – duch absolutny przejawia się w religii, sztuce i filozofii

IDEA – INOBYT ( przyroda) – człowiek, który tworzy instytucje – DUCH ( filozofia, estetyka) – to zamknięty system filozoficzny Hegla.

Jego dialektyka zaprzecza temu i tu powstaje sprzeczność między jego filozofią i jego dialektyką.
Powstał podział wśród zwolenników Hegla na
1/ starohegliści
2/ młodohegliści – nawiązują do dialektyki Hegla, byli bardzo ważni, m.in. K. Marks.

LUDWIK FEUERBACH (1804-1872) – materializm i ateizm wygoniły go z uniwersytetu. Jego dzieło „Istota chrześcijaństwa” (1841), poddał krytyce Heglizm, był pod wpływem Spinozy. Zaistniał w walce z religią. Teza, że religię należy znieść( inaczej niż młodohegliści), bo jest szkodliwa, bo nie wychowuje człowieka do rzeczywistego świata – walkę z religią rozumiał jako walkę z krzywdą ( Bóg to własny duch). Wg niego religia odbiera człowiekowi najlepsze przymioty, to wytwór alienacji. Uważał, że Bóg został stworzony na podobieństwo człowieka.. Marzył o REPUBLICE i wprowadzeniu nowej religii tj. POLITYKI. 
Był materialista, uważał, że prawdziwy byt to jednostkowe rzeczy. Idee to abstrakcje. Myśl podlega prawom bytu, wg niego filozofia powinna się połączyć z przyrodoznawstwem.
Na pierwszym miejscu w badaniach stawia człowieka. Wg niego antropologia jest doskonałą nauką filozoficzną. Uważał, że filozofia powinna zajmować się człowiekiem – materializm metafizyczny. Nie przyjął dialektyki Hegla, bo była tylko idealistyczna.

MARKS, ENGELS – MATERIALIZM DIALEKTYCZNY
W Berlinie po śmierci Hegla w stosunku do jego filozofii wytworzyły się dwa nurty
1/ starohegliści 
2/ młodohegliści – kontynuatorzy dialektyki Hegla i krytyki religii.
W tym drugim nurcie działał Karol Marks.
Karol Marks działał razem z Engelsem ( tworzyli razem teorie prawie 30 lat).

KAROL MARKS (1818-1883) –urodzony w Trewirze w niemieckiej rodzinie pochodzenia żydowskiego ( Marks to zmienione nazwisko- zmienił je jego ojciec z uwagi na prześladowania Żydów w Niemczech, przeszedł też na ewangelizm, dzięki temu mógł pracować w swoim zawodzie.- był adwokatem). Marks zaczął studiować prawo.
Wszystkie nauki w Niemczech były pod wpływem Hegla.
Marks po studiach podejmuje posadę w Gazecie Reńskiej. Pisał w niej o nędzy chłopów i wskazywał na przyczynę tego – Państwo Pruskie. Władze zaczęły prześladować Gazetę Reńską, groziło jej zamkniecie. Wydawcy pozbyli się, więc Marksa. Wyjechał on do Berlina – tu zaczął się najważniejszy okres w jego życiu.
Napisał tu pracę „Rękopisy ekonomiczno – filozoficzne” – sformułował w niej problem alienacji ekonomicznej. Wyróżnił w niej 4 formy alienacji. Jedną z nich była alienacja produktu pracy – robotnik przetwarza surowiec w jakąś wartość użytkową tzn. wkłada część siebie w rzecz tworzoną. Im więcej produkuje tym więcej siebie oddaje i tym bardziej staje się „biedny”, bo za swoja pracę nie dostaje tyle ile stracił przy produkcji. Produkt wymyka się spod kontroli robotnika – po wyprodukowaniu i jest już od niego niezależny. Jest skierowany przeciwko człowiekowi.

( W Polsce, kiedy ukazała się praca Szafta „Marksizm jednostka ludzka”, która ukazywała alienacje -wywołało to wściekłość rządzących i autor był prześladowany. Jego kolejna książka o alienacjach nie została już wdana w Polsce)
Problem alienacji Marks podniósł we wszystkich swoich pracach.

FRIEDRICH ENGELS (1820-1895) – również obserwował nędzne życie proletariatu angielskiego w Manchesterze ( w fabryce ojca), to, co zaobserwował ogłosił w 1845r w książce „Położenie klasy robotniczej w Anglii” – była to pierwsza praca o socjologii empirycznej. 
W 1844 r. chciał ją wydać w Paryżu, tam doszło do pierwszego spotkania Marksa i Engelsa.

Razem Marks i Engels piszą pracę „Święta rodzina” – krytykują w niej środowisko młodoheglistów i zamierzają stworzyć nowa doktrynę – materialistyczną – teorię marksizmu.
Pod naciskiem cara Rosji i monarchy niemieckiego – Paryż pozbywa się Marksa. Wyjeżdża, więc on do Brukseli – tu następuje kolejny okres formowania się nowej teorii.
Pisał on tezy o Feuerbachu.
KILKA TEZ MARKSA:
1/ dotychczas materializm był kontemplatywny, czyli nie dostrzegał roli podmiotu w poznaniu – w nowym materializmie należy zwrócić uwagę na człowieka
2/ Marks mówi, co rozumie przez człowieka, – że istotą człowieka jest całokształt stosunków społecznych. Człowiek jest kształtowany przez stosunki społeczne, – aby mieć człowieka wszechstronnie wykształconego trzeba zmienić stosunki społeczne.
3/ Filozofowie dotychczas interpretowali świat, ale chodzi o to żeby go zmienić ( twierdzenie to nie do końca było prawdziwe i nie wykonalne – filozof nie jest do tego przygotowany)

Intencja Marksa – nie wystarczy zajmować się teoria, ale teoria musi pomagać zmieniać świat.

Marks i Engels napisali jeszcze jedną wspólną pracę „Ideologia Niemiecka” – w niej formułują podstawy materialistycznego pojmowania dziejów. Nikt dotychczas nie sięgał do materialnych źródeł leżących u podstaw dziejów. (Nikt tej pracy nie odważył się wówczas wydać w Niemczech). Materialistyczne podstawy to źródła ekonomiczne.
W Brukseli zrodziły się też idee socjalistyczne.
Marks i Engels nie stworzyli teorii socjalizmu, ale sformułowali idee wymagające weryfikacji. Ale do tej weryfikacji nie doszło z braku możliwości do ich dokonania. 

Zasadnicze idee socjalistyczne Marksa i Engelsa 
1/ uspołecznienie wszystkich środków produkcji
2/ planowanie
3/ stworzenie ustroju, w którym nie byłoby eksploatacji
Na swoje idee nie dawali jednak sposobów jak je realizować. Nie do końca były one zrozumiałe.

Sformułowali też warunki powstania socjalizmu, o których mówią, że bez ich spełnienia nie ma mowy o tworzeniu socjalizmu:
1/ wysoki rozwój ekonomiczny
2/ wysoka kultura
3/ przeważa proletariat
4Wtedy dopiero można zbudować socjalizm w przeciwnym razie jak mówił Marks „… Wróci to całe stare gówno.”.
Nie posłuchano go i stało się to, co przewidział.
Największa pracą Marksa był „KAPITALIZM”(1867).

PRAGMATYZM, INTUICJONIZM, FENOMENOLOGIA

Pragmatyzm zrodził się na gruncie Amerykańskim w xix. Był reakcją na idealizm racjonalistyczny i metafizyczny. Głowni jego przedstawiciele: James ( psycholog), Pierce (logik), Dewey (pedagog).

PRAGMATYZM – chodzi w nim o pragmatyczną metodę i teorię prawdy. Metoda pragmatyczna polega na tym, że żąda ona oceny twierdzeń wg konsekwencji praktycznych. Pragmatyści stoją na stanowisku, że jeśli z różnych twierdzeń wynikają te same konsekwencje to pomiędzy różnymi twierdzeniami nie ma żadnej różnicy.
Metoda ta odpowiada duchowi empiryzmu. Ważne w niej jest to:, jeśli ze wszystkich twierdzeń wynikają konsekwencje praktyczne to mają one sens. Jeśli nie wynikają konsekwencje to trzeba je wyeliminować, 
Z metoda ta związana jest pragmatystyczna teoria prawdy, która brzmi: prawdy naukowe nie są kopiami samej rzeczywistości. Odrzucają pragmatyczną klasyczna teorię prawdy.
Wg nich prawdziwość jest właściwością samej myśli. Prawdziwe są te myśli, które sprawdzają się przez konsekwencje praktyczne – to pojmowanie prawdy mocno rozszerzyło się w XXw i trwa do dziś, ( jeśli coś twierdzę i z tego twierdzenia wynikają dla mnie korzyści – to, to twierdzenie jest praktyczne).
Pragmatystyczna koncepcja prawdy powszechnie panuje do dziś ( w polityce, mediach itp.)
Koncepcja prawdy jako zgody powszechnej - jeśli grupa ludzi ma to samo zdanie, czyli jest wyrażana zgoda powszechna, to znaczy, że jest ono prawdziwe.
Pragmatystyczna teoria prawdy ma szerokie praktyczne zastosowanie, chociaż nie jest metoda naukową. Jest to teoria globalna. Wynika z niej, że prawdy nie są niezmienne, zmieniają się w zależności od ich zastosowania. Zależne SA od człowieka, całe poznanie to nie odtwarzanie, ale ciągłe formułowanie hipotez.
DEWEY ten kierunek określał instrumentalizmem.
W zakresie teorii poznania pragmatyści twierdzili, że czystej myśli teoretycznej nie ma, to oczekiwanie na rezultaty, przewidywanie rezultatu.
Poznanie nie jest, więc wiedza a raczej wiarą.
Pragmatyzm był skierowany na realizację celów praktycznych. Spotkał się on z potężną krytyka, ale mimo to pragmatyzmu nie wyeliminowano.

INTUICJONIZM – Przedstawiciele: H. Bergson 

HENRI BERGSON (1859-1941) – stanął on w całkowitej opozycji wobec racjonalizmu i empiryzmu.
Dlatego, że wg niego są one dziełem intelektu (służą celom praktycznym życia i nie poznają bezinteresownie i bezstronnie).
Intelekt – poznaje on tylko częściowo, więc jest to poznanie fałszywe, bo przekształca i deformuje rzeczywistość. Korzysta on z ogólnych i trwałych pojęć. Wg Bergsona deformacje intelektu mają źródło praktyczne. Intelekt tak deformuje rzeczy, by uczynić z nich wygodne narzędzia działania. Deformacje mają źródło społeczne, umysł deformuje rzeczy tak, by ułatwić porozumiewanie się ludzi.
Skrytykowawszy intelekt Bergson poszukiwał czegoś innego, lepszego poznania – uznał, że lepsze jest poznanie intuicyjne ( rozumiał przez to bezpośrednią znajomość rzeczy i wydarzeń, intuicja jest instynktem).
Intuicja jest uświadomionym instynktem, dlatego możemy jej zaufać. Jest wytworem przyrody a więc możemy ją poznawać.
Intelekt poznaje rzeczy bezpośrednio ( poprzez aparat pojęciowy) i ujmuje rzeczy od zewnątrz, a intuicja poznaje rzeczy bezpośrednio i przenosi nas do wewnątrz rzeczy.
TEZY BERGSONA:
I TEZA:
Poznanie intuicyjne jest różne od intelektualnego
II TEZA
Poznanie intuicyjne jest doskonalsze od intelektualnego
III TEZA
Poznanie intuicyjne jest jedynym prawdziwym poznaniem 

Wg Bergsona, więc jeśli opieramy się na intuicji – otrzymujemy inny obraz rzeczywistości, niż gdy korzystamy z intelektu. Rzeczywistość okazuje się nieskończenie różnorodna, zmienna i żywa.
Intelektualny obraz świata jest natomiast schematyczny, – czyli niezgodny z rzeczywistością.
Antyintelektualizm Bergsona został mocno skrytykowany przez scjentystów i racjonalistów. – nie został jednak wyeliminowany, ale znalazł się w innym nurcie w Xix – nurcie fenomenologii.

FENOMENOLOGIA – Twórcą tego nurtu był E. Husserl. Rozwijali je też Roman Ingarden i Max Scheller. Zaczęła się ona rozwijać w Niemczech. Broniła ona wiedzy apriorycznej i istnienia przedmiotów idealnych.

EDMUND HUSSERL (1859-1938) – rozwinął fenomenologiczną teorię poznania i fenomenologiczną teorię bytu. Od początku XXw Husserl twierdzi, że istnieje tylko prawdy logiczne ( dotyczą wyłącznie przedmiotów idealnych). Prawa logiczne to też tylko idealne normy. Zwalczał on ostro psychologizm, bo uważał, że jest on mocno związany z sceptycyzmem i relatywizmem.

Wg Husserla prawdy są wieczne, pomimo, że jednostki ludzkie SA zmienne i ich sady SA zmienne. SA one wieczne niezależnie od czasów i warunków.
Husserl chciał oprzeć swoją filozofię na jakichś niewzruszonych zasadach, ale uznał ze nie ma takiej nauki, więc postanowił, że „trzeba ją stworzyć – tę nowa naukę nazwał FENOMENOLOGIĄ. Miała ona być podstawą wszystkich innych nauk. Nie powinna opierać się na żadnych założeniach. Powinna być czysta nauką. Musi to być nauka EIDETYCZNA tzn. musi badać nie zjawiska, lecz istotę tych zjawisk.
Nauka ta nie pyta, jakie są zjawiska i dlaczego istnieją i w jakiej postaci istnieją, ale pyta, jaka jest istota tych zjawisk i jakie są właściwości tych zjawisk.
Husserl chce znaleźć metodę filozofowania, która nie zakładając istnienia świata realnego mogłaby poprzez analizę poznawania rozstrzygnąć, czy świat realny jest i jaki on jest.
Tą metoda była - transcendentalna redukcja ( lub redukcja fenomenologiczna). Polegała na tym, że należy „brać w nawias” ( tak jakby tego nie było) wszystko to, co jest wątpliwe.
Fenomenolodzy chcieli ustalić, co jest bezpośrednio dane naszej świadomości, a co jest konstrukcją naszego umysłu.
Fenomenologia jest nauką o oczywistościach.
Do ustalenia tego, co jest bezpośrednio dane i oczywiste niepotrzebna jest indukcja i dedukcja, ( czyli rozum), a potrzebne SA metody bezpośredniego poznania. Metoda bezpośredniego poznania jest INTUICJA.
Intuicja pozwala umysłowi odbierać to, co świat ukazuje nam sam z siebie.
Wg fenomenologów wszystko, to, co ujmujemy bezpośrednio i z oczywistością jest fenomenem. Fenomeny to nie zjawiska, ale akty intuicyjne.
Tematem fenomenologii nie były tylko same fenomeny, ale także związki, jakie między nimi zachodzą i prawa, jakim podlegają. Związki zachodzące między fenomenami można poznawać a priori.
W poznaniu wg fenomenologów nie możemy ograniczyć się do tego, co zmysły nam dają. Naukę trzeba oprzeć na czymś pewnym. Tego, co pewne dostarcza nam intuicja. Dostarcza ona pierwszych przesłanek do rozumowania. 
Husserl miał zwolenników i przeciwników.

ROMAN INGARDEN (1893-1970) – polski filozof i profesor Uniwersytetu Lwowskiego, Studiował filozofię i matematykę we Lwowie i Getyndze. Doktoryzował się u Edmunda Husserla w roku 1918. W odrodzonej Polsce był profesorem gimnazjów w Lublinie Warszawie i Toruniu. Habilitację uzyskał w roku1924, co pozwoliło mu zostać docentem, a od 1933 roku profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W czasie drugiej wojny światowej przebywał głównie we Lwowie, uczestniczył w tajnym nauczaniu i pracował nad swoim głównym dziełem.: "Spór o istnienie świata". Po zakończeniu okupacji hitlerowskiej wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. 
Kształcił dużą liczbę studentów w duchu fenomenologii ( również księży).
Pod znacznym wpływem fenomenologii był Karol Wojtyła ( zanim został biskupem). 

Fenomenologia nadała kształt chrześcijanizmowi w Polsce ( stąd istniał rozłam między uczelnią Lubelską i Krakowską).
Ta nauka wykorzystała intuicjonizm Bergsona.

EWOLUCJONIZM
To prąd, czy też kierunek filozoficzny, który rozwijał się w okresie powojennym, ( choć powstał wcześniej).
Rozważa on problemy egzystencji człowieka, sensu życia, śmierci.
(Szczególnie po wojnie ten prąd rozwijał się z uwagi na to, że ludzie pamiętali I wojnę światową, byli po II wojnie, a stanęła przed nimi wizja trzeciej – termojądrowej).
Egzystencjaliści w Polsce byli popularni w latach 50 i 60.

Twórcą i inicjatorem egzystencjalizmu był duński filozof
SOREN KIERKEGAARD
Inni myśliciele wyznający ten pogląd to: JASPERS, HEIDEGGER, SARTRE.

Powstało wiele dzieł o tematyce egzystencjalnej. Propagowali go w literaturze pięknej J. P. Sartre a w filmach Bergman.
W egzystencjalizmie wyróżniamy 2 zasadnicze nurty
a/laicki
b/ chrześcijański

Poglądy egzystencjalistów:

Zarówno w nauce jak i w praktyce – wytwory ludzkie posiadają jakąś istotę. Ta istota ( esencja) warunkuje ich istnienie ( egzystencję).
Problem istoty jest złożony – istota to coś, co warunkuje zewnętrzny przejaw rzeczy. Pogląd ten został zanegowany przez egzystencjalistów.
Wg nich esencja nie stanowi o egzystencji. Bo nie ma czegoś takiego jak esencja. Nie ma, więc w różnych rzeczach nic stałego przesądzającego ich los.
W przyrodzie i w przypadku człowieka egzystencjaliści uważają, że człowieka nie stworzono wedle żadnej idei. Człowiek znalazł się w świecie bez z góry zaplanowanej przyszłości. Będzie, więc tym, co sam z siebie uczyni. Może być wszystkim lub niczym.
Byt ludzki wg egzystencjalistów jest jedynym bytem. Idee i zewnętrzne rzeczy w porównaniu z bytem ludzkim są abstrakcjami. 
Przedmiotem egzystencji jest byt ludzki. 
1/ Byt ludzki jest pierwszy – nie wyprzedza go esencja. Byt ludzki jest pierwotny.
2/ Egzystencja ludzka – jest bytem – bytem istot świadomych, istniejących i mających stosunek do swego istnienia.
3/ Egzystencja jest bytem istot dbających o człowieka, o własny byt.
Człowiek sam nie ma wpływu na to czy się narodzi, będzie istnieć, bo jest „wrzucony” w istnienie. Ale może istnienie potępić. 
4/ Byt człowieka jest zespolony ze światem. Człowiek istnieje w świecie. „Jeżeli istnieję, to istnieję w świecie”.
5/ Człowiek nie tylko istnieje w świecie, ale też, poznaje świat i świadomość własnego bytu, a także cudzego jest cechą ludzkiego istnienia.

Świat składa się z egzystencji ludzkich i rzeczy. Rzeczy te stanowią byt nieświadomy istnienia siebie.

Filozofia egzystencjalna to dwoistość bytu
- byt ludzki
- byt pozaludzki
Człowiek nie istnieje sam, lecz w świecie. Więc żyjąc w nim jest przez ten świat ciągle zagrożony w swoim istnieniu. Świat, bowiem idzie swoim torem i nie obchodzi go istnienie człowieka. Świat w każdej chwili może człowieka zniszczyć, ( bo istnienie człowieka jest kruche). Musimy przeciwdziałać temu naporowi z zewnątrz.

Całe nasze życie jest, więc wypełniane troską ( to cecha egzystencji ludzkiej).
Człowiek potrzebuje narzędzi materialnych by obronić swoje istnienie ( to też cecha egzystencji ludzkiej) –włącza je, więc w swoje istnienie, Gdy przestają mu być one potrzebne, spostrzega, że stanowiły one obcy mu byt, ( że są niezależna od niego rzeczą - oddziela je, więc od własnego istnienia)
To rodzi przekonanie, że przekonanie, że poza człowiekiem istnieją też realne rzeczy w świecie.
Poznanie jest formą działania, a działanie jest formą istnienia. Nastrój troski i trwogi przenika całą filozofię egzystencjalną. Ten nastrój i pesymizm był związany z przeżyciami ludzkimi byłymi i przyszłymi.
Sartre formułuje następująca myśl: „Absurdem jest żeśmy się urodzili i absurdem jest, że umrzemy”. Mamy trwogę przed całym naszym istnieniem, trwoga pogrąża nas w nieustających troskach, ale też pobudza do szukania ratunku i sposobów uniknięcia zagłady.
Ta najważniejszą trwogą - jest trwoga przed śmiercią.
To istnienie z nieustanną troską wyczerpuje siły człowieka i sam zaczyna on dążyć do śmierci. 
(Cechy egzystencji ludzkiej – troska, potrzeba narzędzi materialnych, istnienie człowieka jest kruche, trwoga)
Śmierć wg egzystencjalistów jest definitywnym końcem.
Ten koniec życia, przejście w nicość musi wywoływać trwogę. Nasze istnienie zaś jest ciągłą ucieczką przed śmiercią. Wciąż myślimy o śmierci, ale nie o śmierci własnej, lecz cudzej, ( bo nie chcemy myśleć o własnej)

Istnienie człowieka nie jest izolowane, obok niego istnieją inni ludzie. Ich istnienie ma wpływ na istnienie jednostkowego człowieka. Społeczeństwo, bowiem przekształca istnienie jednostki. Inne czynniki przekształcające człowieka to: mowa ludzka.

Człowiek przyzwyczaja się do otoczenia, w jakim żyje. Nie dostrzega wielu rzeczy w tym otoczeniu. Staje się ta codzienność czymś naturalnym. Ze wszystkiego, człowiek robi codzienność, aż sam zanika w tej codzienności. Tylko jakieś niezwykłe zdarzenie powoduje, że zostaje wyrzucony z tego kręgu codzienności. Wtedy dopiero czuje, ze nie jest „u siebie”, rozumie swoje istnienie. To złudne poczucie codzienności usypia człowieka, usypia jego trwogę i człowiek zaczyna oddawać się złudzeniom, że może uniknąć swego losu.
Nie ma nic poza troską, trwogą i śmiercią. Wszystko to, co bywa uważane za byt jest abstrakcją, fikcją i wymysłem ludzkim. Wieczny Bóg, wieczne idee, wieczne wartości, wieczna materia – nie istnieją. Nawet gdyby istniały nie miałoby to znaczenia dla człowieka, bo to, co dla niego najważniejsze – wieczność egzystencji – nie istnieje.
Istnienie ludzkie w teraźniejszości - to jest wszystko ( a nie epizod).
Trwoga to słuszne podejście człowieka do istnienia. Istnienie jest, bowiem przepojone nicością. Czas też jest nicością – nie ma przeszłości i przyszłości – istnieje tylko uciekające chwila. 
Człowiek nie może oczekiwać, żadnej pomocy, ani liczyć na nic, nikt nie może wyjaśnić człowiekowi sensu jego istnienia. Nie ma wskazówek do istnienia człowieka. Człowiek jest opuszczony. „Pozostawiony samemu sobie” (cyt. J.P. Sartre).
Nie ma, więc żadnej etyki rozstrzygającej jak człowiek ma żyć i postępować. Nie ma nakazów, zakazów – nie ma Boga, więc nie ma norm.
Istnienie człowieka nie jest realizacją żadnej idei. Człowiek rodzi się niczym i będzie taki, jakim sam siebie zrobi – w tym twierdzeniu egzystencjaliści widzieli swój humanizm.

Warunki, w jakich człowiek żyje są równe, takie same i niezmienne. Człowiek niepotrzebnie chce zmieniać życie, dokonuje rewolucji społecznych, – ale żadne zmiany nie pomogą.
Istnienie człowieka ma taki sens, jaki człowiek sam sobie nada. Człowiek jest istota absolutnie wolną, czy tego chce, czy nie.
Wolność wg egzystencjalistów to ciężka konieczność. Będąc wolnym, bowiem, wciąż musi wybierać i decydować, a decyzje te są brzemienne w skutki dla niego i dla innych
Sens życia tkwi w samym istnieniu.
Zadanie, jakie egzystencjaliści stawiali człowiekowi: zawsze wychodzić poza samego siebie.
Życie człowieka jest w jego własnych rekach.
Nastrój egzystencjalizmu jest niezwykle pesymistyczny.
Egzystencjaliści sformułowali problemy, ( choć ich nie rozwiązali).
Za egzystencjalistami poszły różne kierunki filozoficzne i zaczęły rozwiązywać te problemy postawione przez egzystencjalistów.

NEOPOZYTYWIZM – LOGICZNY EMPIRYZM
Reakcją na bergsonizm, pragmatyzm, egzystencjalizm było Koło Wiedeńskie, które zgromadziło wielu wybitnych myślicieli takich jak:
Moritz SCHLICK ( inicjator neopozytywizmu), Rudolf CARNAP, Otto NEURATH.
Wzorowali się oni na filozofii Ludwika Wittgensteina
Neopozytywiści w swoim programie stawiają walkę z metafizyką. Wszystko powinno być uzasadnione logicznie.
Wg neopozytywistów filozofia powinna analizować te zagadnienia, które przedstawiają inne nauki.
W neopozytywizmie powstał problem: ZDAŃ PROTOKOLARNYCH, – czyli zdań najprostszych, które można zweryfikować.
Potem, neopozytywiści przeszli do ZDAŃ FIZYKALNYCH, – czyli tak sformułowanych, aby dały się one przełożyć na język fizyki.

Koło Wiedeńskie przestało istnieć wraz ze śmiercią Schlicka ( zastrzelony na dziedzińcu szkoły przez studenta)
Wszyscy uczestnicy rozjechali się (Anglia, Francja, Stany Zjednoczone) – gdyż byli oni Żydami a w tym okresie zaczęły się już prześladowania Żydów.
Ważne w neopozytywizmie: dokonywać analizy języka,prawidłowości wymowy, ćwiczyć język – to zasługa neopozyt