WIELKA REFORMA TEATRU I DRAMAT OKRESU MŁODEJ POLSKI

Prekursorami Wielkiej Reformy teatry europejskiego z przełomu XIX i XX w. byli przede wszystkim Meiningeńczycy i Ryszard Wagner. W 1870r. książę Jerzy Meiningen objął osobiście kierownictwo teatru nadwornego w stolicy swego księstwa Meiningen w Turyngii. Repertuar tego teatru (dominowały w nim tragedie Szekspira i Schiller) był oparty na utworach klasycznych opartych na tematyce historycznej. Przy opracowywaniu dekoracji obowiązywała zasada maksymalnego naśladownictwa rzeczywistości, dążono do przesadnej niemal ścisłości i wierności w odtwarzaniu przeszłości historycznej. Nowością był wzrost roli reżysera, całe przedstawienie traktowano jako jednolitą całość artystyczną, przywiązywano duże znaczenie do zespołowości gry i starannego opracowania scen zbiorowych.

Ryszard Wagner był reformatorem tradycyjnej opery i twórcą tzw. dramatu muzycznego, który miał stanowić harmonijną syntezę muzyki, literatury, tańca i sztuk plastycznych.

Głównymi ośrodkami życia teatralnego w okresie Młodej Polski były Warszawa, Kraków i Wilno. Jednak dzięki działalności takich ludzi, jak Wyspiański, Pawlikowski i Kotarbiński, w zakresie teatru przodująca rola ówczesnego Krakowa jest niepodważalna.

Tadeusz Pawlikowski wprowadził na szeroką skalę repertuar współczesny, zarówno zagraniczny jak i rodzimy, naturalistyczny i symboliczno-poetycki. Był reżyserem w nowoczesnym, zgodnym z założeniami Wielkiej Reformy, tego słowa znaczeniu. Ostatecznym jego celem było przedstawienie traktowane jako jednolita całość artystyczna. W pracy z aktorami zrywał z pozostałościami gwiazdorstwa i romantycznej, uwznioślonej idealizacji. Postulował grę naturalną, zespołową, powściągliwą w stosowanych środkach wyrazu, przywiązywał dużą wagę do starannego meiningeńskiego reżyserowania scen zbiorowych.

Największymi wydarzeniami za dyrekcji zastępcy Pawlikowskiego, Józefa Kotarbińskiego, były serie premier Wyspiańskiego. Wyspiański brał bezpośredni udział w przygotowaniu premier m.in. Warszawianki, Wesela, Wyzwolenia.

Ostatni z wielkiej trójki dyrektorów teatralnych młodopolskiego Krakowa, Ludwik Solski, zapisał się dalszymi premierami Wyspiańskiego (Noc listopadowa), pierwszą inscenizacją Norwida (Krakus) i wielkim festiwalem Słowackiego w jubileuszowym roku 1909.

Na ukształtowanie się młodopolskiej dramaturgii dominujący wpływ wywarło z jednej strony oddziaływanie polskiego dramatu romantycznego, a z drugiej- wielkich współczesnych: Ibsena, Meaterlincka, Wagnera, Hauptmanna. Najlepszym przykładem oddziaływania dramaturgii romantycznej, zarówno jej narodowej, społecznej i moralnej problematyki, jak i rozwiązań artystycznych jest twórczość Wyspiańskiego- kontynuatora romantyzmu ale również jego gwałtownego polemisty. Najpełniejszym wyrazem ambiwalentnego stosunku dramaturga do romantyzmu jest konflikt Konrada z Geniuszem w Wyzwoleniu. Z twórczym nawiązaniem do romantyzmu mamy również do czynienia w dramaturgii Micińskiego czy Róży Żeromskiego.

Szczególnie silne, długotrwałe i owocne było oddziaływanie w Polsce Ibsena. Polscy autorzy śledzili w jego tekstach wskazywanie na względność powszechnie uznawanych wartości jak np. prawda, podważanie obowiązujących w społeczeństwie mieszczańskim norm moralnych, przełamywanie tematycznych tabu, zachwycali się wnikliwością i głębią analizy psychologicznej. Nie mniej ważna od problematyki była technika dramatu ibsenowskiego- ograniczenie roli akcji i skoncentrowanie się na dialogu, wysuwanie na naczelne miejsce dyskusji między przeciwstawnymi racjami reprezentowanymi przez bohaterów.

Na ukształtowanie dramaturgii Wyspiańskiego duży wpływ wywarły opery Wagnera, które poznał i którymi zachwycał się podczas pobytu w Monachium i Dreźnie, oraz wagnerowska koncepcja "dramatu muzycznego". Warszawianka stanowi przykład organicznego zespolenia sztuki słowa, motywu muzycznego i nowatorsko zaprojektowanej oprawy plastycznej.

Cechą wyróżniającą młodopolską dramaturgię od poprzednich okresów literackich jest daleko sięgająca różnorodność artystyczna, współobecność odrębnych, całkiem różnych kierunków. Przegląd kierunków artystycznych występujących w dramaturgii okresu Młodej Polski należy zacząć od dramatu naturalistycznego. Cechami wyróżniającymi dramaturgię naturalistyczną było ukazanie bez żądnych osłonek pełnej "prawdy życiowej", nawet gdy jest ona drastyczna, wprowadzanie pomijanych dotychczas warstw i grup społecznych, a przede wszystkim przedstawicieli ludu i marginesów społecznych. Akcję koncentrowano wokół jednego logicznie rozwijającego się wydarzenia, ze zwróceniem uwagi na analizę osobowości bohatera, ukształtowanego przez środowisko. Wprowadzano zindywidualizowany język sceniczny, który imitował mowę potoczną, codzienną, włącznie z elementami gwarowymi.

Drugim dominującym kierunkiem był dramat symboliczny. Stawiał sobie za zadanie dotarcie do rejonów niedostępnych racjonalnemu poznaniu, wieloznacznych i tajemniczych, zasugerowanych, a nie nazwanych, osnutych atmosferą poetyckości i nastroju. Symboliści zrywali z odtwarzaniem rzeczywistości, lubowali się w tematyce legendarnej i baśniowej. Trzeba jednak podkreślić, że o ile symbolizm często stanowił jeden z ważnych komponentów dramaturgii polskiej ( Wyspiański, Staff, Miciński, Przybyszewski, Żeromski), to stosunkowo rzadko w literaturze występował dramat symboliczny w czystej formie.

Następnym kierunkiem artystycznym był ekspresjonizm. Najbardziej charakterystycznymi cechami dramatu ekspresjonistycznego było odchodzenie (podobnie jak w symbolizmie) od naśladowania rzeczywistości i prawdopodobieństwa psychologicznego, sięganie do tajemnych głębi wnętrza ludzkiego, zerwanie z ciągłością akcji, kompozycja epizodyczna, ekspresja liryzmu widoczna w rozbudowanych partiach prozy poetyckiej, łączenie elementów przeciwstawnych: patosu i wulgarności.

Jako ostatni wyróżnić można dramat neoromantyczny. Nawiązywał do "formy otwartej" dramatu romantycznego, poruszał centralną problematykę narodową, w wyraźnym nawiązaniu do tradycji literatury romantycznej, wprowadzał wyolbrzymionych bohaterów uosabiających dominujące cechy danej epoki, wprowadzał tematykę historyczną lub baśniowo-folklorystyczną, wreszcie nawiązywał do określonych, konkretnych utworów, motywów, postaci występujących w literaturze romantycznej. W tym rozumieniu do nurtu neoromantycznego zaliczyć możemy: Warszawiankę, Wyzwolenie, Noc listopadową Wyspiańskiego, Zaczarowane koło Rydla czy Baśń nocy świętojańskiej Kasprowicza.

W dramatach młodopolskich pojawia się nowy typ didaskaliów oraz związana z tym epizacja i liryzacja dramatu, dążenie do zacierania ostrych granic pomiędzy epiką, liryką i dramatem. Epizacja dramaturgii znalazła wyraz m.in. w szeroko rozbudowanych didaskaliach, wykraczających poza potrzeby potencjalnego przedstawienia teatralnego, w statyczności- przewadze rozmów i dyskusji nad przebiegiem dramatycznego konfliktu oraz w objętości nieliczącej się z wymaganiami tekstu przeznaczonego do odegrania w jeden wieczór (wszystko to znaleźć można np. w Wielkim Fryderyku). Natomiast liryzacja dramatu przejawia się m.in. we wprowadzeniu przez Wyspiańskiego rozbudowanych partii poetyckich, które mogą funkcjonować na zasadzie odrębnych utworów lirycznych. Do najpiękniejszych i najbardziej znanych liryków Wyspiańskiego należą właśnie fragmenty jego dramatu Wyzwolenie (wypowiedzi Konrada z ostatniej sceny z maskami). Znamienna dla całej literatury Młodej Polski ekspansja poezji zaowocowała m.in. licznymi, poetyckimi, wierszowanymi, tragicznymi z założenia tekstami dramatycznymi, o tematyce zazwyczaj historycznej bądź baśniowej, pióra Staffa, Kasprowicza czy Orkana.