Kontrola budżetowa
Kontrola budżetowa obejmuje przede wszystkim sprawozdanie zgodności realizacji dochodów i wydatków przez podmioty sektora publicznego z ustawą budżetową i planami finansowymi
1) czy w realizacji wydatków kierowano się takim przesłankami jak racjonalność, celowość, oszczędność;
2) czy w procesie gospodarowania środkami budżetowymi przestrzegane były normy obowiązujące w tym zakresie prawa
kontrola i nadzór sektora publicznego
Najwyższa Izba Kontroli Regionalne Izby Obrachunkowe
(Ustawa z dnia 23 grudnia 1994r o NIK) (art. 86 ustawy o samorządzie terytorialnym,
art.1 ust.2 ustawy z dnia 7 października 1992r
o regionalnych izbach obrachunkowych,
zwanej Ustawą o RIO)
Oprócz wyżej wymienionych organów funkcje kontrolne sprawują również:
- służby skarbowe podległe Ministrowi Finansów, zajmujące się głównie kontrolą wypełniania obowiązków podatkowych, lecz mające formalnie uprawnienia do prowadzenia kontroli wykorzystania środków publicznych
- wyodrębnione służby kontrolne resortów i wojewodów
Proces kontroli składa się z 4 elementów:
ustalenia stanu prawnego
ustalenia stanu rzeczywistego
porównania realizacji z obowiązującym prawem
wyjaśnienie przyczyn zgodności lub niezgodności między stanem rzeczywistym i prawnym
Przedstawione podejście ma charakter ściśle formalny i akcentuje stronę prawną procesu kontroli. Oprócz tego kontrola sejmowa ma za zadanie weryfikację racjonalności gospodarki środkami publicznymi.
Rada Ministrów ma obowiązek przedłożenia Sejmowi sprawozdania z wykonania budżetu państwa wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego.
Sejm ma obowiązek rozpatrzyć sprawozdanie z wykonania budżetu państwa w ciągu 90 dni od daty złożenia sprawozdania, po zapoznaniu się z opinią NIK oraz podjąć uchwałę o udzieleniu lub odmowie absolutorium Radzie Ministrów,
Minister Finansów przedstawia komisji sejmowej właściwej do sprawy budżetu (Komisji Finansów Publicznych) oraz NIK informację o przebiegu wykonania budżetu państwa za pierwsze półrocze w terminie do 10 września tego roku.
Szczególne zadania kontroli budżetu ma Ministerstwo Finansów. Należą do nich np.:
- sprawowanie ogólnej kontroli nad realizacją dochodów i wydatków budżetu,
- utrzymywanie równowagi budżetowej (przy czym pomagają mu izby i urzędy
skarbowe),
- zaciąganie kredytów bankowych,
- emitowanie obligacji i bonów skarbowych,
- przenoszenie planowych wydatków między rozdziałami i paragrafami
(przy czym przenoszenie środków nie może przekraczać 5% wydatków i nie może
dotyczyć zwiększenia wydatków na pensje),
- dysponowanie rezerwą budżetową,
- opiniowanie aktów prawnych dotyczących dochodów budżetowych,
- określenie zasad i terminów sporządzania sprawozdań,
- określania zasad rachunkowości.
Zadania kontrolne parlamentu są wykonywane w następujących formach:
in gremio na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego, tj. łącznie dla Sejmu i Senatu,
na oddzielnych posiedzeniach Sejmu i Senatu
przez posłów i senatorów
W Konstytucji traktuje się jednakowo Sejm i Senat, w rzeczywistości ciężar kontroli parlamentarnej spoczywa bardziej na Sejmie niż Senacie. Wynika to m.in. z tego, że prace Sejmu np. nad budżetem są daleko posunięte w swojej wnikliwości i szczegółowości, a w związku z tym Senat otrzymuje „produkt” już skorygowany w stosunku do propozycji rządowych i wypowiada się na ten temat na etapie ustawy budżetowej.
W tych trzech obszarach z punktu widzenia odpowiedzialności za racjonalne, zgodne z interesem społecznym gromadzenie i wydatkowanie środków publicznych, najważniejszą rolę odgrywa kontrola budżetu państwa zarówno na etapie jego zatwierdzania (uchwalania), jak i wykonywania. Wynika to z faktu, że budżet odgrywa zasadniczą rolę w wypełnianiu funkcji państwa i jest odzwierciedleniem prowadzonej przez rząd polityki finansowej, a w konsekwencji gospodarczej i społecznej.
Należy zwrócić uwagę, że kontrolna rola parlamentu, w tym głównie Sejmu, odnosi się zarówno do uchwalania ustawy budżetowej na etapie prac nad budżetem w Sejmie, na etapie jego wykonywania (realizacji), jak i sprawdzenia jego wykonania.
Rola parlamentu w uchwalaniu budżetu jest niezmiernie ważna. Istotna jest bowiem tak precyzja ustalania dochodów, jak i wydatków. W praktyce obserwuje się jednak dosyć często nieoszacowanie dochodów, co wielokrotnie pociąga za sobą konieczność uzupełnienia środków w trakcie roku budżetowego, czego dokonuje Minister Finansów. Wymyka się to spod kontroli parlamentu na etapie planowania i przechodzi na etap wykonania oraz stwarza konieczność przesuwania środków budżetowych.
Natomiast kontrola wykonania budżetu pozwala na ocenę precyzji planowania. Na tym etapie szczególnie ważne jest jak z realizacji poszczególnych zadań wywiązali się dysponenci budżetowi wszystkich szczebli.
Duże znaczenie ma również jawność publicznej działalności finansowej - społeczeństwo powinno być dokładnie poinformowane o źródłach dochodów budżetowych oraz o ponoszonych wydatkach. W państwie demokratycznym obywatele mają prawo kontrolować i krytykować działalność rządu.